محەممەد خاڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

شێخ محەمەدی خاڵ کوڕی شێخ عەلی کوڕی شێخ ئەمینی خاڵە، کەبەپێنجکە بە پێنج پشت دەگاتەوە بە مەلا مستەفای موفتی بابانەکان، مەلا مستەفای باپیرەگەورەی شێخ محەمەدی خاڵ پاش گواستنەوەی میرنشینی بابان لە قەلاچوالانەوە بۆ سلێمانی،[[سلێمانی]]، ساڵی ١٧٨٤ لەگەڵ خۆیدا دەستنووسەکانی ھێناوە، ئەو دەستنووسانە لە باپیرە گەورەیەوە، کەمەلاکە مەلا ئەبوبەکری موسەنیفە بۆی ماوەتەوە، ئێستا مێژووی بەشێک لە دەستنووسەکانی شێخی خاڵ، کەنزیکەیکە نزیکەی ٦٣٦ دەسنووسەدەستنووسە دەگەڕێتەوە بۆ چوارسەد ساڵ لەمەوبەر.

مامۆستا خاڵ لە ساڵی ١٩٠٤ لەشاریلە شاری سلێمانی لە بنەماڵەیەکی ئایینی ناوداری کوردستان لەدایکبووە، لە ساڵی ١٩٤ باوکی بەنەخۆشیبە نەخۆشی کۆچی دوایی دەکات، باپیری حاجی شێخ ئەمینی خاڵ، کەپیاوێکیکە پیاوێکی ناوداری خواپەرست بووە، خاڵ و ھەر چوار براکەی بەخێو کردووە، سەرەتای خوێندنی لای باپیری بووەوبووە و لەقوتابخانەی باپیریدا بەڕاستگۆیی و دەستپاکی و خواپەرستی و ڕازیبوون و دوورکەوتنەوە لە ھەڵپەی جیھان پەروەردەبووەپەروەردە بووە.

مامۆستای خاڵ ھەر لە منداڵییەوە ئەوینی خوێندن و نووسین و خولیای پەرتووک و دەستنووس بووە، بەشی زۆری خوێندنی لای مامۆستا شێخ عومەری قەرەداغی بووە، کەزانایەکیکە زانایەکی ئایینی بەناوبانگ بوو، نەک ھەر لەکوردستاندا،لە بەڵکوکوردستاندا، بەڵکوو لەناو زانا ئایینییە عەرەبەکانی ئێراقیشدا، بەشێکیش لەخوێندنیلە خوێندنی لای مەلا حوسێنی پیسکەندی و شێخ جەلالی قەرەداغی بووە.

لە ساڵی ١٩٣١ باپیری کۆچی دوایدوایی دەکات، ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ لەوسەردەمەدالەو سەردەمەدا بەڕێکاری سولێمانیسلێمانی بووە، ئاھەنگێکی گەورە لە مزگەوتی حاجی شێخ ئەمینی خاڵ ساز دەکات، کەزۆربەیکە زۆربەی پیاو ماقووڵانی سلێمانی بانگھێشت دەکرێن و ھەر لەم ئاھەنگەدا بەفەرمانی فەڕمیی شێخ خاڵ دەکرێت بەپێشنوێژبە پێشنوێژ و وانەبێژی مزگەوتەکەی باپیری.

لەکۆتاییلە کۆتایی ساڵی ١٩٣١ تا کۆتای ساڵی ١٩٣٨ بەوانەوتنەوەوبە وانەوتنەوە و پڕۆژەی دانانی فەرھەنگی خاڵ و ڕێزمانی کوردی و چەند پەرتووکێکی ئایینی وەک فەلسەفەی ئایینی ئیسلام و ژیانی پێغەمبەرەوەسەرقاڵپێغەمبەرەوە سەرقاڵ دەبێت. ھەر لەم ماوەکورتەداماوە کورتەدا دوو پەرتووک بەچاپ دەگەێنێت،دەگەیێنێت، پاشان لە ساڵی ١٩٣٩ لەلایەن شالیارێتی دادەوەبانگەوازدادەوە بانگەواز دەکرێت بۆ پێویستی چەند قازییەک، ئەویش بەشێوەی تاقیکردنەوە.

شێخ خاڵ یەکێک دەبێت لەوانەی تاقیکردنەوەئەنجامدەداتتاقیکردنەوە ئەنجام دەدات و پلەی یەکەمی بەدەست دەەێنێتدەھێنێت. بەفەرمانیبە فەرمانی پادشایەتی دەکرێت بەقازیبە قازی و لەھەڵەبجەدادەمەزرێت،لە [[ھەڵەبجە]] دادەمەزرێت، ئیتر ناچار دەبێت دووربکەوێتەلەوانەوتنەوە،دوور لەژیانیبکەوێتەوە لە وانەوتنەوە، لە ژیانی فەرمانبەرێتیدا یەکێک بووەلەقازییەناودارەشارەزاکانیبووە لە قازییە ناودارە شارەزاکانی ئێراق و لەماوەیلە ماوەی ٢٨ ساڵ کار وەک قازی لەچەمچەماڵلە [[چەمچەماڵ]] و سولێمانی و کەرکوک[[کەرکووک]] و مووسڵ ئەنجامداوەئەنجام داوە.

لە ساڵی ١٩٦٢دا لەناو ھەموو قازییەکانی ئێراقدا ھەڵبژێراوەبەئەندامیھەڵبژێراوە بە ئەندامی دادگای جیاکردنەوەی شەرعی لەبەغدا،لە [[بەغدا]]، لەم ماوەزۆرەداماوە زۆرەدا جێ پەنجەی لەشالیارێتیلە شالیارێتی داددا دیار و ناسراو بووە، بەوەی کەبەھیچکە بە ھیچ جۆرێک لەیاسالە یاسا و شەریعەت لاینەداوە، ھەرچەندەچەندھەرچەندە چەند جارێک لەلایەن کاربەدەستانی زۆر گەورەوەفشاریانگەورەوە خستووەتەسەرفشاریان خستووەتە سەر بۆ ئەوەی لەیاسالە یاسا لابدات، بەڵام بێ سوود بووە.

شێخی خاڵ لەبەرئەوەی نووسەرێکی خاوەن بیرولێھاتووبیر و لێھاتوو بووە، خاوەنی بەرھەمی زۆر و بەکەڵک بووە، بۆیەیەکێکەلەوبۆیە کوردەزۆردەگمەنانەییەکێکە کەلەزۆرلەو زووەوەبووەبەئەندامکوردە لەکۆڕیزۆر دەگمەنانەی کە لە زۆر زووەوە بووە بە ئەندام لە کۆڕی زانیاری ئێراقدا، تەنھا خوالێخۆشبوو [[تۆفیق وەھبی بەگ]] لەپێش ئەوەوەیەلەمبوارەدا،ئەوەوەیە لەم بوارەدا، شێخی خاڵ لە ساڵی ١٩٥٣وەئەندامی١٩٥٣وە ئەندامی کۆڕی زانیاری ئێراق بووەوبووە و لە ساڵی ١٩٧٢ەوەجێگری١٩٧٢ەوە جێگری سەرۆکی کۆڕی زانیاری کوردیش بووە، جێ پەنجەی زۆر دیارەلەھەردوودیارە لە ھەردوو کۆڕەکەدا، بەرھەمەکانی باشترین بەڵگەن لەم ڕووەوەوڕووەوە و توانیوەتی خزمەتی نەتەوەکەی بکات لەبواریلە بواری ڕۆشنبیریدا و لەڕێی ھەردوو کۆڕی زانیارییەوەناویزانیارییەوە ناوی گەورەپیاوانی کورد بگەیەنێ بەجیھان، وەک [[موفتی زەھاوی،زەھاوی]]، کەباویکیکە باوکی شاعیری گەورەی بەناوبانگ [[جەمیل سدیق زەھاوییە،زەھاوی]]یە، ھەروەھا بێتوش، شێخ ئەحمەد فائیز بەرزنجی، بابەتایەری[[بابە تاھیر|بابە تاھیری ھەمەدانی،ھەمەدانی]]، مەلا محەمەدی خاکی و چەندین زانای دیکەی ناودار.

مامۆستای خاڵ کەسایەتییەکی کۆمەڵاتی ڕەوشت جوان و زمانپاک و دڵفراوان و مێشک کراوەوکراوە و لەسەرخۆ بووەوبووە و تا تاڕادەیڕادەی خواپەرستی باوەڕی بەڕاستگۆیی و لێبووردن و ڕێزگرتن لەمافلە ماف و دادوەری ھەبوو، لەو باوەڕەدا بوو، کە کوردایەتی خواپەرستییە، بۆیەلەناخیبۆیە لەناخی دەروونییەوە دەروونییەوەدژیدژی ھەموو جەور و ستەمێک بوو، کە لە نەتەوەکەی دەکرا.

یەکەم وتاری کەگۆڤاریکە گەلاوێژدا[[گۆڤاری لەکانوونیگەلاوێژ]]دا لە کانوونی دووەمی ١٩٤٠دا لەژێرناونیشانیلەژێر ناونیشانی خۆشەویستی نیشتمان دایەکەسانیدایە کەسانی تر، ئەگەر تەنیا ھەستی نەتەوایەتی ھاندەربوایەبۆھاندەر بوایە بۆ بەربەرەکانی ئەو ڕژێمانەی کەبەردەوامبوونکە لەکاولکردنیبەردەوامبوون لە کاولکردنی کوردستان و زەوتکردنی خاکی کوردستان، مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لەگەڵ ھەستی نەتەوایەتیدا ھەستی ئایینیش ڕۆڵێکی گەورەی ھەبوو لەزیادکردنی گڕ و بڵێسەی تۆڵەسەندن تێیدا بەرامبەر بەدوژمنانیبە دوژمنانی کورد و کوردستان، و لەو باوەڕەدا بوو، کەدەبێتکە دەبێت ئایین ئاوێتەی نیشتمانی و نەتەویەتی بێت و خەباتی نیشتمانیش پێویستییەکی ئایینی بێت.

شێخ محەممەد خاڵ ڕۆژانە١٠ڕۆژانە ١٠ کاژمێر بەنووسینبە نووسین و خوێندنەوەوە سەرقاڵ دەبوو، لەسەر ئەم پڕۆگرامەش تامردن ھەر بەردەوام بوو، سەرەتای خوێندنەوەی لەدەمەوبەیانییەکیلە دەمەوبەیانییەکی زووەوە زووەوەتاتا نزیکی نیوەڕۆ، کەدەیکردەنزیکەیکە دەیکردە نزیکەی ٦ کاژمێر لەجیھانیلە جیھانی پەڕتووک و دەستنووسدا و دوانیوەڕوانیش پێش ئەوەی بڕوات بۆ مزگەوت ٣ کاژمێر لەخوێندنەوەولەخوێندنەوە و پێداچوونەوەی ئەو پەرتووکانەی، کەلەژێرکە لەژێر چاپدابوون و ڕاستکردنەوەی ھەڵەکانیان، شەوانەش پێش نووستن ماوەی کاژمێرێک بەخوێندنەوەوەخەریکبە خوێندنەوەوە خەریک دەبوو، لەناوەڕاستیلە ناوەڕاستی حەفتاکانەوە حەفتاکانەوەتەنھاتەنھا یەک چاوی مابوو و بەردەوام زەڕەبینی بەکاردەھێنا بۆ خوێندنەوەو ھەندێک جار پێیان دەگوت: کەوتویتەتە تەمەنەوە و ئیتر ئەوەندەخۆت ماندوومەکە لەوڵامدا دەیگوت: تەندروستیم بەندەبەخوێندنەوەوبەندە بە خوێندنەوە و نووسینەوە، ئەگەر دوورم بخەنەوەلێی،بخەنەوە لێی، نەک ھەر تەندرووستمتەندرووستیم خراپ دەبێت، بەڵکوبەڵکوو لەوانەشە لەوانەشەبمرم،بمرم، من وەک ماسی چۆن، کەلەئاوکە لە ئاو دەرت ھێنا دەمرێت، منیش گەر دوورم بخەنەوەلەپەرتووکبخەنەوە لە پەرتووک و نووسین ئەوا دەبێ ماڵئاواییتان لێبکەم، بۆ نیوەچاوەکەشم، تو خوا چاوێک لەم ڕێگایەدا کوێر نەبێت بۆچی باشھ؟باشە؟ مامۆستای خاڵ لەڕۆژیلە ڕۆژی ١٥ی تەممووزی ١٩٨٩دا ماڵاوایی لەجیھانیلە جیھانی زانست و زانیاری کرد و بەرەو جیھانی کۆتایی کەوتەڕێ، مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لەدوای خۆی ٤٠ پەرتووکی لەچاپدراوی بەجێھێشتووە، کەزانستەکانیکە زانستەکانی لێکدانەوە، زمانەوانی، وێژەیی، بانگخوازی، مێژوویی، .... ھتد لەخۆی دەگرێت. <ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20191213052218/https://id.loc.gov/authorities/no2003102356|access-date=2021-05-06|website=web.archive.org}}</ref>