کارڵ پۆپەر: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
←‏ژیان و بەسەرھاتی: پاککردنەوەی تریش پێویستە
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
شائەمراز، سڕینەوەی بەستەری ڕێکەوتەکان، + تاگی یەک سەرچاوە، + تاگی شێواز
ھێڵی ١:
{{یەک سەرچاوە}}
{{شێواز}}
[[پەڕگە:Karl Popper.jpg|thumbوێنۆک|کارل پۆپەر]]
'''کارل پۆپەر''' ({{بە [[ئینگلیزی]]: |Sir Karl Raimund Popper}})<ref>{{Cite journal|last=Miller|first=David|date=1997-11-01|title=Sir Karl Raimund Popper, C. H. , F. B. A. 28 July 1902—171902–17 September 1994.|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1997.0021|journal=Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society|volume=43|pages=369–409|doi=10.1098/rsbm.1997.0021}}</ref> ([[لەدایکبووی ١٩٠٢]] -[[ مردووی ١٩٩٤]]) لە [[ڤیەننا]] ژیاوە و زانایەکی تایبەت بە بواری فەلسەفەی زانست بووە، لەسەر بیروڕا و ئاینی مەسیح بووە، لە پەیمانگای [[لەندەن]] بۆ ئابوری خوێندوویەتی، یەکێک بوە لە بەناوبانگترین زاناکانی [[سەدەی بیستەم]] وەو جگە لەو بوارەی خۆی لە بوارەکانی [[کۆمەڵگا]] و [[سیاسەت]] کاری کردووە و شارەزا بووە.
 
لە ساڵی [[١٩٢٨]] پلەی [[پزیشکی]] وەرگرتوە لە بواری زانستی دەرونیدا، لەساڵیلە ساڵی [[١٩٣٠]] خێزانی پێکھێناوە و دەستی کرد بە نووسینی یەکەم کتێبی و کتێبێکی تر لە ساڵی [[١٩٧٩]] بە ناوی «دوو کێشەی سەرەکی سەیرکردنی مەعرفیەتمەعرفییەت» لە ساڵی [[١٩٦٥]] نازناوی Sirی وەرگرت.
[[پەڕگە:Karl Popper.jpg|thumb|کارل پۆپەر]]
'''کارل پۆپەر''' (بە [[ئینگلیزی]]: Sir Karl Raimund Popper)<ref>{{Cite journal|last=Miller|first=David|date=1997-11-01|title=Sir Karl Raimund Popper, C. H., F. B. A. 28 July 1902—17 September 1994.|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1997.0021|journal=Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society|volume=43|pages=369–409|doi=10.1098/rsbm.1997.0021}}</ref> ([[١٩٠٢]] -[[١٩٩٤]]) لە [[ڤیەننا]] ژیاوە و زانایەکی تایبەت بە بواری فەلسەفەی زانست بووە، لەسەر بیروڕا و ئاینی مەسیح بووە، لە پەیمانگای [[لەندەن]] بۆ ئابوری خوێندوویەتی، یەکێک بوە لە بەناوبانگترین زاناکانی [[سەدەی بیستەم]] وە جگە لەو بوارەی خۆی لە بوارەکانی [[کۆمەڵگا]] و [[سیاسەت]] کاری کردووە و شارەزا بووە.
 
== ژیان ==
لە ساڵی [[١٩٢٨]] پلەی [[پزیشکی]] وەرگرتوە لە بواری زانستی دەرونیدا، لەساڵی [[١٩٣٠]] خێزانی پێکھێناوە و دەستی کرد بە نووسینی یەکەم کتێبی و کتێبێکی تر لە ساڵی [[١٩٧٩]] بە ناوی «دوو کێشەی سەرەکی سەیرکردنی مەعرفیەت» لە ساڵی [[١٩٦٥]] نازناوی Sirی وەرگرت.
پۆپەر لە (٢٨٢٨ی تەموزیتەممووزی ساڵی (١٩٠٢) لە شاری [[ڤیەننا]]ی پایتەختی [[نەمسا]] لەدایکبووە، بە ڕای ھەندێک کەس لەو سەردەمەدا [[ڤیەننا]] سەنتەری رۆشنبیریڕۆشنبیری بووە لە ئەوروپایئەورووپای رۆژئاوادا،ڕۆژاوادا، باوکی پۆپەر بە ڕەگەز جوولەکە بووە و کاری پارێزەری کردووە، لەگەڵ ئەوەشدا بایەخیکی زۆری بەفەلسەفەی کلاسیکی داوە.
 
پۆپەر لە تەمەنی لاوێتیدا سودی لەتوانای خویندن و پێشکەوتن وەرگرتووە، دواتر لەتەمەنی لاوی و قۆناغی خوێندندا وازی لە قوتابخانەی ئامادەیی ھێنا و بڕیاریدا بە بێ مامۆستا و بەپشت بەستن بە خۆی زانست بخوێنێت، چونکە خوێندن مایەی بێزاری بووە، ئەو لە ژیانیدا بێزار نەبووە، تەنیا لە قوتابخانەدا ھەستی بە بێزاری کردووە، ئازاربەخش بووە ئەمە تەنھا ھۆکار نەبووە کە واز لە قوتابخانە بھێنێت، بەڵکو ناکۆکی فرە لە نێوان پۆپەر و مامۆستا و قوتابییەکاندا ھەبووە، کە پەیوەندییان بە مەسەلەی ئاشتیخوازییەوە لای ئەو ھەبووە بەتایبەت لەساڵیلە ساڵی (١٩١٨) دا.
== ژیان و بەسەرھاتی ==
 
بەڵام ئەوەی وای کرد کە پۆپەر ببێتە ھەواداری مەسەلە سیاسیەکان،سیاسییەکان، جەنگی یەکەمی جیھانی بوو. بەھێزیی ئەم بارودۆخە بووەتە ھۆی سەرھەڵدانی نائارامی لە [[نەمسا]]، بەڵام پاش جەنگ وەک گەلێک لە خەڵکی نەمسا توشی ھەژاری بووە و لە قۆناغی خوێندکاریدا روویڕووی کردە ھزری چەپ و سەردەمێک خۆی بە مارکسی لەقەڵەمداوە و ماوەیەکیش ھاوکاری حیزبی کۆمۆنیستی نەمسای کردووە.
پۆپەر لە (٢٨ تەموزی ساڵی (١٩٠٢) لە شاری [[ڤیەننا]]ی پایتەختی [[نەمسا]] لەدایکبووە، بە ڕای ھەندێک کەس لەو سەردەمەدا [[ڤیەننا]] سەنتەری رۆشنبیری بووە لە ئەوروپای رۆژئاوادا، باوکی پۆپەر بە ڕەگەز جوولەکە بووە و کاری پارێزەری کردووە، لەگەڵ ئەوەشدا بایەخیکی زۆری بەفەلسەفەی کلاسیکی داوە.
 
پۆپەر ساڵی (١٩٢٠) لە [[مارکسیزم]] ھەڵگەرایەوە و تەنانەت لە یەکەمین نووسینەکانی خۆیدا رەخنەشیڕەخنەشی ئاراستە کردووە و لە تەمەنی لاوێتیدا و لەسالی (١٩١٨) ھاتووەتە زانکۆی ڤیەننا،ڤییەننا، وەک گوێگر لە گەلێک وانەدا ئامادە بووە، بە شێوەیەکی فەرمی ناوی تۆمار نەکراوە، بەڵام پاش تاقیکردنەوە بۆ ماوەی چوارساڵ وەردەگیرێت، ئەم ماوەیەش گرنگترێن کاتی ژیانی بو‌وەبووە و کەسایەتی پۆپەری دروست کردووە، لەھەندێک بەشی وەک ([[فیزیک]] و [[بیرکاری]] و [[دەرونناسی]]) خەریکی خویندن بووە، تیۆرەکانی شیکاری دەرونی [[سیگمۆند فرۆید]] و [[ئەدلەر]]، کاریان کردووتە سەر پۆپەر، ئەمەش وای لێکرد ھەستێت بەئەنجامدانی کاروباری کۆمەڵایەتی بۆ ماوەیەکی کەم لەگەل ژمارەیەک منداڵی بێسەرپەرشتدا.
پۆپەر لە تەمەنی لاوێتیدا سودی لەتوانای خویندن و پێشکەوتن وەرگرتووە، دواتر لەتەمەنی لاوی و قۆناغی خوێندندا وازی لە قوتابخانەی ئامادەیی ھێنا و بڕیاریدا بە بێ مامۆستا و بەپشت بەستن بە خۆی زانست بخوێنێت، چونکە خوێندن مایەی بێزاری بووە، ئەو لە ژیانیدا بێزار نەبووە، تەنیا لە قوتابخانەدا ھەستی بە بێزاری کردووە، ئازاربەخش بووە ئەمە تەنھا ھۆکار نەبووە کە واز لە قوتابخانە بھێنێت، بەڵکو ناکۆکی فرە لە نێوان پۆپەر و مامۆستا و قوتابییەکاندا ھەبووە، کە پەیوەندییان بە مەسەلەی ئاشتیخوازییەوە لای ئەو ھەبووە بەتایبەت لەساڵی (١٩١٨) دا.
 
پۆپەر لەو تەمەنەدا گوێی بۆ وانەکانی [[ئەلبەرت ئاینشتاین]]، کە لە بارەی [[تیۆری ڕێژەیی بوون]]، چونکە ئەو ھەیبەتە رۆحیەیڕۆحییەی لای ئاینشتاین ھەبوو، بە پێچەوانەوە لای ھەریەک لە (کارل مارکس و فرۆید و ئەدلەر) بوونیان نەبوو، ئەمەش وای کرد لە پۆپەر، گرنگیەکیگرنگییەکی زۆر بە ئاینشتاین بدات.
بەڵام ئەوەی وای کرد کە پۆپەر ببێتە ھەواداری مەسەلە سیاسیەکان، جەنگی یەکەمی جیھانی بوو. بەھێزیی ئەم بارودۆخە بووەتە ھۆی سەرھەڵدانی نائارامی لە [[نەمسا]]، بەڵام پاش جەنگ وەک گەلێک لە خەڵکی نەمسا توشی ھەژاری بووە و لە قۆناغی خوێندکاریدا رووی کردە ھزری چەپ و سەردەمێک خۆی بە مارکسی لەقەڵەمداوە و ماوەیەکیش ھاوکاری حیزبی کۆمۆنیستی نەمسای کردووە.
 
لە سالی (١٩٢٥)١٩٢٥، پۆپەر بڕوانامەی دیپلۆمی لە خوێندنگە سەرەتایەکان وەرگرت، دواتر تا ساڵی (١٩٢٨) لە بواری فەلسەفەی گشتیدا بوو بە پرۆفیسۆر و پاشانیش دەستی بەخوێندنی بیرکاری و فیزیا کرد.
پۆپەر ساڵی (١٩٢٠) لە [[مارکسیزم]] ھەڵگەرایەوە و تەنانەت لە یەکەمین نووسینەکانی خۆیدا رەخنەشی ئاراستە کردووە و لە تەمەنی لاوێتیدا و لەسالی (١٩١٨) ھاتووەتە زانکۆی ڤیەننا، وەک گوێگر لە گەلێک وانەدا ئامادە بووە، بە شێوەیەکی فەرمی ناوی تۆمار نەکراوە، بەڵام پاش تاقیکردنەوە بۆ ماوەی چوارساڵ وەردەگیرێت، ئەم ماوەیەش گرنگترێن کاتی ژیانی بو‌وە و کەسایەتی پۆپەری دروست کردووە، لەھەندێک بەشی وەک ([[فیزیک]] و [[بیرکاری]] و [[دەرونناسی]]) خەریکی خویندن بووە، تیۆرەکانی شیکاری دەرونی [[سیگمۆند فرۆید]] و [[ئەدلەر]]، کاریان کردووتە سەر پۆپەر، ئەمەش وای لێکرد ھەستێت بەئەنجامدانی کاروباری کۆمەڵایەتی بۆ ماوەیەکی کەم لەگەل ژمارەیەک منداڵی بێسەرپەرشتدا.
ساڵی ١٩٢٢ لە (ڤێننا) گرۆپێکی فەلسەفی درووستدروست بوو بەناوی (بازنەی ڤیەنناڤییەننا) کە پۆپەر بانگ نەکرابوو بۆ بە ئەندامبوون لەم گروپەدا،گرووپەدا، بۆیە دەستیکرد بە ڕەخنەگرتن لە پۆزیتیڤییزمی مەنتیقی (لەبازنەی ڤیەنناڤییەننا)، بەم رەخنانەشیڕەخنانەشی توانی ڕێبازێکی زانستی بھێنێتە ئاراوە و تێڕوانینەکانی خۆی بۆ زانست روونڕوون کردەوە، ڕەخنەکانیشی لە ژێرلەژێر ناونیشانی (لۆجیکی لێکۆلینەوەی زانستی)، ساڵی (١٩٣٤) دا و لەکتێبێکدا بڵاوکردەوە و بازنەی ڤێننا بۆیان لە چاپدا.
 
پۆپەر بەم کتێبەی توانی سەرنجی ھەمووان بە لای خۆیدا رابکێشێت،ڕابکێشێت، ھەر ئەمەش وای کرد لەساڵیلە ساڵی(١٩٣٥)بانگ بکرێت بۆ گوتنەوەی وانەیەک لەزانکۆی (لەندەن) لەبەریتانیا، دوای ئەمەش ماوەیەکی کەم بەردەوام دەبێت لە سەرلەسەر کارکردن لەبواری زانست و فەلسەفەدا، بەھۆی ئەو بارودۆخەی کە ئەورووپا پێیدا تێپەر دەبێت و گەشەکردنی نازیەتنازییەت و زیادبوونی دەسەڵاتیان وا لە پۆپەر دەکات نەمسا جێ بھێلێت و بەرەو (نیوزلەندا) بڕوات.
پۆپەر لەو تەمەنەدا گوێی بۆ وانەکانی [[ئەلبەرت ئاینشتاین]]، کە لە بارەی [[تیۆری ڕێژەیی بوون]]، چونکە ئەو ھەیبەتە رۆحیەی لای ئاینشتاین ھەبوو، بە پێچەوانەوە لای ھەریەک لە (کارل مارکس و فرۆید و ئەدلەر) بوونیان نەبوو، ئەمەش وای کرد لە پۆپەر، گرنگیەکی زۆر بە ئاینشتاین بدات.
 
پۆپەر ساڵی ١٩٣٧ دەستیکرد بە گوتنەوەی وانەی فەلسەفە لە زانکۆی (کانتربری) لە نیوزلەندا، تا کۆتایی جەنگی دووەمی جیھانی تێیدا مایەوە، ئەو ماوەیەی کە لەو زانکۆیە مامۆستا بوو کاتەکەی قۆستوەتەوە و خۆی فێری زمانی گریکی کردووە، خوێندنەوەکانی پۆپەر لە بابەتی فەلسەفەی گریکیدا بەشێوەیەکی راستەوخۆڕاستەوخۆ بووە و گرنگی زۆری بە فەلسەفەی ئەفلاتون داوە.
لە سالی (١٩٢٥) پۆپەر بڕوانامەی دیپلۆمی لە خوێندنگە سەرەتایەکان وەرگرت، دواتر تا ساڵی (١٩٢٨) لە بواری فەلسەفەی گشتیدا بوو بە پرۆفیسۆر و پاشانیش دەستی بەخوێندنی بیرکاری و فیزیا کرد.
ساڵی ١٩٢٢ لە (ڤێننا) گرۆپێکی فەلسەفی درووست بوو بەناوی (بازنەی ڤیەننا) کە پۆپەر بانگ نەکرابوو بۆ بە ئەندامبوون لەم گروپەدا، بۆیە دەستیکرد بە ڕەخنەگرتن لە پۆزیتیڤییزمی مەنتیقی (لەبازنەی ڤیەننا)، بەم رەخنانەشی توانی ڕێبازێکی زانستی بھێنێتە ئاراوە و تێڕوانینەکانی خۆی بۆ زانست روون کردەوە، ڕەخنەکانیشی لە ژێر ناونیشانی (لۆجیکی لێکۆلینەوەی زانستی)، ساڵی (١٩٣٤) دا و لەکتێبێکدا بڵاوکردەوە و بازنەی ڤێننا بۆیان لە چاپدا.
 
نوسینەکانینووسینەکانی پۆپەر لە نەمسا لە بواری کۆمەڵایەتی و سیاسیدا کۆکرانەوە و گرنگییان پێدرا، لە ساڵی ١٩٤٦ دا پۆپەر روویڕووی کردە بەریتانیا و لەزانکۆی لەندەن لە بواری ئابووریدا دەستیکرد بە وانەگوتنەوە و ھەر لەوێش بوو بە مامۆستای فەلسەفەی زانست و لۆجیکی زانکۆی لەندەن، تا ساڵی ١٩٦٩ لەو زانکۆ مایەوە و ھەر لەوێش لە ھەمان ساڵ خانەنشین کرا.
پۆپەر بەم کتێبەی توانی سەرنجی ھەمووان بە لای خۆیدا رابکێشێت، ھەر ئەمەش وای کرد لەساڵی(١٩٣٥)بانگ بکرێت بۆ گوتنەوەی وانەیەک لەزانکۆی (لەندەن) لەبەریتانیا، دوای ئەمەش ماوەیەکی کەم بەردەوام دەبێت لە سەر کارکردن لەبواری زانست و فەلسەفەدا، بەھۆی ئەو بارودۆخەی کە ئەورووپا پێیدا تێپەر دەبێت و گەشەکردنی نازیەت و زیادبوونی دەسەڵاتیان وا لە پۆپەر دەکات نەمسا جێ بھێلێت و بەرەو (نیوزلەندا) بڕوات.
پۆپەر بە جولەکەجوولەکە لەدایک بووە، بەڵام بە مەسیحی مرد، لە ١٧-٩-١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٤دا لە ماڵەکەی خۆی لە باشووری لەندەن کۆچی دوایی کرد.
 
پۆپەر ساڵی ١٩٣٧ دەستیکرد بە گوتنەوەی وانەی فەلسەفە لە زانکۆی (کانتربری) لە نیوزلەندا، تا کۆتایی جەنگی دووەمی جیھانی تێیدا مایەوە، ئەو ماوەیەی کە لەو زانکۆیە مامۆستا بوو کاتەکەی قۆستوەتەوە و خۆی فێری زمانی گریکی کردووە، خوێندنەوەکانی پۆپەر لە بابەتی فەلسەفەی گریکیدا بەشێوەیەکی راستەوخۆ بووە و گرنگی زۆری بە فەلسەفەی ئەفلاتون داوە.
 
نوسینەکانی پۆپەر لە نەمسا لە بواری کۆمەڵایەتی و سیاسیدا کۆکرانەوە و گرنگییان پێدرا، لە ساڵی ١٩٤٦ دا پۆپەر رووی کردە بەریتانیا و لەزانکۆی لەندەن لە بواری ئابووریدا دەستیکرد بە وانەگوتنەوە و ھەر لەوێش بوو بە مامۆستای فەلسەفەی زانست و لۆجیکی زانکۆی لەندەن، تا ساڵی ١٩٦٩ لەو زانکۆ مایەوە و ھەر لەوێش لە ھەمان ساڵ خانەنشین کرا.
پۆپەر بە جولەکە لەدایک بووە، بەڵام بە مەسیحی مرد، لە ١٧-٩-١٩٩٤دا لە ماڵەکەی خۆی لە باشووری لەندەن کۆچی دوایی کرد.
 
== بەرھەمەکان ==
* [[لۆژیکی دۆزینەوەی زانستی]]
 
== پێڕستسەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{reflist}}
 
[[پۆل:کارڵ پۆپەر|*]]
[[پۆل:جووە نەمسایییەکان]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی بریتانی]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی زانست]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی سەدەی ٢٠ەم]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی نەمسایی]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٠٢]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٩٤]]
[[پۆل:نووسەرانی بریتانیی سەدەی ٢١ەم]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی سەدەی ٢٠ەم]]
[[پۆل:جووە نەمسایییەکان]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی نەمسایی]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی بریتانی]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی زانست]]