عومەر کوڕی خەتتاب: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

{{سەرچاوەکان بسەلمێنە}}{{ئاماژەی زیاتر}}[[پەڕگە:Umar.png|230px|وێنۆک|چەپ|خۆشنووسی ناوی عومەر لەگەڵ نزای خودای لێ خۆش بێت]]

'''عومەر کوڕی خەتاب''' دووەم [[خەلافەتی ڕاشدین|خەلیفەی ڕاشدینە]]، و یەکێکە لە ھاوەڵەکانی پێغەمبەری ئیسلام [[محەمەد]]، ناسراوە بە فاروق، و یەکێکە لەو دە کەسەی کە مژدەی بەھەشتیان پیدراوە، لە ھاوەڵە زانا و لە خواترسەکان بووە، بە یەکەم کەس دادەنرێت کە کاری بە [[ڕۆژژمێری کۆچیی]] کردووە، لە سەردەمی عومەردا فەتحی [[عێراق]] و [[میسر]] و [[لیبیا]] و [[شام]] و [[فەلەستین]] و [[وڵاتی فارس|فارس]] و [[خۆراسان]] و ڕۆژھەڵاتی [[ئەنادۆڵ]] و باشوری [[ئەرمینیا]] و سجستان ([[ئەفغانستان]]ی ئێستا) کراوە، و [[قودس]] ھاتە ژێر سێبەری دەوڵەتی ئیسلامی، و مزگەوتی ئەقسا بۆ یەکەم جار ھاتە ژێر دەسەڵاتی [[موسڵمانان]]، و لەسەردەمی عومەردا دەستگیرا بەسەر یەکێک لە ھێزە گەورەکانی کاتی خۆیان کە [[ساسانییەکان|دەوڵەتی ساسانی]] بوو، و بوونی [[بیزەنتی]] کۆتایی پێ ھات لە میسر و شام. ‌ڕێکخستنی دیوان و موچەی سەربازان.سیستەمی دارایی. ڕێکخستنی کارگێڕی.{{ژێدەر پێویستە}}

شێواز و پێکھاتەی پێستی زۆر سپی بووە و سور وسپی دەیڕوانی، ڕەەمەت و چاوی جوان بووە و باڵا بەرز بووە و بەھێز و بەخۆوە بووە، و بەشی پێشەوەی سەری قژی پێوە نەبووە، و بە خەنە قژی ڕەنگ کردووە.{{ژێدەر پێویستە}}

عومەر [[ئیسلام]] بوو لە زیلحیججەی ساڵی ٦ی پێغەمبەرایەتی، و ئەمەش دوای موسڵمان بوونی حەمزەی کوڕی عەبدول موتەلیب بە سێ ڕۆژ، کە تەمەنی نزیکەی ٢٧ ساڵ بووە، و پێش ئەو ٣٩ کەس موسڵمان بوو بوون و عومەر چلی تەواو کرد، و بە پێی سەرچاوەکانی [[سوننە]]، خوا وەڵامی دوعایەکی پێغەمبەر [[محەمەد]]ی یاوەتەوە کە وتوویەتی : «اللھم اعز الإسلام باحد العمرین عمر بن الخطاب او عمر بن ھشام. قال: وکان احبھما إلیە عمر» واتە خوایە ئیسلام شکۆمەند کە بە یەکێک لە خۆشەویسترین ئەم دوو پیاوە لای خۆت: بە ئەبو جەھلی کوڕی ھیشام یان بە عومەری کوڕی خەتاب. عومەر ھاتە ناو ئیسلامەوە بە دڵسۆزییەکی گەورەوە، کاری کرد بۆ جێگیر کردنی ئیسلام بە ھەموو ھێز و توانایەوە.{{ژێدەر پێویستە}}

عومەر گەیشتە مەدینە بە ھاوەڵی نزیکەی بیست کەس لە نزیک و کەس وکاری، لەوانە زەیدی کوڕی خەتابی برای بوو.{{ژێدەر پێویستە}}

لەبەر ئەوە عومەر باشترین کەس بوو بۆ ئەو مەبەستە لای ئەبوبەکر، عومەر پێغەمبەر ھیوای خواستووە کە [[موسڵمان]] بێت و [[ئیسلام]] پێی شکۆمەند بێت، و بۆ ئەو مەبەستە ئەبوبەکر ڕاوێژی بە ھاوەڵە گەورەکان کرد و کاتێک بینی کەس نیە ڕەتی کاتەوە، [[عوسمانی کوڕی عەفان|عوسمان]] پەیماننامەکەی نوسی و خوێندیانەوە بۆ موسڵمانان و ھەموو گوێ ڕایەڵی بوون.{{ژێدەر پێویستە}}

لەسەردەمی عومەردا فەتحی وڵاتی [[شام]] و [[عێراق]] و [[وڵاتی فارس|فارس]] و [[میسر]] و برقە و تەڕابولس و [[ئازەربایجان]] و نەھاوەند و جرجان کرا. و لەسەردەمی ئەودا بەسرە و کوفە بنیات نران، و حەسەن عەلەوی ئەڵێت: عومەر بنیاتنەری شارستانی ڕافدییە وەک سەرجۆن ئەکەدی و حاموڕابی و نەبو خزنەسر. و عومەر یەکەم کەس بوو یەھودی دەرکرد لە [[نیمچەدوورگەی عەرەبی|دوورگەی عەرەبی]].{{ژێدەر پێویستە}}

*دەستگرتنى تەواو بەسەر میسردا.{{ژێدەر پێویستە}}

لەبەر ئەوەی کە سەربازەکانی دەوڵەتی ئیسلامی لە پێناو بەرزکردنەوەی ئاڵای ئیسلام و بڵاوکردنەوەی ئیسلام تێدەکۆشان،لە سەر دەوڵەت بوو کە بار و گوزەرانیان ڕێک بخات و پێویستییەکانیان بۆ دابین بکات.{{ژێدەر پێویستە}}

بەهۆی فراوانخوازی دەوڵەتی ئیسلامی لە سەردەمی ئەودا سەروەت و سامانێکی زۆر لە دەوڵەتی ئیسلامی کەڵەکەبوو، بە تایبەتیش لە عێراق،کە گەنجینەی ساسانییەکان کەوتە دەست مسوڵمانان لە زێڕ و زیو و خشڵی گرانبەها و قوماش و جلو بەرگی نایاب....،ئەو سەروەت سامانە پێویست بوو ڕێکبخرێت دابەشکرێت بە سەر سەربازەکان بە سیستمێکی دادپەروەرانە چونکە سەربازەکان هیچ پیشەیەکی تریان نەبوو،بۆیە بۆ دابین کردنی بژێوی ژیانیان دیوانی سەربازی دانرا و خەلیفە عومەر یەکەم کەس بوو کە ناوی سەربازانی لە دیوانی سەربازی تۆمار کرد و موچەی بۆ بڕینەوە.{{ژێدەر پێویستە}}

گرنگترین داهاتەکانی بیت المال[[زەکات|،خەراج،جزیە){{ژێدەر پێویستە}}

بە هۆی فراوان بوونی دەوڵەتی ئیسلامی خەلیفە عومەر دەوڵەتی دابەش کرد بۆ چەند یەکەیەکی بەڕێوە بردن(ویلایەت)،ئەویش بۆ ئاسانکردنی کار و باری دەوڵەت،لە هەر ویلایەتێک فەرمانبەرێکی دانا کە بە سەردار(والی) ناودەبرا،کە دەسەڵاتی خەلیفەی وەرگرتبوو.{{ژێدەر پێویستە}}

*یەکەم کەس بووە سکەی ئیسلامی لێداوە (دەرکردنی پارەی ئیسلامی).{{ژێدەر پێویستە}}

*یەکەم کەس بوو کە خەڵاتی دانا بۆ لەبەرکردنی [[قورئان]].{{ژێدەر پێویستە}}

*جزیەی وەرئەگرت بە پێی ئاستی دارایی.{{ژێدەر پێویستە}}

*یەکەم کەس بوو گەنجینەی خواردنی دانا بۆ سوپا.{{ژێدەر پێویستە}}

*فەتحی [[وڵاتی فارس|فارس]].{{ژێدەر پێویستە}}

*یەکەم کەس بوو میوانخانەی دروستکرد .... و زۆر بەھا و لێھاتوویی تر لە ھەموو بوارەکاندا.{{ژێدەر پێویستە}}

پاشان عومەر دەستی عەبدول ڕەحمانی کوڕی عەوفی گرت و ھێنایە پێشەوە تا نوێژەکە بە خەڵکەکە تەواو بکات، و دوای نوێژەکە موسڵمانان عومەریان گەڕاندەوە بۆ ماڵی خۆی، و کاتێک عومەر پرسیاری کرد کێ لێیدا وتیان ئەبولوئلوئە، وتی: (سوپاس بۆ خوا کە مردنم لەسەر دەستی کەسێک نەبوو کە لافی موسڵمانێتی لێبدا)، پاشان بە کوڕەکەی وت: (بزانە چەند قەرزم لەسەرە)، حسابیان کرد ھەشتا و شەش ھەزار دەرھەم بوو، وتی: (لە پارەی ھۆزی عومەر بیدەنەوە، ئەگەر نا لە ھۆزی عدی کوڕی کەعب بیدەنەوە ئەگەر بەشی نەکرد، داوا لە قوڕەیش بکە، بەس لەوان تێپەڕ مەکە)، پاشان وتی: (بڕۆ بۆ لای عائیشەی دایکی باوەڕداران، بڵی مۆڵەت ئەدەیت عومەر لە تەنیشتی دوو ھاوەڵەکەی بنێژرێت)، کە چوون بۆ لای: [[عائیشە]] وتی: -ئەو شوێنەم بۆ خۆم دانابوو، بەڵام ئەمڕۆ ئەو پێش خۆم ئەخەم-. گەڕانەوە و ھەواڵیان دا بە عومەر و وتی: (سوپاس بۆ خوا)، بەم شێوەیە ناشتیان لە تەنیشتی پێغەمبەر [[محەمەد]] و [[ئەبوبەکر|ئەبوبەکردا]] بەو شێوەیەی کە ئەیویست، وخەلافەتەکەی دە ساڵ و شەش مانگ بوو، و پێش مردنی شەش ھاوەڵی ھەڵبژارد تا یەکێکیان ببنە خەلیفە لە پاش ئەو.{{ژێدەر پێویستە}}