کارڵ مارکس: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
شائەمراز
ھێڵی ١:
{{کەسایەتی
| وێنە = Karl_Marx_001.jpg
| قەبارەی وێنە = 150 px
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| شوێنی لەدایکبوون = [[ئاڵمانیائەڵمانیا]]
| ڕێکەوتی لەدایکبوون = ٥ی مه‌یمەی [[١٨١٨]]
| ڕێکەوتی مردن = ١٤ی مارچی [[١٨٨٣]]
| شوێنی مردن = له‌نده‌ن،لەندەن، [[بریتانیا]]
| هۆکاریھۆکاری مردن = نه‌خۆشینەخۆشی جه‌رگجەرگ
| شوێنی گۆڕ = گۆرستانی هایگه‌یتھایگەیت
| نیشتەجێ =
| نەتەوە = [[ئاڵمانی]]
| ناوەکانی تر =
| نەژاد = [[ئاڵمانی]]
| ھاووڵاتی =
| هاووڵاتی =
| ڕادەی خوێندەواری = به‌کالۆریۆسبەکالۆریۆس له‌لە بواری یاسا له‌لە زانکۆی بۆن، ساڵی ١٨٣٣، دکتۆرا له‌لە فه‌لسه‌فه‌فەلسەفە ساڵی ١٨٤٠
| دایەن =
| پیشە = فه‌یله‌سوف،فەیلەسوف، رووناکبیر،ڕووناکبیر، ئابووریزان، ڕۆژنامه‌نووس،ڕۆژنامەنووس، نووسه‌ر،نووسەر، کۆمه‌لناسکۆمەلناس
| ساڵانی چالاکی =
| شار = =
| دارایی =
| باڵا =
| کێش =
| ناسراو بەبەھۆی هۆی = دانه‌ریدانەری ڕێبازی مارکسیزم
| سەرناو =
| وادە =
| پێشوو =
| جێگر =
| کاریگەری کردووە =
| کاریگه‌ری کردووه‌ =
| کاریگەریان ھەبووە لەسەری =
| کاریگه‌ریان هه‌بووه‌ له‌سه‌ری =
| ئایین = [[بێ دین]]
| ھاوسەر =
| هاوسەر =
| منداڵەکان =
| دایک و باوک =
| خزمەکان =
| پەیوەندییەکان =
| پەیوەندیەکان =
| خەڵاتەکان =
| واژوو =
| ئیمزا =
| ماڵپەڕ =
| پەراوێزەکان =
}}
 
'''کارڵ ھێنڕیشھاینریش مارکس ''' (١٨١٨-١٨٨٣١٨١٨–١٨٨٣) (بە ئنگلیزی :Karl Heinrich Marx ) خاوەن بیر، [[فەیلەسووف]]، [[مێژووناس]]، [[کۆمەڵناسی|کۆمەڵناس]]، [[ئابووری|ئابووریزان]]ی [[ئەڵمانی]]<ref>{{cite web |url=http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography/ |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate= ٩ی ئازاری ٢٠١١ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100901101839/http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography |archivedate= ١ی ئەیلوولی ٢٠١٠ }}</ref> و یەکێک لە کاریگەرترین خاوەن بیرەکان لە سەرانسەر دونیادایە. نووسەری کتێبی [[سەرمایە (کتێب)|سەرمایە]] <ref>http://books.google.iq/books?id=8tI4TIDH3CAC&printsec=frontcover&dq=Das+kapital&hl=ar&sa=X&ei=HKX7UeDPB8idO_qKgMAG&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=Das%20kapital&f=false{{بەستەری مردوو|url=http://books.google.iq/books?id=8tI4TIDH3CAC&printsec=frontcover&dq=Das+kapital&hl=ar&sa=X&ei=HKX7UeDPB8idO_qKgMAG&ved=0CC0Q6AEwAA |date=کانوونی دووەمی ٢٠٢١ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> گرینگترین کتێبی بزووتنەوەی سۆسیالیستی بووە و بە ھاوکاری [[فرێدریش ئەنگەڵس]] تێزی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]، مێژوویی‌ترینمێژووییترین نووسراوی بزووتنە‌وە‌بزووتنەوە [[سۆسیالیست|سۆسیالیستی]]ە‌کانیانیەکانیان نووسی.<ref>http://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/Manifesto.pdf</ref>
 
== ژیان ==
لە‌لە ساڵی ١٨٤١دا و بە‌بە پێشکە‌ش‌کردنیپێشکەشکردنی ئامیلکە‌یئامیلکەی دوکتوراکە‌یدوکتوراکەی سە‌بارە‌تسەبارەت بە جیاوازی دوو "فە‌لسە‌فە‌ی«فەلسەفەی یۆنانی"» خوێندنە‌کانیخوێندنەکانی زانکۆی کۆتایی ھێنا. لە‌ولەو کات و ساتە‌داساتەدا بیرۆکە‌کانیبیرۆکەکانی [[فرێدریش ھێگێل|ھێگێل]] لە‌لە مێشکیدا بوون، خۆی بە‌بە ھێگڵی دە‌زانیدەزانی و ڕوانگە [[ماترییالیزم|ماتێریالیستی]] و [[دژە ئایین]]ە‌کانیەکانی ئە‌وئەو سە‌ردە‌مە‌یسەردەمەی [[ئاڵمانیائەڵمانیا]]ی پە‌سە‌ندپەسەند ئە‌کرددەکرد.
 
دواتر پێکە‌وە‌پێکەوە لە‌گە‌للەگەل [[فرێدریش ئەنگەڵس]] دە‌ستیاندەستیان بە‌بە کار کرد، پە‌یوە‌ندیپەیوەندی لە‌گە‌ڵلەگەڵ چوارچێوی بیر و ڕا گۆڕینە‌وە‌یگۆڕینەوەی زانکۆکانی ئاڵمانیائەڵمانیا پچران و لە‌لە بزووتنە‌وە‌بزووتنەوە کرێکاریە‌کانیکرێکارییەکانی [[ئورووپا]] بە‌شداربەشدار بوو.
لە‌ ساڵی ١٨٤١دا و بە‌ پێشکە‌ش‌کردنی ئامیلکە‌ی دوکتوراکە‌ی سە‌بارە‌ت بە جیاوازی دوو "فە‌لسە‌فە‌ی یۆنانی" خوێندنە‌کانی زانکۆی کۆتایی ھێنا. لە‌و کات و ساتە‌دا بیرۆکە‌کانی [[فرێدریش ھێگێل|ھێگێل]] لە‌ مێشکیدا بوون، خۆی بە‌ ھێگڵی دە‌زانی و ڕوانگە [[ماترییالیزم|ماتێریالیستی]] و [[دژە ئایین]]ە‌کانی ئە‌و سە‌ردە‌مە‌ی [[ئاڵمانیا]]ی پە‌سە‌ند ئە‌کرد.
 
ساڵانی کۆتایی ژینی کە‌کە زیاتر لە‌لە ٣٠ ساڵ بوو، بە‌بە دوور خستنە‌وە‌خستنەوە لە‌لە وڵات، لە‌لە [[لەندەن]] ڕابرد و ھە‌رھەر لە‌وێشدالەوێشدا چاوی نایە‌نایە یە‌کیەک. بیر و ڕاکانی تە‌نانە‌تتەنانەت لە‌لە سە‌ردە‌میسەردەمی خۆی پاڵپشتی زۆری ھە‌بووھەبوو بە‌ڵامبەڵام دوای خۆی و ھاتنە‌ھاتنە سە‌رە‌وە‌یسەرەوەی [[بۆلشێڤیک]]ەکان لە‌لە [[ڕووسیا]]، [[مارکسیزم]] و [[کۆمۆنیزم]] لە‌لە دونیادا پە‌ڕە‌یپەڕەی سە‌ندسەند.
دواتر پێکە‌وە‌ لە‌گە‌ل [[فرێدریش ئەنگەڵس]] دە‌ستیان بە‌ کار کرد، پە‌یوە‌ندی لە‌گە‌ڵ چوارچێوی بیر و ڕا گۆڕینە‌وە‌ی زانکۆکانی ئاڵمانیا پچران و لە‌ بزووتنە‌وە‌ کرێکاریە‌کانی [[ئورووپا]] بە‌شدار بوو.
 
ئە‌گە‌رچیئەگەرچی زۆرێک لە‌لە کە‌سایە‌تیە‌کانکەسایەتییەکان و بزووتنە‌وە‌کانبزووتنەوەکان خۆیان بە‌بە [[مارکسیزم|مارکسیست]] دە‌زانندەزانن بە‌ڵامبەڵام ڕوون نیە‌نییە جیایی ئە‌وانئەوان لە‌گە‌ڵلەگەڵ مارکسیزمی ڕاستی چۆنە‌چۆنە. جارێک مارکس بۆ نیشاننیشاندانی دانیناڕەزایەتی ناڕە‌زایە‌تی بە‌وانە‌یبەوانەی ناوی خۆیان مارکسیست ناوە وتی: ھە‌رھەر باشە ئە‌زانمدەزانم کە‌کە بۆخۆم مارکسیست نیم.
ساڵانی کۆتایی ژینی کە‌ زیاتر لە‌ ٣٠ ساڵ بوو، بە‌ دوور خستنە‌وە‌ لە‌ وڵات، لە‌ [[لەندەن]] ڕابرد و ھە‌ر لە‌وێشدا چاوی نایە‌ یە‌ک. بیر و ڕاکانی تە‌نانە‌ت لە‌ سە‌ردە‌می خۆی پاڵپشتی زۆری ھە‌بوو بە‌ڵام دوای خۆی و ھاتنە‌ سە‌رە‌وە‌ی [[بۆلشێڤیک]]ەکان لە‌ [[ڕووسیا]]، [[مارکسیزم]] و [[کۆمۆنیزم]] لە‌ دونیادا پە‌ڕە‌ی سە‌ند.
 
لە‌ ‌لە ساڵی ٢٠٠٥دا [[بی بی سی]] دە‌ستیدەستی کرد بە‌بە ڕاخوازیێک کە‌کە ٢ ملیۆ‌نملیۆن کە‌سکەس بە‌شداربەشدار بوون تێیدا، مارکس وە‌کوەک کاریگە‌رترینکاریگەرترین کە‌سکەس لە‌ سە‌رلەسەر بیری گشتی لە‌لە ھە‌زارە‌یھەزارەی دووھە‌میدووھەمی زایینی ناسرا.<ref>http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2005/07_july/13/radio4.shtml</ref> دوای ئە‌وئەو [[ئەلبەرت ئاینشتاینئایینشتاین]] و [[ئیساک نیوتۆن]] پلە‌یپلەی دووھە‌مدووھەم و سێھەم ھاتنە‌وەھاتنەوە.
ئە‌گە‌رچی زۆرێک لە‌ کە‌سایە‌تیە‌کان و بزووتنە‌وە‌کان خۆیان بە‌ [[مارکسیزم|مارکسیست]] دە‌زانن بە‌ڵام ڕوون نیە‌ جیایی ئە‌وان لە‌گە‌ڵ مارکسیزمی ڕاستی چۆنە‌. جارێک مارکس بۆ نیشان دانی ناڕە‌زایە‌تی بە‌وانە‌ی ناوی خۆیان مارکسیست ناوە وتی: ھە‌ر باشە ئە‌زانم کە‌ بۆخۆم مارکسیست نیم.
 
" مێژووی کۆمە‌ڵە‌کان،کۆمەڵەکان، سە‌رانسە‌رسەرانسەر خە‌باتیخەباتی چینایە‌تیە‌چینایەتییە"" گرینگترین ڕە‌ستە‌یڕەستەی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]ە.
لە‌ ‌ ساڵی ٢٠٠٥دا [[بی بی سی]] دە‌ستی کرد بە‌ ڕاخوازیێک کە‌ ٢ ملیۆ‌ن کە‌س بە‌شدار بوون تێیدا، مارکس وە‌ک کاریگە‌رترین کە‌س لە‌ سە‌ر بیری گشتی لە‌ ھە‌زارە‌ی دووھە‌می زایینی ناسرا.<ref>http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2005/07_july/13/radio4.shtml</ref> دوای ئە‌و [[ئەلبەرت ئاینشتاین]] و [[ئیساک نیوتۆن]] پلە‌ی دووھە‌م و سێھەم ھاتنە‌وە.
 
== بەرھەمەکان ==
" مێژووی کۆمە‌ڵە‌کان، سە‌رانسە‌ر خە‌باتی چینایە‌تیە‌"" گرینگترین ڕە‌ستە‌ی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]ە.
* [[سەرمایە (کتێب)|سە‌رمایەسەرمایە]]<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Das_Kapital</ref><ref>http://books.google.iq/books/about/Das_Kapital.html?id=6TfTS9ITW7UC&redir_esc=y</ref>
 
* سەبارەت بە کێشەی جوو
== بە‌رھە‌مە‌کان ==
* [[سەرمایە (کتێب)|سە‌رمایە]]‌<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Das_Kapital</ref><ref>http://books.google.iq/books/about/Das_Kapital.html?id=6TfTS9ITW7UC&redir_esc=y</ref>
* سە‌بارە‌ت بە‌ کێشە‌ی جوو
* جیھان بەبێ جوو<ref>http://books.google.iq/books/about/A_world_without_Jews.html?id=fXgGAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* شە‌ڕیشەڕی ناوخۆی فە‌ڕنسافەڕنسا<ref>http://books.google.iq/books?id=CvtzPgAACAAJ&dq=France+Civil+war+karl+marx&hl=ar&sa=X&ei=86P7Ub7KJOfI4ATVpYGACg&ved=0CC4Q6AEwAA</ref>
* خەباتە چینایەتییەکانی فەڕنسا
* خە‌باتە‌ چینایە‌تیە‌کانی فە‌ڕنسا
* و چەن بەرھەمی دیکە
 
== ژیان لە تاراوگە ==
پاش بەرپابوونی شۆرش لە ھەریەک لە [[فەڕانسە]] و [[ئاڵمانیائەڵمانیا]]، حکوومەتی [[بەلجیکا]] ترسا شۆرش ئەو وڵاتیش بگرێتەوە، بۆیە کارڵ مارکسی دوورە وڵات کرد.
 
سەرەتا کارڵ مارکس چوو بۆ [[پاریس]]، پاشان ڕووی کردە کۆلۆنیا، ھەر لەوێش ڕۆژنامەیەکی دامەزراند بەناوی "Neue Rheinishe Zeitung"، وەو دەستی بەکاری شۆرشگێری کرد. لە ساڵی ١٨٤٩ دەستگیردەکرێ و دادگایی دەکرێ بە تۆمەتی ھاندان بۆ یاخیبوونی سەربازی. پاشان تۆمەتەکەی لەسەر لادەبرێت و دوور دەخرێتەوە بۆ ئەلمانیا.
پاش بەرپابوونی شۆرش لە ھەریەک لە [[فەڕانسە]] و [[ئاڵمانیا]]، حکوومەتی [[بەلجیکا]] ترسا شۆرش ئەو وڵاتیش بگرێتەوە، بۆیە کارڵ مارکسی دوورە وڵات کرد.
 
سەرەتا کارڵ مارکس چوو بۆ [[پاریس]]، پاشان ڕووی کردە کۆلۆنیا، ھەر لەوێش ڕۆژنامەیەکی دامەزراند بەناوی "Neue Rheinishe Zeitung"، وە دەستی بەکاری شۆرشگێری کرد. لە ساڵی ١٨٤٩ دەستگیردەکرێ و دادگایی دەکرێ بە تۆمەتی ھاندان بۆ یاخیبوونی سەربازی. پاشان تۆمەتەکەی لەسەر لادەبرێت و دوور دەخرێتەوە بۆ ئەلمانیا.
 
== ساڵەکانی کۆتایی ژیانی و مردنی ==
لە ساڵی ١٨٥٢ کە دەستەی شیوعییەکان ھەڵوەشێندرایەوە مارکس بەردەوام بوو لە پەیوەندی بە سەدان شۆرشخوازەوە بۆ پێکھێنانی ڕێکخراوێکی نوێ. ئەم ھەوڵانەش بووە ھۆی پێکھێنانی ئەنجوومەنیئەنجومەنی نێۆدەوڵەتی.
 
== بەستەرە دەرەکییەکان ==
لە ساڵی ١٨٥٢ کە دەستەی شیوعییەکان ھەڵوەشێندرایەوە مارکس بەردەوام بوو لە پەیوەندی بە سەدان شۆرشخوازەوە بۆ پێکھێنانی ڕێکخراوێکی نوێ. ئەم ھەوڵانەش بووە ھۆی پێکھێنانی ئەنجوومەنی نێۆدەوڵەتی.
 
== بەستەری دەرەکی ==
* [http://www.marxists.org/kurdi/ ئەرشیڤی مارکسیستەکان لە ئینتەرنێت - بەشی کوردی]
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/367265/Karl-Marx ئینسایکڵۆپیدیای بەریتانیکا]
* [http[://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx:Karl Marx|کارڵ مارکس]]
 
{{Commons|Karl Marx}}
 
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
<references />
 
==<br />
 
==
{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|فەلسەفە}}