تورکمانستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
نووسینی سەرچاوە
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
چاکسازی
تاگەکان: دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
ھێڵی ٥٥:
ئەو وڵاتە لە ساڵی ١٨٨١بەپێی رێکەوتنامەی ئاخاڵ لەنێوان روسیای قەیسەری و دەوڵەتی قاجار بە فەرمانڕەوایی‌ ناسرەدین شا لە ئێران جیاکرایەوەو خرایە سەر ئیمپراتوری روسیا.
لە سەردەمی یەکیەتی سوڤیەتی‌ جارانیشدا بوە یەکێک لە کۆمارەکانی سۆڤیەت،
بەڵام پاش روخانی ئەو یەکێتیە لە ساڵی ١٩٩١دا تورکمانستانیش سەربەخۆیی راگەیاند. جگە لە سامانێکی بەرچاوی نەوت،لە رووی‌ یەدەگی‌ غازی سروشتیشەوە پلەی پێنجەمی لە جیھاندا ھەیە .لەگەڵ ئەمەشدا وڵاتێکی ھەژارە و لە گۆڕانکاری وپەیوەندیە جیھانیەکاندا خۆی گۆشەگیر کردوە. لە راستی دا سیستەمی سیاسی ئەم وڵاتە تاک حیزبییەو سەفەر موراد نیازۆف رێبەری پارتی دیموکراتیکی تورکمانستان تاکاتی مردنی لە سالی ٢٠٠٦ رێبەری بێ رکابەری وڵات بو.نیازۆف لەساڵەکانی کۆتایی تەمەنیدا،خۆی وەک"تورکمانباشی" یان سەرۆکی تورکمانەکان دەناساند. سەفەر موراد نیازۆف لە ساڵی ١٩٩٩دا خۆی وەک سەرکۆماری ھەتاھەتایی تورکمانستان راگەیاند و بەشێکی زۆری داھاتی ئەو وڵاتەی لە جیاتی پرۆژەی‌ ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ پرۆژەی جوانکاری و رازاندنەوە تەرخان کرد. لە سەرجەم شار وگوند وناوچە جیاجیاکاندا شەقام و خوێندنگەو مەیدان وخەستەخانە و،،،، زۆر شوێنی دیکە بە ناوی تورکمانباشی سەفەر موراد نیازۆفەوە ناونراون. لەسەردەمی دەسەڵاتیدا،فەرمان ورێنماییەکانی‌ نیازۆف لە سەرجەم بوارەکانی ژیانی کۆمەڵگادا برەویان ھەبو. ئەمەشە لە ئاستێکدا بو کە ماوەیەک بڕیاردرا کتێبێکی سەفەر موراد نیازۆف بە ناوی "رێنما" ببێتە رێنیشاندەر و رێبەری‌ بەڕێوەبردنی وڵات.ئەم کتێبە ھەڵبژاردەیەکە لە بیرۆکەکانی نیازۆف سەبارەت بە ژیان و کەلتور ومێژووی تورکمانەکان. لە روی نەژادییەوە تورکمانەکان زۆرینەی‌ دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێکدێنن.ھەڵبەت لەگەڵ ئەوانیشدا کەمە نەتەوەی دیکەی وەک ئوزبەک،روس وکازاخی‌ و...بەرێژەیەکی کەم لەم وڵاتە دەژین.ھەربۆیە بەپێچەوانەی کۆمارەکانی پێشوی‌ سۆڤیەت ئەم وڵاتە دوربوە لەشەڕ وگرژی وئاڵۆزی ئەتنیکی،بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەوانەیە پەیوەندیە توندە خێلەکیەکان لە ناو تورکمانەکاندا رێگە بۆ پێکدادانی‌ ئەو خێڵانە خۆش بکا. لەبەرئەوەی تا ئێستا بیانیەکان سەرمایەی خۆیان لەو وڵاتەدا نەخستوەتە گەڕ،ئابوری تورکمانستان پێشکەوتنێکی‌ ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە. تورکمانستان لەسالێکدا ٦٠ ملیوَن مەتری سێ جا غازی سروشتی بەرھەم دەھێنی.کۆمپانیای‌ روسی گاز پرۆم دو لەسەر سێی ئەم رێژەیە دەکڕێت وناکۆکی درێژخایەنی ئەوکۆمپانیایە لە گەڵ حکومەتی تورکمانستاندا لە سەر نرخی غاز لە سالی ٢٠٠٦ کۆتایی پێھات.گازپرۆمی‌ روسی‌ دواجار رازی بو ٥٤% نرخی غاز زیاد بکات. بە ھۆی نەبونی ھێلی بۆری ھەناردەکردنی نەوت وغاز و ناکۆکیەکانی وڵاتانی کەناری دەریای خەزەر لە سەر چۆنیەتی کەڵک وەرگرتن لە سامانە نەوتی وغازیەکانی خەزەر ،تورکەمەنستان نەیتوانیوە سودی‌ زیاد لە دەرھێنانی غاز ونەوت وەربگرێت. ھەر لەبەر ئەوھۆیەش کۆمپانیا بیانیەکان سڵ دەکەنەوە لە سەرما گوزاری‌ لەو وڵاتەدا کە ئەنجامەکەیشی‌ سست بونی‌ ئابوری‌ تورکمانستانە.
بەڵام پاش روخانی ئەو یەکێتیە لە ساڵی ١٩٩١دا تورکمانستانیش سەربەخۆیی راگەیاند.
جگە لە سامانێکی بەرچاوی نەوت،لە رووی‌ یەدەگی‌ غازی سروشتیشەوە پلەی پێنجەمی لە جیھاندا ھەیە .لەگەڵ ئەمەشدا وڵاتێکی ھەژارە و لە گۆڕانکاری وپەیوەندیە جیھانیەکاندا خۆی گۆشەگیر کردوە.
لە راستی دا سیستەمی سیاسی ئەم وڵاتە تاک حیزبییەو سەفەر موراد نیازۆف رێبەری پارتی دیموکراتیکی تورکمانستان تاکاتی مردنی لە سالی ٢٠٠٦ رێبەری بێ رکابەری وڵات بو.نیازۆف لەساڵەکانی کۆتایی تەمەنیدا،خۆی وەک"تورکمانباشی" یان سەرۆکی تورکمانەکان دەناساند. سەفەر موراد نیازۆف لە ساڵی ١٩٩٩دا خۆی وەک سەرکۆماری ھەتاھەتایی تورکمانستان راگەیاند و بەشێکی زۆری داھاتی ئەو وڵاتەی لە جیاتی پرۆژەی‌ ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ پرۆژەی جوانکاری و رازاندنەوە تەرخان کرد.
لە سەرجەم شار وگوند وناوچە جیاجیاکاندا شەقام و خوێندنگەو مەیدان وخەستەخانە و،،،، زۆر شوێنی دیکە بە ناوی تورکمانباشی سەفەر موراد نیازۆفەوە ناونراون.
لەسەردەمی دەسەڵاتیدا،فەرمان ورێنماییەکانی‌ نیازۆف لە سەرجەم بوارەکانی ژیانی کۆمەڵگادا برەویان ھەبو.ئەمەشە لە ئاستێکدا بو کە ماوەیەک بڕیاردرا کتێبێکی سەفەر موراد نیازۆف بە ناوی "رێنما" ببێتە رێنیشاندەر و رێبەری‌ بەڕێوەبردنی وڵات.ئەم کتێبە ھەڵبژاردەیەکە لە بیرۆکەکانی نیازۆف سەبارەت بە ژیان و کەلتور ومێژووی تورکمانەکان.
لە روی نەژادییەوە تورکمانەکان زۆرینەی‌ دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێکدێنن.ھەڵبەت لەگەڵ ئەوانیشدا کەمە نەتەوەی دیکەی وەک ئوزبەک،روس وکازاخی‌ و...بەرێژەیەکی کەم لەم وڵاتە دەژین.ھەربۆیە بەپێچەوانەی کۆمارەکانی پێشوی‌ سۆڤیەت ئەم وڵاتە دوربوە لەشەڕ وگرژی وئاڵۆزی ئەتنیکی،بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەوانەیە پەیوەندیە توندە خێلەکیەکان لە ناو تورکمانەکاندا رێگە بۆ پێکدادانی‌ ئەو خێڵانە خۆش بکا.
لەبەرئەوەی تا ئێستا بیانیەکان سەرمایەی خۆیان لەو وڵاتەدا نەخستوەتە گەڕ،ئابوری تورکمانستان پێشکەوتنێکی‌ ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە.
تورکمانستان لەسالێکدا ٦٠ ملیوَن مەتری سێ جا غازی سروشتی بەرھەم دەھێنی.کۆمپانیای‌ روسی گاز پرۆم دو لەسەر سێی ئەم رێژەیە دەکڕێت وناکۆکی درێژخایەنی ئەوکۆمپانیایە لە گەڵ حکومەتی تورکمانستاندا لە سەر نرخی غاز لە سالی ٢٠٠٦ کۆتایی پێھات.گازپرۆمی‌ روسی‌ دواجار رازی بو ٥٤% نرخی غاز زیاد بکات.
بە ھۆی نەبونی ھێلی بۆری ھەناردەکردنی نەوت وغاز و ناکۆکیەکانی وڵاتانی کەناری دەریای خەزەر لە سەر چۆنیەتی کەڵک وەرگرتن لە سامانە نەوتی وغازیەکانی خەزەر ،تورکەمەنستان نەیتوانیوە سودی‌ زیاد لە دەرھێنانی غاز ونەوت وەربگرێت. ھەر لەبەر ئەوھۆیەش کۆمپانیا بیانیەکان سڵ دەکەنەوە لە سەرما گوزاری‌ لەو وڵاتەدا کە ئەنجامەکەیشی‌ سست بونی‌ ئابوری‌ تورکمانستانە.
زانیاری گشتی:
* پایتەختی‌ تورکمانستان عیشق ئاباد
* رێژەی دانیشتوانەکەی‌: ٥ ملیوَنملیۆن کەسە
* روبەری‌ خاکی‌ ئەو وڵاتە : ٤٨٨١٠٠کیلۆمەتری٤٨٨،١٠٠کیلۆمەتری چوارگۆشەیە و دانیشتوانەکەی‌ بەزمانی‌ تورکمانی قسە دەکەن وئایینەکەیان ئیسلامە.
* یەکەی‌ دراوی‌ تورکمانستان مەناتە وھەناردەی سەرەکیی ئەو وڵاتە نەوت وغازی‌ سروشتی‌ وقوماش وپەموە.
* داھاتی ساڵانەی‌ تورکمانستان بۆھەرتاکێک بڕی‌١٣٤٠ دۆلارە
Line ٧٦ ⟶ ٦٨:
سەرۆک کۆمار : [[گوربانگولی بێردیموهادۆو|قوربان قولی بێردی محمدۆف]]
 
قوربان قولی بێردی محەمەدۆف دوای بە دەست ھێنانی رێژە ٨٩%دەنگەکان،لە مانگی شوباتی‌٢٠٠٧ وەک سەرۆک کۆماری تورکمانستان سوێندی یاسایی خوارد. لەم ھەڵبژاردنەدا شەش پاڵێوراو کە ھەمویان سەر بە پارتی دەسەڵاتدار،واتە پارتی دیموکراتیکی تورکمانستان بون بەشداریان کرد ورێگە نەدرا سیاسەتمەدارە بەرھەڵستکارە دورخراوەکان بەشداری‌ تێدا بکەن.
لەم ھەڵبژاردنەدا شەش پاڵێوراو کە ھەمویان سەر بە پارتی دەسەڵاتدار،واتە پارتی دیموکراتیکی تورکمانستان بون بەشداریان کرد ورێگە نەدرا سیاسەتمەدارە بەرھەڵستکارە دورخراوەکان بەشداری‌ تێدا بکەن.
کاربەدەستە حکومیەکان باس لەوەدەکەن ٩٥% لەدەنگدەرانی‌ ئەو وڵاتە بەشداری ھەڵبژاردنیان کردوە لە ساڵی‌ ٢٠٠٧دا،بەڵام رێکخراوەکانی لایەنگری ئازادی مافی‌ مرۆڤ ودیپلۆماتە رۆژئاواییەکان ئەم ھەڵبژاردنە بە ھەڵبژاردنێکی‌ نمایشی‌ وەسف دەکەن.
بێردی محەمەدۆف وەک جێگری سەرۆک وەزیران لە دوای مردنی سەفر موراد نیازۆف لە مانگی کانونی‌ یەکەمی‌٢٠٠٦ دا بو بەسەرکۆماری کاتیی ئەو وڵاتە.لەماوەی‌ پانزە ساڵی دوای سەربەخۆیی تورکمانستاندا،سەفەر موراد نیازۆف سەرجەم دەسەڵاتەکانی وڵاتی بۆ خۆی قۆرخ کردبو.
Line ٩١ ⟶ ٨٢:
 
== ئایین ==
{{bar box
٩٤٪| ئیسلام(title=ئایینەکان سوننەلە تورکەمانستان ٦٪ ئۆرسۆدۆکس.<ref>{{Cite book|last=بەختیاری|first=سەعی|title=جوگرافیا|publisher=مووسسەیڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی|year=١٣٩٣ هەتاوی|isbn=978-964-342-431-2|location=تاران|pages=١٠١}}</ref>
| titlebar=#ddd
| left1='''ئایینەکان'''
| right1='''ڕێژە'''
| float=left
| bars=
{{bar percent|سوننە|green|٩٤٫٠}}
{{bar percent|ئۆرسۆدۆکس|bule|٦٫٠}}}}
 
٩٤٪ ئیسلام( سوننە )، ٦٪ ئۆرسۆدۆکس.<ref>{{Cite book|last=بەختیاری|first=سەعی|title=جوگرافیا|publisher=مووسسەی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی|year=١٣٩٣ هەتاوی|isbn=978-964-342-431-2|location=تاران|pages=١٠١}}</ref>
 
== بواری راگەیاندن ==