خۆشناوەتی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

▲هۆزی خۆشناو یەكێكە لەهۆزە گەورەو ناودارەكانی كوردو باشووری كوردستان و پارێزگای هەولێر خاوەنی گەورەترین ڕوبەرەرە لە ناوچەکە، بەپێی سەرچاوەکان مێژووەكەیان بۆ چەندین سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە كە بەپێی هەندێك بۆچوون مێژووەكەیان بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە، بەپێی بۆچوونی تریش مێژووەكەیان بۆ 800 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەڵام بۆچوونی تر هەیە كە دەڵێت میژووەكەیان بۆ نزیكەی سێ سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە كە ئەویش دوای رووخانی میرنشینی ئەردەڵان بووە كە ئەو هۆزە لەباشووری كوردستان جێگیر بوونەو پێگەیان بەهێز بووە.

▲'''<big>وڵاتی خۆشناوەتی</big>'''

▲بەهۆی ڕووبەری فراوان و زۆری بەرهەمی ناوەخۆ و گرنگی ناوچەکە لەکۆنەوە خەڵکی ناوچەکانی دەوروبەری کە سەردانی خۆشناوەتیان کردوە نازناوی '''وڵاتی خۆشناوەتی''' یان پێبەخشیوە.

▲== دروستبوونی هۆزی خۆشناو ==

▲دەربارەی دروستبوونی هۆزی خۆشناو، بۆچوونێك هەیە كە دەوترێت ئەو هۆزە چەند سەدەیەك لەمەوبەر لەگەڵ رووخانی میرنشینی ئەردەڵان لەشاری سنەی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسەردەستی ئیمپراتۆریەتی صەفەویەكان كە تووشی جەنگ دەبن لەگەڵیان، بۆیە میری ئەو میرنشینە كە (ئەمبێزخان) دەبێت بەرەو ناوچەكانی باشووری كوردستان دێت و لەناوچەی خۆشناوەتی و لەگوندی (هەرمك) دەگیرسێت و سێ‌ كوری هەبووە ئەوانیش (میر مەحمەل) و (پشتگەری) و (میر یوسف) ن، لەدوایدا ئەمبێزخان لەسەر كێشەی ئاودێری (میر شەرك) ی سەرداری ناوچەكە دەكوژێت و دەچێتە سەر خانووی ئاغاو دەڵێت (سەردەمی میر شەرك كۆتایی هات و ئێستا سەردەمی ئەمبێزخانی ئەردەڵانیە) دواتر دەبێتە حوكمرانی ناوچەی خۆشناوەتی، بەڵام باس لەوەش دەكرێت كە دروستبوونیان وەكو هۆز بۆ پێش ئەو مێژووەش دەگەڕێتەوە.

▲سەبارەت بەناوی هۆزی خۆشناو، محەمەد جەمال توتمەیی شارەزا لەمێژووی هۆزی خۆشناو دەڵێت: وشەی خۆشناو دەكرێت لەچەند شتێك پێكهاتبێت لەوانە دەوترێت لەدوو وشەی (خۆش) و (ناو) پێكهاتووە واتا ناوی خۆش، بەڵام سەدرەدین عومەر خۆشناو نووسەرو چیرۆكنووس دەڵێت: رایەكی تر هەیە كە دەوترێت وشەكە لە (خۆش) و (ناوە) هاتووە واتا ناوچەیەكی خۆش كە ئەوەش بەهۆی دڵرفێنی شوێنی جوگرافی ناوچەی خۆشناوەتیە كە لەچەندین شاخ و دۆڵ و دەشت و رووبارو كانیاوی جوان پێكدێت.

▲'''لەچەندین پەرتووكدا باسیان كراوە'''

▲لەچەندین پەرتوكی مێژووییدا باس لەهۆزی خۆشناوەتی كراوە، پەرتوكەكانی (عنوان المجد) ی ئیبراهیم فەصیح حەیدەری - ە هەروەها نوسەری عیراقی عەباس عەزاوی لەپەرتوكی (عشائر عراق) باسی خۆشناوەكانی كردووە هەروەها لەپەرتوكی (سیاحەتنامە) شدا باسیان كراوە، هەروەك چەند پەرتوكێك لەلایەن نوسەرانی كورد دەربارەیان نووسراوە لەوانە پەرتوكی (خۆشناو و خۆشناوەتی) ی (سالار كەمال بەگی شەقڵاوە) و هەروەها (مامۆستا عەبدوسەلام نەبی) ش پەرتوكێكی لەبارەیانەوە نووسیوە.

▲== ئاخاوتنی خۆشناوەكان ==

▲خۆشناوەكان بەهۆی دابەشبوونیان بەسەر هەردوو پارێزگای هەولێرو سلێمانی و لەپێشووتریشدا هاتنیان لەڕۆژهەلاتی كوردستان شێوەی ئاخاوتنیان دابەش بووە بۆ سەر هەردوو شێوەزاری ناوچەی سلێمانی و هەولێر كە خۆشناوەكان لەئاخاوتندا بەزمانی كوردی زۆر دەوڵەمەندن.

▲== خۆشناوەكان و سوپای ئیسلام ==

▲لەكاتی هەڵمەتەكانی فتوحاتی سوپای موسڵمانان بۆ سەر كوردستان لەكاتی گەیشتنی سوپاكە بۆ ناوچەی خۆشناوەتی سوپای موسڵمانان تووشی رووبەڕوبونەوەی سەربازی لەگەڵ خەڵكی خۆشناوەتی بوونە، بەڵام هۆكارەكەی بۆ بوونی قەڵەمڕەوی دەوڵەتی فارسە ساسانیەكان بووە، ئەگینا دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بەهۆی ستەمی ساسانیەكان ئاواتەخوازی هاتنی سوپای موسلمانان بوونە، بۆیە دوای ماوەیەكی كەم ئەوانیش چوونەتەسەر ئایینی ئیسلام كە پێشتر لەپەیڕەوانی ئایینی زەردەشتی بوونە، بۆیە ئیستاش چەندین گۆڕی سەربازانی سوپای موسڵمانان لەناوچەی خۆشناوەتی بوونیان هەیە كە (عەیازی كوری غەنەم) سەركردەی سوپای موسڵمانان بووە لەو جەنگەدا.

▲لەچەندین پەرتوكدا نوسەرە بیانیەكان ئەندامانی هۆزی خۆشناو بەكەسانی شەڕانگێز ناودەبەن، بەڵام بەوتەی خۆشناوەکان هۆكاری ئەو تۆمەتە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خۆشناوەكان بەرگریان لە كوردبوونی خۆیان كردووەوە، بۆیە دوژمنانی كورد بەو شێوەیە تۆمەتباریان دەكەن، ئەگینا خۆشناوەكان كەسانی مرۆڤ دۆست و ئایین پەروەر بوونەو لەدێڕ زەمانەوە پەیڕەوانی ئایینی مەسیحی و جولەكەیان لەناوچەكەی خۆیان پاراستووە، بۆیە ئێستاش ژمارەیەكی زۆری مەسیحی لەناوچەكەیان نیشتەجێن.

▲== بەرهەمەکانی خۆشناوەتی ==

▲ناوچەی خۆشناوەتی بەهۆی سەختی هەڵكەوتەكەیەوە كە ناوچەیەكی شاخاویە زۆربەی بەرهەمە كشتوكاڵیەكەی بریتیە لەمیوەی وەكو ترێ‌ و هەنارو هەرمێ‌ و هەنجیر، قەیسی و سێو جگە لەمەش ناوچەكە بەچاندنی بەرهەمی توتن بەناوبانگە كە زۆربەی بەرهەمی توتنی پارێزگای هەولێر لەناوچەی خۆشناوەتی بووە كە ئەویش بەهۆی زۆری ئاو و ساردی شوێنەكەیە كە توتنی ئەو ناوچەیە لەجۆری باش و بۆندار بووە.

▲'''هەژار موکریانی لە کتێبی (چێشتی مجێورە) دا دەڵێت:'''

▲''وڵاتی خۆشناوەتی بەتایبەتی لە پاییزاندا بە سەر میوەدا وێران دەبێ. هەموو دێهاتی کە یەکجار زۆریشن- پڕە لە هەنار و هەنجیر و هەرمێ و سێو و هەموو بەرێکی دار و هەموو جۆرە ترێیەک.''

▲== بەشدارییان لە شۆڕشەكاندا ==

▲هۆزی خۆشناو لەمێژوودا بەشداریان لەزۆربەی شۆڕشەكانی میللەتی كورد كردووە لەوانە شۆڕشەكانی شێخ مەحمودی حەفیدو شۆڕشەكانی میرانی سۆران و شۆڕشی ئەیلول و شۆرشی نوێی گەلەكەمان و دامەزراندنی كۆماری كوردستان لەمەهابادو چەندین شەهیدیان لەو پێناوەدا بەخشیوە لەوانە (مستەفا خۆشناو) و (مەحمود كاوانی) و (سلێمان بیرێژی) هەروەك بەبەردەوامی ناوچەكەیان بۆتە چەخماخەی شۆڕشەكانی كوردو زۆربەی رووبەڕوبوونەوەكانی كورد لەدژی دوژمنانی لەناوچەی خۆشناوەتی بووە، بۆیە زۆربەی كارەساتی بەكۆمەڵ كوشتنی میللەتی كورد لەو ناوچەیە روویداوە وەكو كیمیاباران كردنی گوندەكانی (بالیسان) و (شێخ وەسان) و (وەرێ‌) بوونە.

▲لەسەردەمی گرانی گەورەو قات و قڕی لەكاتی جەنگی جیهانی یەكەم، قات و قڕی تووشی ناوچەی خۆشناوەتیش دەبێت كە ئەوەش بەهۆی بەتاڵان بردنی هەموو بەروبوومەكانی خەڵكەكە بوو لەلایەن سوپای تێكشكاوی عوسمانیەكان، بۆیە هەرچی دانەوێلەیان هەبووە لەژێر خاك و لەناو چاڵدا شاردویانەتەوە.

▲== خۆشناوەکان و میرنشینی سۆران ==

▲هۆزی خۆشناو لەكۆندا خاوەن میرنشینی خۆیان نەبوونە، بەڵام بەپێی سەرچاوەکانی مێژوو بڕبڕەی پشتی میرنشینی سۆران بووە، لەماوەیەكیشدا شارۆچكەی شەقڵاوەی ناوچەی خۆشناوەتی دەبێتە پایتەختی ئەو میرنشینە، بۆیە لەوكاتەدا شەقڵاوە پێشكەوتنێكی زۆری بەخۆیەوە دەبینێ‌ و بەپێیی پەرتوكی (شەرەفنامە) ی مێژوونووسی كورد (شەرەفخانی بەدلیسی) هۆكاری ناونانی شەقڵاوە لەناوی (میر شاقوڵی بەگ) ی یەك لەمیرانی سۆران هاتووە، بەڵام بەپێی بۆچوونی مێژوونووسی كورد (مەلا جەمیل رۆژبەیانی) ناوەكەی لە شەقڵ و دار هاتووە كە ناوچەیەكە خاوەن دارستانێكی زۆرە.

▲== قوتابخانە ئاینیەکان و زاناکان ==

▲لەمێژوودا ناوچەی خۆشناوەتی چەندین قوتابخانەی ئایینی گرنگی تێدا بووەو دەیان زانای گەورەی میللەتی كورد تێیدا خوێندوویانە لەوانە قوتابخانە ئایینیەكانی گوندەكانی هەرتەل و بالیسان و خەتێ‌ و بێراوە چەندین كەسیش لەوڵاتانی تر بۆ خوێندن روویان تێكردووە، یەكێك لەپیاوە ئایینی و ناودارەكانی هۆزی خۆشناو، (مەلا محەمەدی خەتێ‌) بووە كە بە (مەلای خەتێ‌) ناسراوە كە بەهۆی شارەزاییەكی زۆری لەشەریعەتی ئیسلام پاشای گەورەی رواندوز دەیكات بەموفتی میرنشینی سۆران، بەڵام بەوتەی (مەسعود محەمەد) ی نووسەری گەورەی كورد، ستەمێكی گەورە لەمەلای خەتێ‌ لەمێژوودا دەكرێت كە دەوترێت بەهۆی فتوای ئەو خەڵكی میرنشینەكە لەبەرامبەر سوپای عوسمانی شەڕ ناكەن و میرنشینەكە دەڕوخێت كە بەپێی بۆچوونی ئەوان هۆكارەكە بۆ بەهێزی عوسمانیەكان و لاوازی سوپای میرنشینەكە دەگەڕێتەوەو مەلای خەتێش ئەو فتوایەی نەداوە.