کارڵ مارکس: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| ڕێکەوتی لەدایکبوون = ٥ی مەیئایاری [[١٨١٨]]

| ڕێکەوتی مردن = ١٤ی مارچیئاداری [[١٨٨٣]]

'''کارڵ ھاینریش مارکس''' (١٨١٨–١٨٨٣) ({{بە ئنگلیزی :ئەڵمانی|Karl Heinrich Marx}}) خاوەن(٥ی ئایاری [[١٨١٨]] – ١٤ی ئاداری [[١٨٨٣]]) بیر،بیرمەند، [[فەیلەسووف]]، [[مێژووناس]]، [[کۆمەڵناسی|کۆمەڵناس]]، [[ئابووریئابوورناسی|ئابووریزانئابوورناس]]ی [[ئەڵمانی]]<ref>{{cite web |url=http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography/ |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate= ٩ی ئازاری ٢٠١١ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100901101839/http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography |archivedate= ١ی ئەیلوولی ٢٠١٠}}</ref> و یەکێک لە کاریگەرترین خاوەن بیرەکانفەیلەسووفەکان لە سەرانسەر دونیادایەدونیایە. نووسەری کتێبی [[سەرمایە (کتێب)|سەرمایە]]<ref>http://books.google.iq/books?id=8tI4TIDH3CAC&printsec=frontcover&dq=Das+kapital&hl=ar&sa=X&ei=HKX7UeDPB8idO_qKgMAG&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=Das%20kapital&f=false{{بەستەری مردوو|url=http://books.google.iq/books?id=8tI4TIDH3CAC&printsec=frontcover&dq=Das+kapital&hl=ar&sa=X&ei=HKX7UeDPB8idO_qKgMAG&ved=0CC0Q6AEwAA |date=کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> گرینگترین کتێبی بزووتنەوەی سۆسیالیستی بووە و بە ھاوکاری [[فرێدریش ئەنگەڵس]] تێزی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]، مێژووییترین نووسراوی بزووتنەوە [[سۆسیالیست]]یەکانیان نووسی.<ref>http://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/Manifesto.pdf</ref>

لە ساڵی ١٨٤١دا١٨٤١ و بە پێشکەشکردنی ئامیلکەی دوکتوراکەیدکتۆراکەی سەبارەت بە جیاوازیجیاوازیی دوو «فەلسەفەی یۆنانی» خوێندنەکانی زانکۆی کۆتایی ھێناپێھێنا. لەو کات و ساتەداکاتەدا بیرۆکەکانی [[فرێدریش ھێگێل|ھێگێل]] لە مێشکیدا بوون، خۆی بە ھێگڵی دەزانی و ڕوانگە [[ماترییالیزم|ماتێریالیستی]] و [[دژە ئاییندژەدین]]ەکانی ئەو سەردەمەی [[ئەڵمانیا]]ی پەسەند دەکرد.

دواتر پێکەوە لەگەل [[فرێدریش ئەنگەڵس]] دەستیان بە کار کرد، پەیوەندی لەگەڵ چوارچێوی بیر و ڕا گۆڕینەوەی زانکۆکانی ئەڵمانیا پچرانپچڕان و لە بزووتنەوە کرێکارییەکانی [[ئورووپائەورووپا]] بەشدار بوو.

ساڵانی کۆتایی ژینی کە زیاتر لە ٣٠ ساڵ بوو، بە دوور خستنەوە لە وڵات، لە [[لەندەن]] ڕابرد و ھەر لەوێشدالەوێش چاوی نایە یەکمرد. بیر و ڕاکانی تەنانەت لە سەردەمی خۆی پاڵپشتی زۆری ھەبووھەبوو، بەڵام دوای خۆی و ھاتنە سەرەوەی [[بۆلشێڤیک]]ەکان لە [[ڕووسیا]]، [[مارکسیزم]] و [[کۆمۆنیزم]] لە دونیادا پەڕەی سەند.

ئەگەرچی زۆرێک لە کەسایەتییەکان و بزووتنەوەکان خۆیان بە [[مارکسیزم|مارکسیست]] دەزانن بەڵام ڕوون نییە جیایی ئەوان لەگەڵ مارکسیزمی ڕاستی چۆنە. جارێک مارکس بۆ نیشاندانی ناڕەزایەتی بەوانەی ناوی خۆیان مارکسیست ناوە وتیمارکسیست، گوتی: ھەر باشە دەزانم کە بۆخۆمبۆ خۆم مارکسیست نیم.

لە ساڵی ٢٠٠٥دا٢٠٠٥، [[بی بی سی]] دەستیڕاپرسییەکی کرد بە ڕاخوازیێک کە ٢ ملیۆن کەس بەشدار بوونتێیدا تێیدا،بەشدار بوون، مارکس وەک کاریگەرترین کەس لەسەر بیری گشتی لە ھەزارەی دووھەمیدووەمی زایینی ناسرا.<ref>http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2005/07_july/13/radio4.shtml</ref> دوای ئەو [[ئەلبەرت ئایینشتاینئاینشتاین]] و [[ئیساک نیوتۆن]] لە پلەی دووھەمدووەم و سێھەمسێیەم ھاتنەوەبوون.

" «مێژووی کۆمەڵەکان، سەرانسەر خەباتی چینایەتییە"".» گرینگترین ڕەستەیڕستەی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]ە.

* شەڕی ناوخۆی فەڕنسافەڕەنسا<ref>http://books.google.iq/books?id=CvtzPgAACAAJ&dq=France+Civil+war+karl+marx&hl=ar&sa=X&ei=86P7Ub7KJOfI4ATVpYGACg&ved=0CC4Q6AEwAA</ref>

پاش بەرپابوونی شۆرششۆڕش لە ھەریەک لە [[فەڕانسەفەڕانسا]] و [[ئەڵمانیا]]، حکوومەتی [[بەلجیکا]] ترسا شۆرششۆڕش ئەو وڵاتیشوڵاتەش بگرێتەوە، بۆیە کارڵ مارکسی دوورەلە وڵات کرددەرکرد.

سەرەتا کارڵ مارکس چوو بۆ [[پاریس]]، پاشان ڕووی کردە کۆلۆنیا،[[کۆلۆنیا]]، ھەر لەوێش ڕۆژنامەیەکی دامەزراند بەناویبە ناوی "Neue Rheinishe Zeitung"، و دەستی بەکاری شۆرشگێریشۆڕشگێری کرد. لە ساڵی ١٨٤٩ دەستگیردەکرێدەستگیر دەکرێت و دادگایی دەکرێدەکرێت بە تۆمەتی ھاندان بۆ یاخیبوونییاخبوونی سەربازی. پاشان تۆمەتەکەی لەسەر لادەبرێت و دوور دەخرێتەوە بۆ ئەلمانیا.

لە ساڵی ١٨٥٢ کە دەستەی شیوعییەکان ھەڵوەشێندرایەوەھەڵوەشێندرایەوە، مارکس بەردەوام بوو لە پەیوەندی بە سەدان شۆرشخوازەوەشۆڕشخوازەوە بۆ پێکھێنانی ڕێکخراوێکیڕێکخراوەیەکیێ نوێ. ئەم ھەوڵانەش بووە ھۆی پێکھێنانی ئەنجومەنی نێۆدەوڵەتینێونەتەوەیی.

* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/367265/Karl-Marx ئینسایکڵۆپیدیای بەریتانیکابریتانیکا]