محەممەد خاڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[پەڕگە:محەمەد خاڵ .jpg|وێنۆک|'''شێخ محەممەد خاڵ''' ]]

شێخ محەمەدیمحەممەدی خاڵ کوڕی شێخ عەلی کوڕی شێخ ئەمینی خاڵە، کە بە پێنج پشت دەگاتەوە بە مەلا مستەفای موفتی بابانەکان، مەلا مستەفای باپیرەگەورەی شێخ محەمەدیمحەممەدی خاڵ پاش گواستنەوەی میرنشینی بابان لە قەلاچوالانەوە بۆ [[سلێمانی]]، ساڵی ١٧٨٤ لەگەڵ خۆیدا دەستنووسەکانی ھێناوە، ئەو دەستنووسانە لە باپیرە گەورەیەوە، کە مەلا ئەبوبەکری موسەنیفە بۆی ماوەتەوە، ئێستا مێژووی بەشێک لە دەستنووسەکانی شێخی خاڵ، کە نزیکەی ٦٣٦ دەستنووسە دەگەڕێتەوە بۆ چوارسەد ساڵ لەمەوبەر.

شێخی خاڵ لەبەرئەوەی نووسەرێکی خاوەن بیر و لێھاتوو بووە، خاوەنی بەرھەمی زۆر و بەکەڵک بووە، بۆیە یەکێکە لەو کوردە زۆر دەگمەنانەی کە لە زۆر زووەوە بووە بە ئەندام لە کۆڕی زانیاری ئێراقدا، تەنھا خوالێخۆشبوو [[تۆفیق وەھبی بەگ]] لەپێش ئەوەوەیە لەم بوارەدا، شێخی خاڵ لە ساڵی ١٩٥٣وە ئەندامی کۆڕی زانیاری ئێراق بووە و لە ساڵی ١٩٧٢ەوە جێگری سەرۆکی کۆڕی زانیاری کوردیش بووە، جێ پەنجەی زۆر دیارە لە ھەردوو کۆڕەکەدا، بەرھەمەکانی باشترین بەڵگەن لەم ڕووەوە و توانیوەتی خزمەتی نەتەوەکەی بکات لە بواری ڕۆشنبیریدا و لەڕێی ھەردوو کۆڕی زانیارییەوە ناوی گەورەپیاوانی کورد بگەیەنێ بەجیھان، وەک [[موفتی زەھاوی]]، کە باوکی شاعیری گەورەی بەناوبانگ [[جەمیل سدیق زەھاوی]]یە، ھەروەھا بێتوش، شێخ ئەحمەد فائیز بەرزنجی، [[بابە تاھیر|بابە تاھیری ھەمەدانی]]، مەلا محەمەدیمحەممەدی خاکی و چەندین زانای دیکەی ناودار.

یەکەم وتاری کە [[گۆڤاری گەلاوێژ]]دا لە کانوونی دووەمی ١٩٤٠دا لەژێر ناونیشانی خۆشەویستی نیشتمان دایە کەسانی تر، ئەگەر تەنیا ھەستی نەتەوایەتی ھاندەر بوایە بۆ بەربەرەکانی ئەو ڕژێمانەی کە بەردەوامبوون لە کاولکردنی کوردستان و زەوتکردنی خاکی کوردستان، مامۆستا شێخ محەمەدیمحەممەدی خاڵ لەگەڵ ھەستی نەتەوایەتیدا ھەستی ئایینیش ڕۆڵێکی گەورەی ھەبوو لەزیادکردنی گڕ و بڵێسەی تۆڵەسەندن تێیدا بەرامبەر بە دوژمنانی کورد و کوردستان، و لەو باوەڕەدا بوو، کە دەبێت ئایین ئاوێتەی نیشتمانی و نەتەویەتینەتەوییەتی بێت و خەباتی نیشتمانیش پێویستییەکی ئایینی بێت.

شێخ محەممەد خاڵ ڕۆژانە ١٠ کاژمێر بە نووسین و خوێندنەوەوە سەرقاڵ دەبوو، لەسەر ئەم پڕۆگرامەش تامردن ھەر بەردەوام بوو، سەرەتای خوێندنەوەی لە دەمەوبەیانییەکی زووەوە تا نزیکی نیوەڕۆ، کە دەیکردە نزیکەی ٦ کاژمێر لە جیھانی پەڕتووک و دەستنووسدا و دوانیوەڕوانیش پێش ئەوەی بڕوات بۆ مزگەوت ٣ کاژمێر لەخوێندنەوە و پێداچوونەوەی ئەو پەرتووکانەی، کە لەژێر چاپدابوون و ڕاستکردنەوەی ھەڵەکانیان، شەوانەش پێش نووستن ماوەی کاژمێرێک بە خوێندنەوەوە خەریک دەبوو، لە ناوەڕاستی حەفتاکانەوە تەنھا یەک چاوی مابوو و بەردەوام زەڕەبینی بەکاردەھێنا بۆ خوێندنەوەو ھەندێک جار پێیان دەگوت: کەوتویتەتە تەمەنەوە و ئیتر ئەوەندەخۆت ماندوومەکە لەوڵامدا دەیگوت: تەندروستیم بەندە بە خوێندنەوە و نووسینەوە، ئەگەر دوورم بخەنەوە لێی، نەک ھەر تەندرووستیمتەندروستیم خراپ دەبێت، بەڵکوو لەوانەشە بمرم، من وەک ماسی چۆن، کە لە ئاو دەرت ھێنا دەمرێت، منیش گەر دوورم بخەنەوە لە پەرتووک و نووسین ئەوا دەبێ ماڵئاواییتانماڵاواییتان لێبکەم، بۆ نیوەچاوەکەشم، تو خوا چاوێک لەم ڕێگایەدا کوێر نەبێت بۆچی باشە؟ مامۆستای خاڵ لە ڕۆژی ١٥ی تەممووزی ١٩٨٩دا ماڵاوایی لە جیھانی زانست و زانیاری کرد و بەرەو جیھانی کۆتایی کەوتەڕێ، مامۆستا شێخ محەمەدیمحەممەدی خاڵ لەدوای خۆی ٤٠ پەرتووکی لەچاپدراوی بەجێھێشتووە، کە زانستەکانی لێکدانەوە، زمانەوانی، وێژەیی، بانگخوازی، مێژوویی، .... ھتد لەخۆی دەگرێت. <ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20191213052218/https://id.loc.gov/authorities/no2003102356|access-date=2021-05-06|website=web.archive.org}}</ref>

یەکەم وتاری لە گۆڤاری گەلاوێژدا لە کانوونی دووەمی ١٩٤٠دا لەژێر ناونیشانی «خۆشەویستی نیشتمان» بڵاو کردووەتەوە. لەو باوەڕەدا بوو، کە دەبێت ئایین ئاوێتەی نیشتمانی و نەتەویەتینەتەوییەتی بێت و خەباتی نیشتمانیش پێویستییەکی ئایینی بێت.

شێخ محەمەدیمحەممەدی خاڵ بوارەکانی لێکدانەوە، زمانەوانی، وێژە، ئایین و مێژوو، ٤٠ کتێبی لە چاپ داوە.

* «پەندی پێشینانپێشی نان»، بەغدا، ١٩٧٥.

* [http://www.basnews.com/opinion/2015/01/06/شێخ-محەمەدی-خاڵ-ناڵەیەک-لە-دەرووندا/ شێخ محەمەدیمحەممەدی خاڵ… ناڵەیەک لە دەرووندا]{{dead link|date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}، باسنیووز