گەنم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

وا باوەڕە کەگەنمیکە گەنمی ئارد لە سێ جۆری خۆرسک پێکھاتبێ ونیشتمانیو نیشتمانی ڕاستەقینەشی کوردستانە، لێکۆڵەرەوە مێژوویەکانیش ئەوە نیشان دەدەن کە بەر لەھەموولە ھەموو شوێنێک مرۆڤی کوردستان ئاشناییان لەگەڵ گەنم ھەبووەوھەبووە و بۆ خۆراکی خۆیان بەکاریانبە کاریان ھێناوە، ھەروەک لە گوندی چەرمۆی نزیک چەمچەماڵ و ھەزار مێردی نزیک سولەیمانی و گوندی عەلی قو شقوش لە کوردستانی ڕۆژھەڵات دۆزرایەوە، کە لەلەو ھەڵکۆڵراوەی وھەڵکۆڵراوەیلەسەر لەسەرگردیگردی چەرمۆ و دەرکەوتووە کە (١٠–١٦) ھەزار ساڵ بەر لە ئێستا مرۆڤ لەو ناوچەیە نیشتەجێ بووە و ھەر لەو کاتییەوە گەنمیان بۆ خۆراک بەکار ھێناوە،ھێناوە. لەدوایش بەرە بەرە بۆ ۆلاتانی تری ئاسیاوئاسیا ئەفریقیاوو ئەفریقیا و ئنجا بۆ ئەورووپا بڵاو بووەتەوە، ھەموو بە ڵگەبەڵگە مێژوویییەکانیش ئەوە دەردەخەن کە شارستانییەتی لە میزۆبۆتامیامیزۆپۆتامیا (وڵاتی نێوان دوو ڕووبارەکە) لەسەر بنچینەی بەروبوومی گەنم بووە.

لەبەر ئەوەی گەنم بە بەروبوومێکی سەرەکی دادەنرێت بۆ خۆراکی مرۆڤ بۆیە پایەکی بەرزی ھەیە لە ئابووری ھەموو وڵاتێکدا و ھەر لە چاخەکانی پێش مێژووەوە خۆراکی مرۆڤ بووە سەرەتا بە برژاوی خواردوویانەخواردوویانە، ئنجا دوایی کردوویانەتە ئاردوئارد ھەویروو ھەویر و تاکوو توانیویانە نانی لێ دروستبکەن،دروستبکەن. چونکە لە ناو دەنکی گەنمی ورددا جۆرێک لە گلۆتین لەناو پڕۆتین دا ھەیەکەشێوەیەکیھەیە کە شێوەیەکی لاستیکی ھەیەوبەھەیە و بە ئاسانی دەبێتە نان و سەموون، بەڵام جۆرێک لە گەنمی ورد ھەیە گڵۆتینەکەی زۆر لاستیکی نییە بۆیە ئەو جۆرانە بۆ دروستکردنی کێک و بسکویت بەکاردەھێنرێن،بەکار دەھێنرێن، بەڵام گەنمی درشت کەگڵۆتینیکە گڵۆتینی ڕەقە و لاستیکی نییە بۆ بەرھەمھێنانی ھەڕشتەو[[ھەڕشتە]] و [[ساوار]] بەکاردەھێنرێتبەکار دەھێنرێت. ئاردی گەنم (١٢–١٧٪)پڕۆتینەو پڕۆتینە و (٧٥٪)کاربۆھیدراتەو کاربۆھیدراتە و (١٫٥٪) رۆنە ھەروەھا فیتامینڤیتامینی B1, B1خوێیەB1 کانزایییەکانیوەکخوێیە کانزایییەکانی وەک کالسیۆم ومەگنسیۆمو وفۆسفۆرومەگنسیۆم و فۆسفۆر و ئاسنی تێدایە،تێدایە.

بە بەکورتیکورتی دەتوانین گرنگی ئابووری گەنم لەم خاڵانە چڕبکەینەوە:

# بەکارھێنانی دەنکی گەنمی درشت بۆ ساوار و گەنمە کوتاوکوتا و ھەڕشتە.

# لە پیشەسازی شیرنەمەنیشیرینەمەنی و ھەویرکاری وەک کێک و بسکویت بەکار دێت،دێت.

# قەدوقەد و گەڵای بە سەوزی و قرشەوقرشە و کایەکەشی بە وشکی وەک ئالیک دەدرێتە ئاژەڵ.

== ناوەندەکانی بەرھەمھێنان:- ==

دەکرێ گەنم لەزۆربەی ناوچەکانی جیھان بچێنرێ، بەڵام بەرێژەی (٧٥٪) لە باکووری گۆی زەوی دەچێنرێت، لەناوچەلە ناوچە دەشتایییەکانی یەکسان لەگەڵ ئاستی ڕووی دەریا ھەتا بەرزایی (٤٥٠٠) م دەچێنرێ ,دەچێنرێ، و (٧٪) چاندنی گەنم بەشێوەی دێمەکارییە واتە پشت بەبارانبە باران دەبەستێت، وەک بەروبوومێکی زستانە دەناسرێت، بەڵام بە ڕێژەیەکی کەم وەک بەھارە دەچێنرێت بە تایبەتی لە ناوچە زۆر ساردەکان.

گەنم زیاتر حەز بە کەش و ھەوای فێنک دەکات بۆیە لە کوردستان بەتایبەتیبە تایبەتی لە لەپێدەشتەکانپێدەشتەکان بە بەرفراوانی دەچێنرێ بەئاویبە ئاوی باران، لە ناوەراست وخواروویو خوارووی عێراق زیاتربەزیاتر بە ئاودێری دەچێنرێ، ژینگەی گونجاوی گەنم زیاتر دەکرێلەمدەکرێ لەم خاڵانەی خوارەو کۆبکرێتەوەکۆ بکرێتەوە:

* ا باران:- ڕادەی بارانبارینیباران بارینی پێویست بۆبەرھەمھێنانیبۆ بەرھەمھێنانی گەنم (٤٠٠–٩٠٠) ملم دەبێ بەڵام لەوناوچانەیلەو ناوچانەی تا (٢٥٠) ملمیش ببارێت بەرھەم دەدات بەڵام بەرھەمێکی کەم ودەنکیو دەنکی تۆوەکان بچووک دەبێت وقەدوگوڵایو قەد و گەڵای لاواز و کەم دەبێت، زۆری بارانبارینباران بارین و وبەرزیبەرزی پلەی گەرما لە کاتی گوڵکردن دەبێتە ھۆی تووشبوون بە نەخۆشی ژەنگ و کوورک (خەڵووزە)، بەڵام کەمی باران و وشکی ئاووھەوا دەبێتەبچوکیدەبێتە بچوکی دەنکەکان و لاوازی قەدوگەڵاکانیقەد و گەڵاکانی گەنم.

* ب پلەی گەرما:- پلەی گەرمای نموونەیی بۆچاندن (٢٥) س◦ و نزمترین پلەی گەرما (٣–٤) س◦ بەڵام بەرزترین پلە (٣٠–٣٢) س◦، لەکاتی گوڵکردن بای بەھێزی وشک وبەرزیو بەرزی پلەی گەرمازیانگەرما زیان بە گوڵەکەی دەگەیەنێت ،دەگەیەنێت، بەگشتی پلەی گەرما بەگوێرەی جۆری گەنمەکەوگەنمەکە و قۆناغی سەوزبوونەکەیدەگۆڕێت،سەوزبوونەکەی دەگۆڕێت، کە کەبەمبەم شێوەیەیە:

* ج خاکی گونجاو:-پێویستی بەخاکیبە خاکی بەپیتی مام ناوەندی تا قورسیش ھەیە بەمەرجێبە مەرجێ ئاوەرۆ باش بێت، لە خاکی تێکەڵاو باشترین بەرھەم دەدات، بەڵام خاکی لمی باش نییە چونکە شێی زوو ون دەکات، باشترین پلەی ترشێتی خاکیش بۆ گەنم pH (٦–٦٫٥) بەڵام خاکی لمی و تفت و سوێر گونجاو نییە بۆ چاندنی گەنم.

* آ- گەنمی ورد:- ئەم جۆرەیان دەنکی وردەووردە بۆنانکردنو بەکاردێتبۆ نانکردن بە کار دێت چونکە گڵۆتینی ناو پرۆتینەکەی شێوەیەکی لاستیکی ھەیە، ئەوپۆلانەیئەو پۆلانەی لە لەکوردستانداکوردستاندا زۆر باون (مەکسیباک. شام٦، رزگاری، تموز٢، ئەبوغریب).

* ب- گەنمی درشت:- دەنکیان لەھیلە پێشووگەورەترە،ھی پێشوو گەورەترە، گلۆتینیان شێوەی لاستیکی نییە بۆیەبەبۆیە بە تەنھا بۆ نانکردن بەکاربە کار نایێ، زیاتر بۆ ساواروساوار و بروێش و ھەرشتە بەکاردێت،بە کار دێت، وەک (ڕەشگوڵ، شام٥ و شام٣ و ئەکساد٦٥، سمیتۆ, ڕزگاری).

بەگوێرەی وەرزی چاندنیش گەنم دەکرێ بەدووجۆربە دوو جۆر:

* ا- گەنمی زستانە: کەلەسەرەتایکە لە سەرەتای زستان دەچێرێ وەلەسەرەتایو لە سەرەتای ھاوین کۆتایی بەتەمەنی دێت، واتە تەمەنی (٦–٨) مانگ دەبێت، ئەو جۆرە گەنمە زیاتر لەگەڵ ئاووھەوای کوردستان دەگونجێت واتە ئاووھەوای دەریای سپی ناوەراست.

* ب- گەنمی بەھارە: کەلەسەرەتایکە لە سەرەتای بەھار دەچێنرێ ولەسەرەتایو پایزدەدورێتەوەلەسەرەتای پایز دەدورێتەوە واتە تەمەنی (٤–٦) مانگە، زیاتر لەو ناوچانە دەچێنرێ کە ئاوو ھەوایانئاووھەوایان زۆر ساردە وەک دەشتەکانی کەنەداوکەنەدا و ڕۆژاوای سیبریاوسیبریا و باکووری وڵاتە یەکگرتووەکان لە دۆڵی ڕووباری دانوب لە ئەورووپا.

چونکە گەنم لە کوردستان بۆ چاندن پشت بە ئاوی باران دەبەستێت، بۆیە کاتی چاندنی دەوەستێتە سەر کاتی بارانبارینلەباران بارین لە کوردستان لە ١٥/١٠ تاکو ١٥/١٢دەچێنرێ١٢ دەچێنرێ دەشکرێ درەنگتریش بچێنرێ، بەڵام بەرھەمی کەم دەبێت.

بڕی تۆو بۆ چاندن: دەوەستێتە سەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:

# ڕێگەی سەوزبوونی لە تاقیگەدا، ھەروەک لەم خشتەیەدیاریمانخشتەیە دیاریمان کردووە:-

ناوچەی دێمی (باران) ٣٠کگم٣٠ کگم/دۆنم ناوچەی دێمی (باران) ٣٥کگم٣٥ کگم/دۆنم

ناوچەی بەراو (ئاوی) ٢٥کگم٢٥ کگم/دۆنم ناوچەی بەراو (ئاوی) ٣٠کگم٣٠ کگم/دۆنم

لەکوردستانلە واباشەکوردستان وا باشە لەدوای دروێنەی بەروبوومی زستانە کێڵانێکی بەقووڵی (١٢–١٥) سم بکرێ ئەمەش چەند سوودێکی دەبێت :-

# بەبەپیت پیتکردنیکردنی زەویەکە، ئەویش بە ھەڵگێڕانەوەی پاشماوەی بەروبوومە کۆنەکەوکۆنەکە و شاردنەوەی لەناوەوەیلە ناوەوەی خاکەکە تاکو شی بێتەوە.

زیاتر لەکوردستانلە کوردستان بەھاوینان زەوی بەبەیاربە بەیار دەمێنێتەوە بە تایبەتی لەناوچەلە ناوچە دێمەکارییەکان ئنجا لە پایز کێڵانی بۆ دەکرێتەوە، دەبێت خاکەکە بەقووڵیبە قووڵی (٥ – ٧٫٥) سم نەرم و شل بکرێتەوە، لەخاکیلە خاکی بەپیت و تێکەڵ کێڵانی ڕووکار بەگونجاوتربە گونجاوتر دادەنرێ لە ھی قووڵ,قووڵ، و لێکۆڵینەوەکانیش سەلماندوویانە کێڵانی بەھارە زۆر پێویستە لە پێش ھی پایزە بکرێت. کردارەکانیش ئەمانەن:-

# ئامادەکردنی زەوی:- واباشە خاکی قوڕی تێکەڵاو یتێکەڵاوی ئاوەڕۆ باشی بێ گژوگیا بێت ئنجا کێڵانی بە قووڵی (١٢) سم بۆ دەکەین، دەبێ لەو کاتانەش کێڵان بکەین کەخاکەکەکە خاکەکە بە ئاسانی شی ببێتەوە، نەزۆرنە شێداربێتزۆر شێدار بێت و نەزۆرنە زۆر وشک بێت، لەناوچەیلە ناوچەی باراناوی لەدوایلە دوای بارینی بارانێکی پێویست دەکرێ چاندنی گەنم ئەنجام بدرێت، لەناوچەلە ناوچە شاخاوییەکان دەبێ کێڵان ئەستوون بێت لەسەر لێژایی زەوییەکە.

# خولی کشتوکاڵی:- لە کوردستان لەو شوێنانەی بارانیان مسۆگەرە خولی کشتوکاڵی دوانەیی بەکاردێت،بە کار دێت، بەچاندنی ڕوەکێکی پاقلەیی وەک نیسک یان نۆک بەشێوەیبە شێوەی جێگۆڕکێ لەگەڵ گەنم، یان خولی سێیانە بەشێوەیبە شێوەی بەیار – نیسک–نیسک- گەنم. بەڵام لە ناوچە دێمییەکان کەڕادەیکە بارانبارینڕادەی باران بارین کەمترە لە (٤٥٠) ملم لەساڵێکدالە ساڵێکدا ئەوە گەنمەکە دەکرێ بەدووبەشبە دوو بەش گەنم – بەیار ساڵی دوایی جێگۆڕکێی بۆ دەکەین، لە ناوچە بەراوەکان گەنم لەدوای لۆکە یان گەنمەشامی دەچێنرێ.

# پەیین پێدان:- گەنم یەکێکە لەو بەروبوومانەی بەپیتی زەوی کەم دەکاتەوە، بۆیە وا باشە ھاوینان شوێنی زەوییەکە بەبەیاربە بھێڵرێتەوەوبەیار بھێڵرێتەوە و ساڵانەش لەگەڵ چاندندا پەینی پێدابکرێت،پێدا بەتایبەتیبکرێت، بە تایبەتی پەینی کیمیاوی نایترۆجین و فۆسفات، لەدوا کێڵاندا دەکرێ ھەردووھەر دوو جۆرە پەین بەزەوییەکەبە زەوییەکە دابکرێت، بەڵام وا پێویستەلەوپێویستە لەو حاڵاتانەدا پەینی پێدابکەینپێدا بکەین

لە کوردستان لەو شوێنانەی بڕی بارانبارین لە (٥٠٠) ملم دەبێت لە ساڵێکدا (٦٦) کگم/دۆنم یۆریا، (٤٤) کگم/دۆنم سۆپەر فۆسفاتی کالسیۆمی سیانەیە، بەڵام لەو ناوچانەی بڕی بارانبارینباران بارین لە خوار (٤٥٠) ملم بێت پێویستی بە (٢٢) کگم یۆریاویۆریا و (٢٢) کگم سۆپەر فۆسفاتی کالسیۆمی سێیانەیە بۆ یەک دۆنم، لە ھەردووھەر دوو حاڵەتدا نیوەی نایترۆجین (یۆریا) کە و ھەموو فۆسفاتەکە لە وەختی چاندنەکەواتەچاندنەکە واتە لە دواکێڵان بەزەوییەکەبە زەوییەکە دادەکرێت، بەڵام نیوەکەی تری نایترۆجینەکە (یۆریا) دوای ئەوەی بەرزی گەنمەکە دەگاتە(٣٠–٤٠)سم یان (٣–٤) گەڵای دەکات ئنجا پێی دادەکرێت، و لەکاتیلە کاتی جاری دووەمیش پێویستە زەوییەکە شێداربێتشێدار تازووبێت یۆریاتا کەزوو یۆریاکە بتوێتەوە،

٤- ڕێگای چاندن:- بەدوورێگابە دوو رێگا دەکرێ بچێنرێ:-

أ- بە ئامێری تۆدەر: ڕێگایەکی زانستیانەو سەرکەوتووە پێویستە دووری نێوان ھێڵەکان (١٥)سم بێت، قووڵی چاندنیش(٥–٧)سم بێت لەزەویلە زەوی لماوی پێویستە قوڵی کێڵان زۆربێت لەچاولە چاو زەوی قورس.

ب- بەدەستبە دەست وەشاندن: ڕێگایەکی کۆنە و دووری نێوان ڕوەکەکان یەکسان نابێت، لێرەدا جوتیار بەدەستبە دەست تۆوەکە دەوەشێنی، بەڵام نابێ لە کاتی ھەڵکردنی با دا بکرێتدابکرێت.

گەنم لە دوای چاندن ئەوەندە پێویستی بەکاریبە کاری خزمەتگوزاری نییەتەنھانییە تەنھا ئاودان و پەینکردن و لەناوبردنی مێروو وگژوگیایو گژوگیای زیانبەخشە.