پان ئێرانیزم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''پان ئێرانیزم''' ({{بە ئینگلیزی|Pan-Iranism}}، {{بە فارسی|پان‌ایرانیسم}}) بزاڤێکی [[سیاسی]]ی و نیشتمانییە کە داوا دەکات ھەموو نەتەوەکانێک کە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ڕۆژاوادا لە ڕەگەزی سامی و ئالتایی نین، دەبێت بە دوایئێرانی بزانرێن و لە ژێر دەسەڵاتی حکۆمەتێکی ناسیۆنالیستی ئێرانیدا بن. پان ئێرانیستەکان داوا دەکەن کە ئامانجیان یەکگرتنی ھەموو نەتەوەئەو ئێرانییەکانەنەتەوانەیە کە بە ئێرانییان دەزانن. لە بیرو ڕای ئەوانە ئەو نەتەوانە لەناوی ناوچەی [[ڕەفەی ئێران]] و ناوچەکانی تریتر ژێردەژێن و فەرھەنگێکیان ھەیە کە پێ دەڵێن فەرھەنگی ئێرانیدائێرانی. دەژین،ئەم وەکوونەتەوانە لەلای پان ئێرانیستەکان بریتین لە [[خەڵکی فارس|فارسەکان]]، [[خەڵکی ئازەربایجانی|ئازەرییەکان]]،<ref>{{Cite journal|last=Farjadian|first=S.|last2=Ghaderi|first2=A.|date=December 2007|title=HLA class II similarities in Iranian Kurds and Azeris|journal=International Journal of Immunogenetics|language=en|volume=34|issue=6|pages=457–463|doi=10.1111/j.1744-313x.2007.00723.x|pmid=18001303|issn=1744-3121|quote=Neighbor‐joining tree based on Nei's genetic distances and correspondence analysis according to DRB1, DQA1 and DQB1 allele frequencies showed a strong genetic tie between Kurds and Azeris of Iran. The results of AMOVA revealed no significant difference between these populations and other major ethnic groups of Iran}}</ref> [[لوڕ]]ەکان، [[خەڵکی گیلەک|گیلەکەکان]]، [[خەڵکی تەبەری|تەبەرییەکان]]، [[کورد]]ەکان، [[خەڵکی تاڵش|تاڵشەکان]]، [[خەڵکی تاجیک|تاجیکەکان]]، [[ئەرمەنییەکان]]، [[پەشتوونەکان]]، ئۆسیتییەکان، پامیرییەکان و [[خەڵکی بەلۆچ|بەلۆچەکان]]ە. لە باوەڕی پان ئێرانیستەکان ھیچ کام لەم نەتەوانە نابێت لەژێری دەوڵەتێکی سەربەخۆ بێت و دەبێت دەسەڵاتێکی ناسیۆنالیستی ئێرانی لەسەر ھەموو ئەم نەتەوانە حکۆمەت بکات.

یەکەم کەسێک کە بەدوای ئەم بیردۆزە کەوت دکتۆر مەحموود ئەفشار یەزدی بوو.<ref>Professor Richard Frye states:The Turkish speakers of Azerbaijan are mainly descended from the earlier Iranian speakers, several pockets of whom still exist in the region (Frye, Richard Nelson, “Peoples of Iran”, in Encyclopedia Iranica).</ref><ref>[[Swietochowski, Tadeusz]]. “Azerbaijan, Republic of”,. , Vol. 3, Colliers Encyclopedia CD-ROM, 02-28-1996: “The original Persian population became fused with the Turks, and gradually the Persian language was supplanted by a Turkic dialect that evolved into the distinct Azerbaijani language. ”</ref><ref>Golden, P.B. “An Introduction to the History of the Turkic Peoples”, Otto Harrosowitz, 1992. “The Azeris of today are an overwhelmingly sedentary, detribalized people. Anthropologically, they are little distinguished from the Iranian neighbo”</ref><ref>Xavier Planhol, “Lands of Iran” in Encyclopedia Iranica. Excerpt: The toponyms, with more than half of the place names of Iranian origin in some areas, such as the Sahand, a huge volcanic massif south of Tabriz, or the Qara Dagh, near the border (Planhol, 1966, p. 305; Bazin, 1982, p. 28) bears witness to this continuity. The language itself provides eloquent proof. Azeri, not unlike Uzbek (see above), lost the vocal harmony typical of Turkish languages. It is a Turkish language learned and spoken by Iranian peasants. ”(Encyclopedia Iranica, “Lands of Iran”)</ref><ref>“Thus Turkish nomads, in spite of their deep penetration throughout Iranian lands, only slightly influenced the local culture. Elements borrowed by the Iranians from their invaders were negligible. ”(X.D. Planhol, Lands of Iran in Encyclopedia Iranica)</ref><ref>История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Глава V. — М. : «Восточная литература» , 2002. — {{ISBN|5-02-017711-3}}. Excerpt: ""Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв. , следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями."