تورکمانستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
نوێ کردن ژمارەی دانیشتووان
تاگەکان: دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
+ بەستەر، + سەرچاوە، چاکسازی ڕێنووس
تاگەکان: دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
ھێڵی ١:
{{ویکیسازی}}
{{خاوێن کردن}}
 
{{زانیاریدانی_وڵات
|ناو_خۆماڵی = Turkmenistan Türkmenistan
Line ٣٤ ⟶ ٣٣:
|پلە_ڕووبەر =
|ڕووبەر_ک.م.٤گ = 491210
|مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان = ٦،٠٣١،١٨٧ [https://population.un.org/wpp/]
|پلە_مەزەندەی_دانیشتوان =
|ساڵی_مەزەندەی_دانیشتوان = [[٢٠٢٠]]
Line ٤٩ ⟶ ٤٨:
|کۆدی_تەلەفوون = ٩٩٣
}}
'''تورکمانستان''' [[وڵات|وڵاتێکە]] لە [[ئاسیای ناوەندی|ئاسیایی ناوەڕاست]] ولە [[باکوور|باکوورەوە]] دراوسێی‌ [[ئۆزبەکستان]] و [[کازاخستان|کازاخستانە]] و لە [[باشوور|باشوورەوە]] [[سنوور|ھاوسنوری‌]] [[ئێران]] و [[ئەفغانستان|ئەفغانستانە]] ولە [[ڕۆژھەڵات|ڕۆژھەڵاتیشەوە]] بە [[تاجیکستان|تاجیکستانەوە]] لکاوەو لە [[ڕۆژاوا|رۆژاواش]] سنوری [[ئاو|ئاوی]] ھاوبەشیی ھەیە لە گەڵ وڵاتانی [[ڕووسیا]] و [[ئازەربایجان]]. [[تورکمانستان]] یەکێکە لەو وڵاتانەی کە رێگەی بە سەر دەریا ئازادەکانەوە نیە. سارای قەرەقوم کە وشک و بێ ئاوە، نزیکەی ٨٠% روبەری تورکمانستانی داگیرکردوە. بەڵام داوێنی زنجیرە چیای کۆپی داغ لە باشوری ئەو وڵاتە، کەشوھەوایەکی لە باری ھەیە و لەبەر ئەوەش زۆربەی شارە گرنگە کانی تورکمانستان بە عیشق ئابادی پایتەختیشەوە لەو ناوچەیە دروستکراون. ئەو وڵاتە لە ساڵی ١٨٨١بەپێی رێکەوتنامەی ئاخاڵ لەنێوان روسیای قەیسەری و دەوڵەتی قاجار بە فەرمانڕەوایی‌ ناسرەدین شا لە ئێران جیاکرایەوەو خرایە سەر ئیمپراتوری ڕووسیا.
 
لە سەردەمی یەکیەتی سوڤیەتی‌ جارانیشدا بوە یەکێک لە کۆمارەکانی سۆڤیەت، بەڵام پاش روخانی ئەو یەکێتیە لە ساڵی ١٩٩١دا تورکمانستانیش سەربەخۆیی راگەیاند. جگە لە سامانێکی بەرچاوی نەوت،لە رووی‌ یەدەگی‌ غازی سروشتیشەوە پلەی پێنجەمی لە جیھاندا ھەیە .لەگەڵ ئەمەشدا وڵاتێکی ھەژارە و لە گۆڕانکاری وپەیوەندیە جیھانیەکاندا خۆی گۆشەگیر کردوە. لە راستی دا سیستەمی سیاسی ئەم وڵاتە تاک حیزبییەو سەفەر موراد نیازۆف رێبەری پارتی دیموکراتیکی تورکمانستان تاکاتی مردنی لە سالی ٢٠٠٦ رێبەری بێ رکابەری وڵات بو.نیازۆف لەساڵەکانی کۆتایی تەمەنیدا،خۆی وەک"تورکمانباشی" یان سەرۆکی تورکمانەکان دەناساند. سەفەر موراد نیازۆف لە ساڵی ١٩٩٩دا خۆی وەک سەرکۆماری ھەتاھەتایی تورکمانستان راگەیاند و بەشێکی زۆری داھاتی ئەو وڵاتەی لە جیاتی پرۆژەی‌ ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ پرۆژەی جوانکاری و رازاندنەوە تەرخان کرد. لە سەرجەم شار وگوند وناوچە جیاجیاکاندا شەقام و خوێندنگەو مەیدان وخەستەخانە و،،،، زۆر شوێنی دیکە بە ناوی تورکمانباشی سەفەر موراد نیازۆفەوە ناونراون. لەسەردەمی دەسەڵاتیدا،فەرمان ورێنماییەکانی‌ نیازۆف لە سەرجەم بوارەکانی ژیانی کۆمەڵگادا برەویان ھەبو. ئەمەشە لە ئاستێکدا بو کە ماوەیەک بڕیاردرا کتێبێکی سەفەر موراد نیازۆف بە ناوی "رێنما" ببێتە رێنیشاندەر و رێبەری‌ بەڕێوەبردنی وڵات.ئەم کتێبە ھەڵبژاردەیەکە لە بیرۆکەکانی نیازۆف سەبارەت بە ژیان و کەلتور ومێژووی تورکمانەکان. لە روی نەژادییەوە تورکمانەکان زۆرینەی‌ دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێکدێنن.ھەڵبەت لەگەڵ ئەوانیشدا کەمە نەتەوەی دیکەی وەک ئوزبەک،روس وکازاخی‌ و...بەرێژەیەکی کەم لەم وڵاتە دەژین.ھەربۆیە بەپێچەوانەی کۆمارەکانی پێشوی‌ سۆڤیەت ئەم وڵاتە دوربوە لەشەڕ وگرژی وئاڵۆزی ئەتنیکی،بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەوانەیە پەیوەندیە توندە خێلەکیەکان لە ناو تورکمانەکاندا رێگە بۆ پێکدادانی‌ ئەو خێڵانە خۆش بکا. لەبەرئەوەی تا ئێستا بیانیەکان سەرمایەی خۆیان لەو وڵاتەدا نەخستوەتە گەڕ،ئابوری تورکمانستان پێشکەوتنێکی‌ ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە. تورکمانستان لەسالێکدا ٦٠ ملیوَن مەتری سێ جا غازی سروشتی بەرھەم دەھێنی.کۆمپانیای‌ روسی گاز پرۆم دو لەسەر سێی ئەم رێژەیە دەکڕێت وناکۆکی درێژخایەنی ئەوکۆمپانیایە لە گەڵ حکومەتی تورکمانستاندا لە سەر نرخی غاز لە سالی ٢٠٠٦ کۆتایی پێھات.گازپرۆمی‌ روسی‌ دواجار رازی بو ٥٤% نرخی غاز زیاد بکات. بە ھۆی نەبونی ھێلی بۆری ھەناردەکردنی نەوت وغاز و ناکۆکیەکانی وڵاتانی کەناری دەریای خەزەر لە سەر چۆنیەتی کەڵک وەرگرتن لە سامانە نەوتی وغازیەکانی خەزەر ،تورکەمەنستان نەیتوانیوە سودی‌ زیاد لە دەرھێنانی غاز ونەوت وەربگرێت. ھەر لەبەر ئەوھۆیەش کۆمپانیا بیانیەکان سڵ دەکەنەوە لە سەرما گوزاری‌ لەو وڵاتەدا کە ئەنجامەکەیشی‌ سست بونی‌ ئابوری‌ تورکمانستانە.
'''تورکمانستان''' وڵاتێکە لە ئاسیایی ناوەڕاست ولەباکورەوە دراوسێی‌ ئۆزبەکستان و کازاخستانە و لە باشورەوە ھاوسنوری‌ ئێران وئەفغانستانە ولەرۆژھەڵاتیشەوە بە تاجیکستانەوە لکاوەو لەرۆژئاواش سنوری ئاوی ھاوبەشیی ھەیە لە گەڵ وڵاتانی روسیا و ئازەربایجان.
تورکمانستان یەکێکە لەو وڵاتانەی کە رێگەی بە سەر دەریا ئازادەکانەوە نیە.
سارای قەرەقوم کە وشک و بێ ئاوە، نزیکەی ٨٠% روبەری تورکمانستانی داگیرکردوە.بەڵام داوێنی زنجیرە چیای کۆپی داغ لە باشوری ئەو وڵاتە، کەشوھەوایەکی لە باری ھەیە و لەبەر ئەوەش زۆربەی شارە گرنگە کانی تورکمانستان بە عیشق ئابادی پایتەختیشەوە لەو ناوچەیە دروستکراون.
ئەو وڵاتە لە ساڵی ١٨٨١بەپێی رێکەوتنامەی ئاخاڵ لەنێوان روسیای قەیسەری و دەوڵەتی قاجار بە فەرمانڕەوایی‌ ناسرەدین شا لە ئێران جیاکرایەوەو خرایە سەر ئیمپراتوری روسیا.
لە سەردەمی یەکیەتی سوڤیەتی‌ جارانیشدا بوە یەکێک لە کۆمارەکانی سۆڤیەت،
بەڵام پاش روخانی ئەو یەکێتیە لە ساڵی ١٩٩١دا تورکمانستانیش سەربەخۆیی راگەیاند. جگە لە سامانێکی بەرچاوی نەوت،لە رووی‌ یەدەگی‌ غازی سروشتیشەوە پلەی پێنجەمی لە جیھاندا ھەیە .لەگەڵ ئەمەشدا وڵاتێکی ھەژارە و لە گۆڕانکاری وپەیوەندیە جیھانیەکاندا خۆی گۆشەگیر کردوە. لە راستی دا سیستەمی سیاسی ئەم وڵاتە تاک حیزبییەو سەفەر موراد نیازۆف رێبەری پارتی دیموکراتیکی تورکمانستان تاکاتی مردنی لە سالی ٢٠٠٦ رێبەری بێ رکابەری وڵات بو.نیازۆف لەساڵەکانی کۆتایی تەمەنیدا،خۆی وەک"تورکمانباشی" یان سەرۆکی تورکمانەکان دەناساند. سەفەر موراد نیازۆف لە ساڵی ١٩٩٩دا خۆی وەک سەرکۆماری ھەتاھەتایی تورکمانستان راگەیاند و بەشێکی زۆری داھاتی ئەو وڵاتەی لە جیاتی پرۆژەی‌ ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ پرۆژەی جوانکاری و رازاندنەوە تەرخان کرد. لە سەرجەم شار وگوند وناوچە جیاجیاکاندا شەقام و خوێندنگەو مەیدان وخەستەخانە و،،،، زۆر شوێنی دیکە بە ناوی تورکمانباشی سەفەر موراد نیازۆفەوە ناونراون. لەسەردەمی دەسەڵاتیدا،فەرمان ورێنماییەکانی‌ نیازۆف لە سەرجەم بوارەکانی ژیانی کۆمەڵگادا برەویان ھەبو. ئەمەشە لە ئاستێکدا بو کە ماوەیەک بڕیاردرا کتێبێکی سەفەر موراد نیازۆف بە ناوی "رێنما" ببێتە رێنیشاندەر و رێبەری‌ بەڕێوەبردنی وڵات.ئەم کتێبە ھەڵبژاردەیەکە لە بیرۆکەکانی نیازۆف سەبارەت بە ژیان و کەلتور ومێژووی تورکمانەکان. لە روی نەژادییەوە تورکمانەکان زۆرینەی‌ دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێکدێنن.ھەڵبەت لەگەڵ ئەوانیشدا کەمە نەتەوەی دیکەی وەک ئوزبەک،روس وکازاخی‌ و...بەرێژەیەکی کەم لەم وڵاتە دەژین.ھەربۆیە بەپێچەوانەی کۆمارەکانی پێشوی‌ سۆڤیەت ئەم وڵاتە دوربوە لەشەڕ وگرژی وئاڵۆزی ئەتنیکی،بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەوانەیە پەیوەندیە توندە خێلەکیەکان لە ناو تورکمانەکاندا رێگە بۆ پێکدادانی‌ ئەو خێڵانە خۆش بکا. لەبەرئەوەی تا ئێستا بیانیەکان سەرمایەی خۆیان لەو وڵاتەدا نەخستوەتە گەڕ،ئابوری تورکمانستان پێشکەوتنێکی‌ ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە. تورکمانستان لەسالێکدا ٦٠ ملیوَن مەتری سێ جا غازی سروشتی بەرھەم دەھێنی.کۆمپانیای‌ روسی گاز پرۆم دو لەسەر سێی ئەم رێژەیە دەکڕێت وناکۆکی درێژخایەنی ئەوکۆمپانیایە لە گەڵ حکومەتی تورکمانستاندا لە سەر نرخی غاز لە سالی ٢٠٠٦ کۆتایی پێھات.گازپرۆمی‌ روسی‌ دواجار رازی بو ٥٤% نرخی غاز زیاد بکات. بە ھۆی نەبونی ھێلی بۆری ھەناردەکردنی نەوت وغاز و ناکۆکیەکانی وڵاتانی کەناری دەریای خەزەر لە سەر چۆنیەتی کەڵک وەرگرتن لە سامانە نەوتی وغازیەکانی خەزەر ،تورکەمەنستان نەیتوانیوە سودی‌ زیاد لە دەرھێنانی غاز ونەوت وەربگرێت. ھەر لەبەر ئەوھۆیەش کۆمپانیا بیانیەکان سڵ دەکەنەوە لە سەرما گوزاری‌ لەو وڵاتەدا کە ئەنجامەکەیشی‌ سست بونی‌ ئابوری‌ تورکمانستانە.
زانیاری گشتی:
Line ٧٤ ⟶ ٦٨:
سەرۆک کۆماری نوێ بەڵێنی ئەوەی داوەدرێژە بەرێبازی نیازۆف بدات وھەندێ چاکسازی و گۆڕانکاری بێنێتە ئاراوە.لەوانە:ئاسانکاری‌ لەبەردەم ئازادیی‌ ئینتەرنێت و چاکسازی لە بواری پەروەردەو بارودۆخی خانەنشینەکان.
قوربان قولی بێردی محەمەدۆف دوای‌ ماوەیەکی‌ کورت کاتێ‌ کە جێی‌ خۆی‌ لەسەر کورسییەکەی‌ سەفەر موراد نیازۆف خۆش کرد،دەسەجێ‌ فەرمانێکی ساڵی پێشوی سەفەر موراد نیازۆفی ھەڵوەشاندەوە سەی‌بارەت بە بیمەو بەو ھۆیەشەوە سەدھەزارکەس سودیان لە بیمەی خانەنشینی حکومی وەرگرت.
قوربان قولی بێردی محەمەدۆف نەشتەرەگەرێکی‌ لێھاتوەو جاران دوکتۆری تایبەتی ددانی‌ سەفەر موراد نیازۆف بو کە بە تورکمانباشی‌ دەناسرا.نیازۆف لە ساڵی ١٩٩٧دا قوربان قولی کردە وەزیری تەندروستی و پاشانیش ھەر بە فەرمانی نیازۆف لە ساڵی ٢٠٠١ دابو بە جێگری سەرۆک وەزیران. دژوارترین ئەرکەکانی لە بواری چاکسازی دەگەڕێتەوە بۆ بەشی پزیشکی و تەندروستی ولەقۆناغی سەرەتایی ئەم چاکسازیەشدا زۆری نەمابو حکومەتی نیازۆف لەناو بچێ
دژوارترین ئەرکەکانی لە بواری چاکسازی دەگەڕێتەوە بۆ بەشی پزیشکی و تەندروستی ولەقۆناغی سەرەتایی ئەم چاکسازیەشدا زۆری نەمابو حکومەتی نیازۆف لەناو بچێ
قوربان قولی بێردی محمدۆف لەدایک بوی ١٩٥٧ ە و پێناچێت رکابەرێکی‌ بەھێزی‌ ھەبێت بۆسەرۆکایەتی‌ وڵات.
 
Line ٨٣ ⟶ ٧٦:
== ئایین ==
{{bar box
| title=ئایینەکان لە تورکەمانستانتورکمانستان <ref>{{Cite book|last=بەختیاری|first=سەعی|title=جوگرافیا|publisher=ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی|isbn=978-964-342-431-2|location=تاران}}</ref>
| titlebar=#ddd
| left1='''ئایینەکان'''