بیروونی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
زیادکردنی سه رچاوه
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
ب خاوێنکردن, replaced: بەروار ← ڕێکەوت (2), typos fixed: وە ← و (16)
ھێڵی ٥:
|لێدوان =وێنەی بیرونی لەسەر پولی پۆستەی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٣.
|سەردێڕ =وێنەی بیرونی لەسەر پولی پۆستەی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٣.
|بەرواریڕێکەوتی لەدایکبوون =[[٤ی ئەیلوول]]ی ٩٧٣ز <ref name="britannica.com">http://www.britannica.com/biography/al-Biruni</ref>
|شوێنی لەدایکبوون =[[خۆراسان]]، ([[ئۆزبەکستان]]ی ئێستا)
|بەرواریڕێکەوتی مردن =١٠٥٢ <ref name="britannica.com">http://www.britannica.com/biography/al-Biruni</ref>
|شوێنی مردن =[[غەزنە]] ([[دەوڵەتی غەزنەوی]])
|نیشتەجێ =[[خوارزم]] <br /> [[زیارییەکان]] <br /> [[دەوڵەتی غەزنەوی]]
ھێڵی ٣٢:
|خێزان =
}}
'''ئەبوڕەیحانی بیرونی''' ناسراو بە '''ئەلبیرونی''' ناوی تەواوی ('''ئەبوڕەیحان محەممەد کوڕی ئەحمەد بیرونییە''')، [[گەردوونناس]] و [[بیرکاریزان]] و [[مێژوونووس]] و [[مرۆڤناس]] و [[جوگرافیاناسێکی]] [[زمانی فارسی]] [[موسوڵمان]] بوو. باسکراوە کە یەکێکە لە زیرەکترینەکانی سەردەمی ئیسلامی ، وەو یەکەم کەس بووە کە باسی لەوە کردووە کە زەوی بە دەوری خولگەکەی خۆیدا دەسوڕیتەوە .
 
بیروونی بە یەکێک لە زانا گەورەکانی سەردەمی ئیسلامی هەژمار دەکرێت لە [[سەدەکانی ناوین]]، زانستەکەی فیزیا ، بیرکاری و زانستی سروشتی دەگرێتەوە ، وەو شوێنی هەبوو وەک مێژووزان و زانای زمان و زانای مێژووە یەک لە دواییەکان . بەیروونی لە زۆربەی زانستەکان خوێندوویەتی ، وەکو وەفایەک بۆ کارەکانی و لێکۆڵینەوەکانی ، خێزانی شاهانەو ئەندامەکانی لە کۆبونەوەیەکدا هانیاندا بۆ بۆ لێکوڵینەوەی زانستی و ئاشکراکردنی هەندێک شت . بیروونی لە [[سەردەمی زێڕینی ئیسلام]] ژیاوە ، چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی کردووە هاوشانی مەنهەج و بیرکردنەوەی ئیسلامی . بیرونی بەچەندین کەس و نەتەوە کاریگەر بووە ، وەک ئغریقیەکان کە ئیلهامی لێوەرگرتوون لەکاتی خوێندنی فەلسەفە . بیرونی زمانەکانی خوارزمی ، فارسی ، عەرەبی ، ئغریقی ، سنسەکریتی ، عبری ، تراثی وەو سریانی دەزانێت. بیروونی زۆربەی ماوەی ژیانی لە ( خەزنە ) بەسەر بردووە ، کە بوو بە پایتەختی ( گزنویان ) ، کە ئێستا دەکەوێتە ناوڕاستی خۆرهەڵاتی [[ئەفغانستان]] . بیروونی گەشتی کردووە بۆ باشوری ئاسیا وەو لێکۆڵینەوەیەکی نوسیوە دەربارەی (ڕۆشنبیری هیند)، بیرونی بە ( زانستی هیند ) ناودەبرێت ، هەروەها ناسراوە بە نوسینە بابەتی و کلتورییەکانی . بە مامۆستا نازناوی دەرکردووە ئاماژە بەوەی کە کەس پێشتر لە سەدەی یانزە بەوشێوەیەی ئەو باسی هیندی نەکردووە .
 
بیروونی بە یەکێک لە زانا گەورەکانی سەردەمی ئیسلامی هەژمار دەکرێت لە [[سەدەکانی ناوین]]، زانستەکەی فیزیا ، بیرکاری و زانستی سروشتی دەگرێتەوە ، وە شوێنی هەبوو وەک مێژووزان و زانای زمان و زانای مێژووە یەک لە دواییەکان . بەیروونی لە زۆربەی زانستەکان خوێندوویەتی ، وەکو وەفایەک بۆ کارەکانی و لێکۆڵینەوەکانی ، خێزانی شاهانەو ئەندامەکانی لە کۆبونەوەیەکدا هانیاندا بۆ بۆ لێکوڵینەوەی زانستی و ئاشکراکردنی هەندێک شت . بیروونی لە [[سەردەمی زێڕینی ئیسلام]] ژیاوە ، چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی کردووە هاوشانی مەنهەج و بیرکردنەوەی ئیسلامی . بیرونی بەچەندین کەس و نەتەوە کاریگەر بووە ، وەک ئغریقیەکان کە ئیلهامی لێوەرگرتوون لەکاتی خوێندنی فەلسەفە . بیرونی زمانەکانی خوارزمی ، فارسی ، عەرەبی ، ئغریقی ، سنسەکریتی ، عبری ، تراثی وە سریانی دەزانێت. بیروونی زۆربەی ماوەی ژیانی لە ( خەزنە ) بەسەر بردووە ، کە بوو بە پایتەختی ( گزنویان ) ، کە ئێستا دەکەوێتە ناوڕاستی خۆرهەڵاتی [[ئەفغانستان]] . بیروونی گەشتی کردووە بۆ باشوری ئاسیا وە لێکۆڵینەوەیەکی نوسیوە دەربارەی (ڕۆشنبیری هیند)، بیرونی بە ( زانستی هیند ) ناودەبرێت ، هەروەها ناسراوە بە نوسینە بابەتی و کلتورییەکانی . بە مامۆستا نازناوی دەرکردووە ئاماژە بەوەی کە کەس پێشتر لە سەدەی یانزە بەوشێوەیەی ئەو باسی هیندی نەکردووە .
 
== ژیانی ==
بیرونی لە شارێکی دەرەکی لە بەیرونی لەدایکبووە ، پایتەختی ئەفریجد لە خواڕزم لە ناوڕاستی ئاسیا . بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەکانی ، بیرونی چەندین هێڵی گواستنەوەی بەکارهێناوە بۆ گەشتن بەو بەشانەی کە لەسەری دەخوێند . زۆربەی کەس بیرونی بە یەکێک لە زانا گەورەکانی مێژوو هەژمار دەکەن ، بەتایبەتی لە ئیسلامدا بەهۆی بابەت و دۆزینەوەکانی . بیرونی لە [[سەردەمی زێڕینی ئیسلام]]<nowiki/>دا ژیاوە ، وەو ئەوەبوو کە هانیدا لێکۆڵینەوە لەسەر [[ئەستێرەناسی]] بکات . بیرونی سەرتای بیست و پێنج ساڵی تەمەنی لە خواڕزم کە بەشەکانی فیقەی ئیسلامی ، [[خواناسی]] ، [[ڕێزمان]] ، [[ماتماتیک]] ، [[ئەستێرەناسی]] ، [[پزیشکی]] ، [[فەلسەفە]] خوێندووە و هەوەها تێکەڵی زانستی [[فیزیک]] بووە و لەگەڵ چەندین بواری تر ، زمانی خواڕزمی ئێرانی کە زمانی بیرونی بووە ، توانی ڕزگاری ببێت تا دوای چەند سەدەیەک لە ئیسلام ، هەتاکو تورکەکان دەستیان گرت بەسەر ناوچەکە ، لەگەڵ ئەوەش چەند کلتوری خواڕزمی توانی ڕزگاری ببێت . بیرونی میهرەبان بووە لەگەڵ ئەفریجد ، کە ئەفریجدەکان ئەوانە بوون کە لابران لەلایەن دوژمنەکانیانەوە ( مەئمونیەکان ) لە ساڵی 995م . بیرونی نیشتیمانەکەی بەجێدەهێڵێت و دەڕوات بۆ [[بوخارا]] . پاشان دەچێت بۆ وڵاتێکی سامانی کە لەژێر سەرکردایەتی ئیمبڕاتۆر مەنصوری دووەمی کوری نوح بووە ، وەو لەوێ [[ئیبن سینا]] بینی و ئەوەش دەرفەتێک بوو بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕای نێوان دوو زانا .
 
 
لە ساڵی ٩٩٨ ، ڕۆشت بۆلای شازادەی زیاریونی طبرستان ( شمس معالی قابوس کوڕی وشکمیر ) ، لەوێ یەکەم کارە گرنگەکانی نوسی : شوێنەواری پاشماوەی سەدەکانی پێشوو ( وە وەرگێدراوە بەناوی ) زنجیرە کاتییەکانی نەتەوەکانی پێشوو یان پاشماوەی ڕابردوو لە ساڵی ١٠٠٠ میلادی ، وە هەرچەندە دوای ئەوەش چەند دەسکارییەکی کتێبەکە کرا . وە هەروەها سەردانی خێزانی شاهانەی باوندیانی کردووە لەژێر حوکمی مەرزەبان ، وە بە گوێرەی قسەکانی ئەفریجەکان ، بیروونی کۆتا ماڵئاوایی کرد لەوەی کە دەست بەسەر خوارزمدا دەگرێت وە سەدانی سەرکردایەتی گرگانج ( وە هەروەها سەردانی خوارزمی کردووە ) کە بە کۆبونەوەی زانا گەورەکان بەناوبانگە .
 
لە ساڵی ٩٩٨ ، ڕۆشت بۆلای شازادەی زیاریونی طبرستان ( شمس معالی قابوس کوڕی وشکمیر ) ، لەوێ یەکەم کارە گرنگەکانی نوسی : شوێنەواری پاشماوەی سەدەکانی پێشوو ( وەو وەرگێدراوە بەناوی ) زنجیرە کاتییەکانی نەتەوەکانی پێشوو یان پاشماوەی ڕابردوو لە ساڵی ١٠٠٠ میلادی ، وەو هەرچەندە دوای ئەوەش چەند دەسکارییەکی کتێبەکە کرا . وەو هەروەها سەردانی خێزانی شاهانەی باوندیانی کردووە لەژێر حوکمی مەرزەبان ، وەو بە گوێرەی قسەکانی ئەفریجەکان ، بیروونی کۆتا ماڵئاوایی کرد لەوەی کە دەست بەسەر خوارزمدا دەگرێت وەو سەدانی سەرکردایەتی گرگانج ( وەو هەروەها سەردانی خوارزمی کردووە ) کە بە کۆبونەوەی زانا گەورەکان بەناوبانگە .
 
لە ساڵی ١٠١٧ ، مەحمود غەزنەوی زۆربەی لێکۆڵەرەوەکانی گواستەوە بۆ غەزنە ، پایتەختی دەوڵەتی غەزنەوی ، کە بیرونیش یەکێک بوو لەوانە . لەوێ بوو بە زانای گەردوونی و ئەستێرەناسی تایبەت بە سەرکردایەتی . محمود هاوڕێیەتی بیرونی کردووە لەکاتی گەشتەکانی بۆ هیند وەو لەوێ بۆماوەی چەند ساڵێک ژیاوە ، تەمەنی بیرونی ٤٤ ساڵ بوو ئەو کاتەی سەردانی هیندی کرد لەگەڵ مەحمود غەزنەوی ، لێکۆڵینەوەکانی لەسەر هیند نوسیوە و نزیکەی ساڵی ١٠٣٠ میلادی تەواوی کردووە . وەو لەگەڵ ئەم نوسینانەش ، بیرونی دڵنیابۆتەوە لەسەر ماوەی لێکۆڵینەوەکانی لەسەر زانست لەکاتی گەشتەکانیدا . وەو هەوڵیداوە بۆ دۆزینەوەی ئامڕازێک بۆ گرتنی درێژی خۆر ، وەو ئامێرێکی زوویی [[ئیسترلاب]]<nowiki/>ی دروست کردووە . بیرونی توانی پێشکەوتنێکی باش بە لێکۆڵینەوەکانییەوە ببینێت لەکاتی گەشتەکانی بۆ هیند .
 
==سەرچاوەکان==