ویکیپیدیا

ھیندستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
(ھەموو گۆڕانکارییە ھەڵواسراوەکان ببینە)
[وەشانی تاوتوێ نەکراو][وەشانی تاوتوێ نەکراو]
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بNo edit summary
تاگەکان: دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
ب خاوێنکردن, replaced: بە پێی ← بەپێی (2)
ھێڵی ٥٨:
}}
| languages_type = Native languages
| languages = [[لیستی زمانەکانی هیندستان|٤٤٧ زمان]]{{efn|Different sources give widely differing figures, primarily based on how the terms "language" and "dialect" are defined and grouped. Ethnologue, produced by the Christian evangelist organisation SIL International, lists 461 tongues for India (out of 6,912 worldwide), 447 of which are living, while 14 are extinct.<ref name="Ethnologue">{{cite web|editor=Lewis, M. Paul |editor2=Simons, Gary F. |editor3=Fennig, Charles D.|year=2014|title=Ethnologue: Languages of the World (Seventeenth edition) : India|publisher=SIL International|location= Dallas, Texas|url= http://www.ethnologue.com/country/IN|access-date=15 December 2014}}</ref><ref name="Ethnologue2">[http://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area Ethnologue : Languages of the World (Seventeenth edition) : Statistical Summaries] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141217151950/http://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|date=17 December 2014 }}. Retrieved 17 December 2014.</ref>}}
| demonym = [[خەڵکی هیند|هیندی]]
| membership = {{cslist|[[United Nations|UN]]|[[World Trade Organization|WTO]]|[[BRICS]]|[[South Asian Association for Regional Cooperation|SAARC]]|[[Shanghai Cooperation Organisation|SCO]]|[[G4 nations]]|[[Group of Five]]|[[G8+5]]|[[G20]]|[[Commonwealth of Nations]]}}
ھێڵی ١٦١:
–{{citation|title=Worldwide Government Directory with Intergovernmental Organizations 2013|date=10 May 2013|url=https://books.google.com/books?id=CQWhAQAAQBAJ&pg=PA726|page=726|publisher=[[CQ Press]]|isbn=978-1-4522-9937-2}} "India (Republic of India; Bharat Ganarajya)"</ref> وڵاتێکە لە [[باشووری ئاسیا]]، دووەم پڕدانیشتوانترین وڵاتی جیهانە، حەوتەمین گەورەوڵاتی جیھانە لەڕووی ڕووبەرەوە و، گەورەترین وڵاتی دیموکراسییە لە جیهان لەڕووی دانیشتوانەوە. لە باشوورەوە لکاوە بە [[ئۆقیانووسی ھیند|زەریای هیندی]] هەروەها لە باشووری ڕۆژاواش بە [[دەریای عەرەب|دەریای عەرەبییە]]، هیندستان لە ڕۆژاواوە هاوسنوورە لەگەڵ [[پاکستان]]،{{efn|The [[Government of India]] also regards [[Afghanistan]] as a bordering country, as it considers all of [[Kashmir]] to be part of India. However, this is [[Kashmir conflict|disputed]], and the region bordering Afghanistan is administered by Pakistan. Source: {{cite web|title=Ministry of Home Affairs (Department of Border Management)|url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|access-date=1 September 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317182910/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|archive-date=17 March 2015}}}} هەروەها هەریەکە لە [[کۆماری گەلی چین|چین]]، [[نیپال|نیپاڵ]] و [[بووتان|بوتان]] دەکەونە باکور؛ [[بەنگلادێش|بەنگلادیش]] و [[میانمار]]<nowiki/>یش دەکەونە ڕۆژهەڵات، هەروەها هیند لە زەریای هیندییەوە دراوسێی [[سریلانکا]] و [[مالدیڤ|ماڵدیڤە]]. لەپاڵ ئەوانەش سنووری ئاویی هەوبەشی لەگەڵ [[تایلەند]] و [[ئیندۆنیزیا|ئیندەنووسیا]] هەیە.
 
مرۆڤ نزیکەی ٥٥ هەزار ساڵ لەمەوبەر لە [[ئەفریقا|ئەفریقاوە]] هاتە [[نیمچەکیشوەری ھیندی]].<ref name="Combined-1">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA1|page=1|year=2018|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b) {{cite book|author1=Michael D. Petraglia|url=https://books.google.com/books?id=Qm9GfjNlnRwC&pg=PA10|title=The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics|author2=Bridget Allchin|date=22 May 2007|publisher=[[Springer Science + Business Media]]|isbn=978-1-4020-5562-1|page=6|author-link2=Bridget Allchin}}; (c) {{citation|last=Fisher|first=Michael H.|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA23|page=23|year=2018|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-107-11162-2}}</ref> مانەوەیان لەم ن اوچەیە لە فۆرم و گرووپی جیاواز وایکرد ناوچەکە جیاواز دەرکەوێت، بەجۆرێک لەدوای ئەفریقا دووەم ناوچەیە کە زۆرترین ژمارەی جیاوازی جینی مرۆڤ لێ بێت.<ref name="Dyson2018-28a">{{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA28|page=28|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}</ref> نزیکەی ٩٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا، ژیان لە نیمچەکیشوەری هیندی جێگیریی وەرگرت، لەم نێوانەدا دەرکەوتنی شارستانیی دۆڵی ئیندوس لە میلینیۆمی پێش زایینن هەبوو.<ref name="Combined-2">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA4|pages=4–5|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b) {{citation|last=Fisher|first=Michael H.|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA23|page=33|year=2018|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-107-11162-2}}</ref> لە ١٢٠٠ ساڵ بەر لە زایین، زمانی [[زمانی سانسکریت|سانسکریت]] بنچینەیەکی سەرەتایی درووست بوو و، دواتر لە باکووری ڕۆژاوای هیندستان بڵاوبوویەوە.<ref name="Combined-3233">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA14|pages=14–15|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b) {{citation|last=Robb|first=Peter|title=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&pg=PA46|page=46|year=2011|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|isbn=978-0-230-34549-2}}; (c) {{citation|last=Ludden|first=David|title=India and South Asia: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&pg=PA19|page=19|year=2013|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-78074-108-6}}</ref> لە لایەکی دیکەوە زمانی ڕیجڤدا دەرکەوت کە بەکاردەهات بۆ تۆمارکردن و وێنەکردن لە ئایینی [[ھیندوویزم|هیندووئیزم]] لە هیندستان.<ref name="Combined-33">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA14|pages=14–15|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b) {{citation|last=Robb|first=Peter|title=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&pg=PA46|page=46|year=2011|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|isbn=978-0-230-34549-2}}; (c) {{citation|last=Ludden|first=David|title=India and South Asia: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&pg=PA19|page=19|year=2013|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-78074-108-6}}</ref> لە باکوور و ڕۆژاوای هیند، [[زمانە دراڤیدییەکان]] چیتر نەمان.<ref name="Combined-4">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA25|page=25|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b){{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA16|page=16|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}</ref> لە ٤٠٠ ساڵ بەر لە زایین، سیستمی چینایەتی و پۆلینکردن لە ئایینی هیندووئیزم دەرکەوت،<ref name="Dyson2018-16a">{{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA16|page=16|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}</ref> هاوکات هەریەکە لە ئایینەکانی [[بودیزم]] و [[جاینیزم]] دەرکەوتن، کە ئەوان فەرمانە کۆمەڵایەتییەکانیان بەبێ گەڕانەوە بۆ پۆلین و بنەچەی کەسەکان دەسەپاند.<ref name="Fisher2018-59">{{citation|last=Fisher|first=Michael H.|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA59|page=59|year=2018|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-107-11162-2}}</ref> [[ئیمپراتۆریەتیی ماوریا]] و [[ئیمپراتۆریەتیی گوپتا]] لەیەکەمین دەسەڵاتدارە سیاسییەکانی ناوچەکە بوون،<ref name="Combined-5">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA16|pages=16–17|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b){{citation|last=Fisher|first=Michael H.|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA67|page=67|year=2018|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-107-11162-2}}; (c){{citation|last=Robb|first=Peter|title=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&pg=PA56|pages=56–57|year=2011|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|isbn=978-0-230-34549-2}}; (d) {{citation|last=Ludden|first=David|title=India and South Asia: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&pg=PA29|pages=29–30|year=2013|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-78074-108-6}}</ref> دواتر سەردەمی دەسەڵاتیان بە داهێنانەکانیانەوە کۆتایی هات،<ref name="Combined-6">(a) {{citation|last=Ludden|first=David|title=India and South Asia: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&pg=PA28|pages=28–29|year=2013|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-78074-108-6}}; (b) {{citation|author=Glenn Van Brummelen|title=Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia|pages=46–48|year=2014|editor=Thomas F. Glick|chapter=Arithmetic|chapter-url=https://books.google.com/books?id=77y2AgAAQBAJ&pg=PA46|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-135-45932-1|editor2=Steven Livesey|editor3=Faith Wallis}}</ref> لەپاڵ ئەوەش شکۆ و بوونی ژنیان نەهێشت لە کایەی سیاسەتدا<ref name="Combined-7">(a) {{citation|last=Dyson|first=Tim|title=A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day|url=https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA20|page=20|year=2018|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-882905-8}}; (b) {{harvnb|Stein|2010|p=90}}; (c){{citation|last=Ramusack|first=Barbara N.|title=Women in Asia: Restoring Women to History|pages=27–29|year=1999|editor=Barbara N. Ramusack, Sharon L. Sievers|chapter=Women in South Asia|chapter-url=https://books.google.com/books?id=CNi9Jc22OHsC&pg=PA27|publisher=[[Indiana University Press]]|isbn=0-253-21267-7}}</ref> هەروەها سیستەمی پۆلینکردن و چینایەتی هیندووئیزم بەڕێکخراوییەوە خستە ناو بیرووباوەڕەکانی بەڕێوەبردن.{{efn|" A Chinese pilgrim also recorded evidence of the caste system as he could observe it. According to this evidence the treatment meted out to untouchables such as the Chandalas was very similar to that which they experienced in later periods. This would contradict assertions that this rigid form of the caste system emerged in India only as a reaction to the Islamic conquest.{{sfn|Kulke|Rothermund|2004|p = 93}}}}{{sfn|Kulke|Rothermund|2004|p=93}} لە باشووری هیند، شا و فەرمانڕەواکانی ناوەڕاستی هیند هەستان بە هاوردەکردنی کەلتووری دین و زمانی [[زمانە دراڤیدییەکان|دراڤیدییەکان]] بۆ شانشینەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی هیندستان.<ref name="AsherAsher2006-17">{{citation|last1=Asher|first1=Catherine B.|title=India Before Europe|url=https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA17|page=17|year=2006|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-80904-7|last2=Talbot|first2=Cynthia}}</ref>
 
لە [[سەدەکانی ناوین]]، هەریەکە لە ئایینەکانی [[مەسیحی]]، [[ئیسلام]] و [[ئایینی زەردەشتی|زەردەشتی]] گەیشتنە باشوور و ڕۆژاوای هیندستان.<ref name="Combined-8">(a) {{citation|last=Ludden|first=David|title=India and South Asia: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&pg=PA54|page=54|year=2013|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-78074-108-6}}; (b) {{citation|last1=Asher|first1=Catherine B.|title=India Before Europe|url=https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA78|pages=78–79|year=2006|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-80904-7|last2=Talbot|first2=Cynthia}}; (c) {{citation|last=Fisher|first=Michael H.|title=An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century|url=https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA76|page=76|year=2018|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-107-11162-2}}</ref> دواتر سوپای موسڵمانەکان لە [[ئاسیای ناوەندی|ناوەڕاستی ئاسیاوە]] بەرەو باکووری هیندستان بەپچڕ پچڕ هەنگاویان دەنا.<ref name="Combined-9">(a) {{citation|last=Ludden|first=David|title=India and South Asia: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&pg=PA68|pages=68–70|year=2013|publisher=[[Oneworld Publications]]|isbn=978-1-78074-108-6}}; (b) {{citation|last1=Asher|first1=Catherine B.|title=India Before Europe|url=https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA19|pages=19, 24|year=2006|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-80904-7|last2=Talbot|first2=Cynthia}}</ref>
ھێڵی ٢٧٢:
 
== دیمۆگرافیا و زمان ==
{{multiple image|perrow=2|total_width=440|caption_align=center|align=left|title=هیندستان بەپێی چڕی دانیشتوان، ئایین و زمان|image1=India Population Density 1909.jpg|caption1={{font|size=100%|text=وێنەی بۆ چڕی دانیشتوان لەسەر نەخشەی هیندستان، بەپێی ئامارەکانی حکوومەت بۆ ساڵی ١٩٠١.}}|image2=2011 Census India population density map, states and union territories.svg|caption2={{font|size=100%|text=چڕی دانیشتوانی هیند بۆ هەر ویلایەتێک، بەپێی ئامارەکانی حکوومەت بۆ ساڵی ٢٠١١.}}|image3=Brit IndianEmpireReligions3.jpg|caption3={{font|size=100%|text=دابەشبوونی ئایینەکان بەپێی ژمارەی زۆرینەیان، بە پشتبەستن بە ئامارەکانی فەرمی ساڵی ١٩٠١. census}}|image4=South Asian Language Families.png|caption4={{font|size=100%|text=خێزانی زمانەکانی باشووری ئاسیا.}}|footer=}}لە ڕاپۆرتی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١دا، ھیندستان دووەم وڵاتی پڕ لە دانیشتوانە لە جیھاندا، کە ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە ١٢١٠,١٩٣,٤٢٢ کەس،{{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=160}} لە ساڵی ٢٠٠١ بۆ ٢٠١١ بە ڕێژەی ١٧,٦٤% زیادی کردووە،{{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=165}} بە بەراورد بە ٢١.٥٤% گەشەی لە دەیەی پێشوو (١٩٩١–٢٠٠١){{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=165}} ڕێژەی ڕەگەزی مرۆڤ، بە پێیبەپێی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١، ٩٤٠ مێیە لە ھەر ھەزار نێرێک. [٣٣٤] تەمەنی میدیا ٢٧.٦ ساڵ بوو لە ساڵی ٢٠١٦. [٢٧١] یەکەم سەرژمێری دوای کۆلۆنیالیزم، کە لە ساڵی ١٩٥١ ئەنجام درا، ٣٦١ ملیۆن کەس بوو.{{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=160}} ئەو پێشکەوتنە پزیشکیانەی لە ٥٠ ساڵی ڕابردوودا کراون و ھەروەھا زیادبوونی بەرھەمی دارایی کشتوکاڵی کە لە لایەن "شۆڕشی هیندستانی سەوز"ەوە کرا، بووە ھۆی ئەوەی کە دانیشتوانی ھیندستان بە خێرایی گەشە بکەن.{{sfn|Rorabacher|2010|pp=35–39}}
 
تێکڕای چاوەڕوانیی تەمەن و ژیان لە ھیندستان لە ٦٨ ساڵیدایە، ٦٩.٦ ساڵ بۆ ژنان، ٦٧.٣ ساڵ بۆ پیاوان.{{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=165}} لە دەوروبەری ٥٠ [[پزیشک]] ھەیە بۆ ھەر ١٠٠ ھەزار ھیندیەک.{{sfn|Dev|Rao|2009|p=329}} کۆچ کردن لە لادێوە بۆ ناوچە شارنشینەکان، داینەمۆیەکی گرنگ بووە لە مێژووی ئەم دواییەی ھیندستاندا. ژمارەی ئەو کەسانەی لە ناوچە شارەکاندا دەژین لە نێوان ساڵانی ١٩٩١ بۆ ٢٠٠١ بە ڕێژەی ٣١.٢% زیادی کردووە.{{sfn|Garg|2005}} لەگەڵ ئەوەش لە ساڵی ٢٠٠١ دا، زیاتر لە ٧٠% خەڵک لە ناوچە گوندنشینەکان ژیاون.{{sfn|Dyson|Visaria|2005|pp=115–129}}{{sfn|Ratna|2007|pp=271–272}} ئاستی شارنشینەکان لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٠١ دا زیاتر لە ٢٧.٨١% بوو، لە سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ بەرز بووەوە بۆ ٣١.١٦%. خاوبوونەوەی ڕێژەی گەشەی گشتی دانیشتوان بەھۆی دابەزینی ڕێژەی گەشەبوو لەناوچە لادێییەکان ئەمەش لەوەتەی ساڵی ١٩٩١ەوە دەبینرێت.{{sfn|Chandramouli|2011}} بە پێیبەپێی سەرژمێرییەکانی حکوومەت بۆ ساڵی ٢٠١١، ٥٣ ملیۆن و نیو شارنشین لە ھیندستان ھەن؛ کە زۆرترینیان لە شارەکانی [[مومبای|مۆمبای]]، [[دێلھی|دەلھی]]، [[کەلکەتە|کۆلکەتا]]، چێنای، [[بەنگالۆر|بەنگالور]]، ھایدرئاباد و ئەحمەدئابادن. ڕێژەی خوێندەواری لە ساڵی ٢٠١١ دا، ٧٤.٠٤% بووە: ٦٥,٤٦% لە ڕەگەزی مێ و ٨٢.١٤% لە ڕەگەزی نێر.{{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=163}} جیاوازیی خوێندەواری لادێ-شار، کە ٢١.٢ خاڵ بوو لە ساڵی ٢٠٠١ دا، دابەزی بۆ ١٦.١ خاڵ لە ڕێژەی سەدی بۆ ساڵی ٢٠١١. گەشەکردنی ڕێژەی خوێندەواری لادێیی دوو ھێندەی ناوچە شارنشینەکانە.{{sfn|Chandramouli|2011}} کێرالا خوێندەوارترین ویلایەتە بە ٩٣.٩١% خوێندەواری؛ لە کاتێکدا بیھار کەمترینە بە ڕێژەی ٦٣.٨٢% خەمڵێندراوە.{{sfn|Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India|p=163}}
 
{{multiple image|perrow=1|total_width=220|caption_align=center|image_style=border:none;|align=right|image1=Interior of San Thome Basilica.jpg|caption1={{font|size=100%|font=|text=دیوی ژوورەوەی کڵێسای سان تۆمە باسیلیکا، لە شاری چێنای، تامیل نادو. وابڕوا دەکرێت کە ئایینی کریستیان لە سەددەی دووەم هاتبێتە هیندستان.}}}}.ھیندستان لە دوو خێزانی سەرەکی زماندا دەژین: ھیندوئاریان (نزیکەی ٧٤%ی دانیشتوان قسەی پێ دەکەن) و دراڤیدیان (٢٤%ی دانیشتوان قسەی پێ دەکەن) ئەو زمانانەی تر کە لە ھیندستان قسەی پێ دەکەن لە خێزانی زمانی ئۆسترۆزیاتیک و چینی-تبتیەوە ھاتوون. ھیندستان ھیچ زمانێکی نەتەوەیی نییە.{{sfn|Dharwadker|2010|pp=168–194, 186}} زمانی ھیندی بە گەورەترین ژمارەی قسەکەران ھەژمار دەکرێت، زمانی فەرمی حکوومەتە.{{sfn|Ottenheimer|2008|p=303}}{{sfn|Mallikarjun|2004}} ئینگلیزی بە شێوەیەکی فراوان لە بازرگانی و کارگێڕیدا بەکار دەھێنرێت و باری "زمانی فەرمی لاوەکیە"؛{{sfn|Ministry of Home Affairs 1960}} گرنگە لە پەروەردەدا، بە تایبەتی وەک مامناوەندیی خوێندنی باڵا. ھەر خاکێکی دەوڵەت و یەکێتی یەک زمانی فەرمی یان زیاتری ھەیە، دەستووریش بە تایبەتی ٢٢ "خشتەی زمانەکان".
ھێڵی ٢٩٣:
== فەرھەنگ ==
[[File:Unjha_umiya_mandir.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Unjha_umiya_mandir.jpg|وێنۆک|300x300پیکسڵ|پەرستگای ئومیە، پەرستگایەکی هیندوو لە [[گوجەرات|گوجارات]]، [[هیندستان]].]]
مێژووی [[کەلتوور]]ی هیندی زیاتر لە ٤٥٠٠ ساڵە،{{sfn|Kuiper|2010|p=15}} لەماوەی سەردەمی ڤیدیدا (دەورووبەری ساڵانی نێوان ١٧٠٠ بۆ ٥٠٠ ساڵ پێش زایین)، بناغەکانی [[فەلسەفەی هیندوو]]، میتۆلۆژیا، تیۆلۆژی، و ئەدەب دایاننا بوو، وە زۆرێک لە باوەڕ و مەشقەکان کە تاکوو ئەمڕۆش هەن، وەک [[دارما]]، [[کارما]]، [[یۆگا|یوگا]] و مۆکشا دامەزران.{{sfn|Kuiper|2010|p=86}} هیندستان بە جیاوازی ئایینییەوە ناسراوە، بەبوونی ئایینەکانی [[ھیندوویزم|هیندووئیزم]]، [[بودیزم]]، [[سیکیزم|سیخیزم]]، [[ئیسلام]]، [[مەسیحی]] و [[جاینیزم|جەینیزم]] لە نێو ئایینە گەورەکانی وڵاتەکەن.{{sfn|Heehs|2002|pp=2–5}} ئاینی هەرە سەرەکی، هیندووئیزمە، لە لایەن خوێندنگا جۆراوجۆرە مێژووییەکانی فکریەوە شێوەیان بۆ کراوە لەوانە؛ ئاپانیشادش،{{sfn|Deutsch|1969|pp=3, 78}} یۆگا سوتراس، بزوتنەوەی باکتی{{sfn|Heehs|2002|pp=2–5}} و بە فەلسەفەی بودی.{{sfn|Nakamura|1999}}
 
=== نمایشی هونەریی ===
ھێڵی ٣٠١:
خواردنی هیندی پێکهاتووە لە جۆرەها خواردنی کلتووری و ناوچەیی، بە ڕەچاوکردنی مەودای هەمەجۆریی لە جۆری [[خاک]]، [[ئاووھەوا|ئاووهەوا]]، [[چاند|کولتوور]]، [[گرووپی ڕەگەزی|گروپە ڕەگەزییەکان]] و داگیرکاری ئەوا ئەم خواردنانە بەشوەیەکی بەرچاو جیاوازن لەیەکتری، بە بەکارهێنانی بەهارات، گیا، سەوزە و میوەی ناوخۆی وڵاتەکە. شێوازی درووستکردنی خواردنی هیندی کەوتۆتە ژێر کاریگەریی ئاینەکانەوە، بە دیاریکراویش لە شێوازی هەڵبژاردن و نەریتە کۆنەکانی ئایینی [[ھیندوو|هیندوو]].<ref name="Dias1996">{{cite book|author=Dias|url=https://books.google.com/books?id=SRx9I2BqSpMC&pg=PA215|title=Steward, The|date=1 January 1996|publisher=[[Orient Blackswan]]|isbn=978-81-250-0325-0|page=215|access-date=29 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528051431/https://books.google.com/books?id=SRx9I2BqSpMC&pg=PA215|archive-date=28 May 2013|url-status=live}}</ref> لەلایەکی دیکەشەوە، شێوازی ئیسلامییش کاریگەری خستە سەر خواردنی هیندی بەتایبەتیش لەسەردەمی مەغۆل لە هیند. دواتر بە گەیشتنی پورتوگالیەکان بۆ کەنارەکانی باشوری ڕۆژئاوای هیندستان هەروەها حووکمرانی بەریتانیاش لە هیند. ئەم سێ لایەنە کاریگەرییەکانی لەسەر ژەمەکانی پیلاف (جۆرێکە لە برنج) و بریانی؛ ڤیندالۆ و تیفین و کاری مەتن درووست کرد.<ref name="GestelandGesteland2010">{{cite book|last1=Gesteland|first1=Richard R.|url=https://books.google.com/books?id=tXqDRS4IN1IC|title=India: Cross-cultural Business Behavior : for Business People, Expatriates and Scholars|last2=Gesteland|first2=Mary C.|date=23 February 2010|publisher=[[Copenhagen Business School Press]] DK|isbn=978-87-630-0222-6|page=176|access-date=29 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528060247/https://books.google.com/books?id=tXqDRS4IN1IC|archive-date=28 May 2013|url-status=live}}</ref> پێشتر، لە ئاڵوگۆڕی کردن لەگەڵ کۆڵۆمبی تەماتەو گەنمەشامی و پاقلە و بندوق و ئەنەناس و دەوەن و لە هەموویان بەرچاوتر کاغەزی چیلی بۆ هیندستان هێنا. هەریەکێک لەمانە بەبەردەوامی بەکاردەهاتن.<ref>{{Cite news|url=http://www.hindu.com/seta/2008/10/16/stories/2008101650731500.htm|work=[[The Hindu]]|access-date=26 June 2012|title=Potato: historically important vegetable|date=16 October 2008|author=D Balasubramanian|location=Chennai, India|archive-url=https://web.archive.org/web/20120712125030/http://www.hindu.com/seta/2008/10/16/stories/2008101650731500.htm|archive-date=12 July 2012|url-status=live}}</ref> لە بەرامبەردا، بازرگانی بەهاراتی هیندستان و ئەوروپا بووە هۆی هاندانێک بۆ هاتنی سەردەمی دۆزینەوە لە ئەووروپا.<ref name="cornillez1999">{{cite web|last=Cornillez|first=Louise Marie M.|date=Spring 1999|title=The History of the Spice Trade in India|url=http://www.english.emory.edu/Bahri/Spice_Trade.html|url-status=live|archive-url=https://www.webcitation.org/6B95O9T3p?url=http://www.english.emory.edu/Bahri/Spice_Trade.html|archive-date=3 October 2012|access-date=30 August 2016|website=english.emory.edu}}</ref>
 
دانەوێڵە لە هیندستان گەشە دەکەن، بەپشت بەستنێکی تەواو بە وەرزی بارانبارین لە هیند ئەمەش بەدابەشبوونیان بەسەر ناوچە جیاوازەکانی وڵات و ئەو جۆرە دانەوێڵەی کە گەشەدەکات.<ref name="sen-colleen-p13p133">{{citation|last=Sen|first=Colleen Taylor|title=Feasts and Fasts: A History of Food in India|url=https://books.google.com/books?id=VN_vCgAAQBAJ&pg=PA164|pages=164–165|year=2014|publisher=[[Reaktion Books]]|isbn=978-1-78023-391-8}}</ref> بە گشتی دابەشکردنی ناوچەی جوگرافیی دانەوێڵەیەکان لە هیندستان، بە پشت بەستن بە باران دیاری کرابوو، ئەمەش هەتاوەکو گەشتنی ئاودێری دەستکرد بەردەوامیی هەبوو.<ref name="sen-colleen-p132p133">{{citation|last=Sen|first=Colleen Taylor|title=Feasts and Fasts: A History of Food in India|url=https://books.google.com/books?id=VN_vCgAAQBAJ&pg=PA164|pages=164–165|year=2014|publisher=[[Reaktion Books]]|isbn=978-1-78023-391-8}}</ref> [[برنج]]، کە ئاوێکی زۆری پێویستە، بە شێوازە کۆنەکان گەشەی کردووە لەو ناوچەکانی کە ڕێژەی بارانبارینی زۆربووە بەتایبەت لە باکووری ڕۆژهەڵات و کەناری ڕۆژئاوای وڵات. [[گەنم]] لە ناوچەکانی بارانبارینی مامناوەند چاندراوە، وەک دەشتەکانی باکووری هیندستان. وە هەرزنەکان لە ناوچەی باران بارینی کەم گەشە ئەکەن، وەک [[ڕاجستان]] و بەرزایەکانی دێکان.<ref name="sen-colleen-p133"/><ref name="roger-cambridge-2000">{{citation|last=Roger|first=Delphine|title=The Cambridge World History of Food|volume=2|pages=1140–1150|year=2000|editor=Kiple, Kenneth F.|chapter=The Middle East and South Asia (in Chapter: History and Culture of Food and Drink in Asia)|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Vr2qnK_QOuAC&pg=PA1140|location=Cambridge and New York|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-40215-6|editor2=Ornelas, Kriemhild Coneè}}</ref><ref name="sen-colleen-p133">{{citation|last=Sen|first=Colleen Taylor|title=Feasts and Fasts: A History of Food in India|url=https://books.google.com/books?id=VN_vCgAAQBAJ&pg=PA164|pages=164–165|year=2014|publisher=[[Reaktion Books]]|isbn=978-1-78023-391-8}}</ref>
 
بنچینەی ژەمە باوەکانی هیندی بەرهەمی دانەوێڵەیەکی کوڵاوە لەگەڵ قاپێک خواردنی تیژ (توون).<ref name="Davidson2014-p409p4093">{{citation|last=Davidson|first=Alan|title=The Oxford Companion to Food|url=https://books.google.com/books?id=RL6LAwAAQBAJ&pg=PA409|page=409|year=2014|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-967733-7}}</ref><ref name="Davidson2014-p4092p4093">{{citation|last=Davidson|first=Alan|title=The Oxford Companion to Food|url=https://books.google.com/books?id=RL6LAwAAQBAJ&pg=PA409|page=409|year=2014|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-967733-7}}</ref><ref name="Davidson2014-p4093">{{citation|last=Davidson|first=Alan|title=The Oxford Companion to Food|url=https://books.google.com/books?id=RL6LAwAAQBAJ&pg=PA409|page=409|year=2014|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-967733-7}}</ref> تایبەتمەندییەکی دیار لە خواردنی هیندیدا ئەوەیە بوونی ژمارەیەکی زۆر و جیاواز سەوزەیە، هەر خواردنێک تایبەتمەندییەک لە جوگرافیا و کلتووری ئەو وڵاتە وەرگرتووە.<ref name="Davidson2014-p410p4102">{{citation|last=Davidson|first=Alan|title=The Oxford Companion to Food|url=https://books.google.com/books?id=RL6LAwAAQBAJ&pg=PA410|page=410|year=2014|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-967733-7}}</ref> دەرکەوتنی [[ئەهیمسا]]، فەلسەفەی دوورکەوتنەوە لە تووندوتیژی بەرامبەر بە هەموو شتێکی ژیان بووە فرمانێک لە سەرەتاکانی مێژووی هیند ،بەتایبەتیش لە نێو ڕێبازەکانی ئوپانیشادیک هیندوو، [[بودیزم]] و [[جاینیزم]] وا دەردەکەوێت کە ئەمە هۆکارێکی دیار بێت لە بڵاوبوونی سەوزەخۆرەکان لە نێوان بەشێک لە شوێنکەوتووانی ئایینی هیندوو، به تایبەتی لە باشووری هیندستان، گوجارات، هیندی زمانەکان لە باکوور و ناوەڕاستی هیندستان هاوکات لەنێو شوێنکەوتووانی جاینیزم هەمان شت هەیە.<ref name="Davidson2014-p4102">{{citation|last=Davidson|first=Alan|title=The Oxford Companion to Food|url=https://books.google.com/books?id=RL6LAwAAQBAJ&pg=PA410|page=410|year=2014|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-967733-7}}</ref> لەناو ئەو گروپانەدا، هەست بە نائارامییەکی بەهێز دەکرێت لە خواردنی [[گۆشت|گۆشتدا]]،<ref name="SahakianSaloma2016-50502">{{citation|last1=Sahakian|first1=Marlyne|title=Food Consumption in the City: Practices and patterns in urban Asia and the Pacific|url=https://books.google.com/books?id=TBIxDQAAQBAJ&pg=PT50|page=50|year=2016|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-1-317-31050-1|last2=Saloma|first2=Czarina|last3=Erkman|first3=Suren}}</ref> وە بەشداری دەکەن لە کەمی ڕێژەیی بەکارهێنانی گۆشت بۆ خۆراکی گشتی لە هیندستان.<ref name="SahakianSaloma2016-502">{{citation|last1=Sahakian|first1=Marlyne|title=Food Consumption in the City: Practices and patterns in urban Asia and the Pacific|url=https://books.google.com/books?id=TBIxDQAAQBAJ&pg=PT50|page=50|year=2016|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-1-317-31050-1|last2=Saloma|first2=Czarina|last3=Erkman|first3=Suren}}</ref> بە پێچەوانەی [[کۆماری گەلی چین|چین]]، کە لە ساڵانەی گەشەی ئابووریدا ڕێژەی گۆشت بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، لە بەرامبەردا هیندستان بەرهەمهێنانی شیرەمەنی زیاتر کردووە.<ref name="OECDNations2018">{{citation|author1=OECD|title=OECD-FAO Agricultural Outlook 2018–2027|url=https://books.google.com/books?id=JuBiDwAAQBAJ&pg=PA21|page=21|year=2018|publisher=[[OECD Publishing]]|isbn=978-92-64-06203-0|author2=Food and Agriculture Organization of the United Nations}}</ref>
 
لە هەزار ساڵی ڕابردوودا، گرنگترین هاوردەکردنی تەکنیکی چێشتلێنان بۆ هیندستان لە ماوەی ئیمپراتۆریەتی موگهالدا روویدا. چاندنی برنج زۆر زووتر بڵاوبووەوە لە هیندستانەوە بۆ ناوەڕاست و ڕۆژئاوای ئاسیا، لەگەڵ ئەوەشدا، لە کاتی حوکمی (موگهالدا) بوو کە قاپەکان، وەک پیلەف(شێوازێکی خواردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە) بوون، لە کاتی خەلافەتی عەباسی دا پەرەی سەند، و تەکنیکی چێشت لێنان وەک پێچانەوەی گۆشت لە ماست، بڵاوبۆوە بۆ باکوری هیندستان لە هەرێمەکانی باکوری ڕۆژئاواوە. بۆ دەستکەوتنی ماستی سادەی خوێواوی فارسی، (پیواز، سیر،بادەم و بەهارات)ی بۆ زیادکرا لە هیندستان. برنج گەشەی کرد بۆ باشووری ڕۆژئاوای پایتەختی موگال، شاری ئەگرا کە لە جیهانی ئیسلامیدا ناوبانگی پەیدا کردبوو بە دەنکە تۆوێکی وشک کە داپۆشراوە بە چینێک میوە،کە بەکەمی کوڵاو و جێگرەوەی گۆشتی برژاوە، بەپێی تەکنیکێکی تری چێشتلێنان، بۆ بەرهەمهێنانی ئەوەی ئەمڕۆ بووە بە بریانی هیندی،تایبەتمەندییەکە لە خواردنی خۆش لە زۆربەی بەشەکانی هیندستان. لە خواردندا کە لە چێشتخانەکانی شاری باکووری هیندستان و نێودەوڵەتی پێشکەشدەکرێت، جیاوازی خواردنی هیندی بە شێوەیەکی کەم شاردرایەوە لەلایەن زۆری جۆری خواردنی پەنجابی. ئەمە بە زۆری بە بەکارهێنانی وەڵامێکی بازرگانی لە نێوان خەڵکی ناوچەی پەنجاب کە لە ساڵی 1947 لە دابەشکاریی هیندستان ئاوارە بوون. ناسنامەی چێشتی هیندی لەگەڵ مریشکی تەندۆری کە لە فڕنی تەندۆر دا دەکوڵێت،کە بە شێوەیەکی داب و نەریتی بۆ نان برژاندن لە لەدێیەکانی پەنجاب و ناوچەی دەلهی بەکارهاتووە هاتووە، بەتایبەتی لەنێو موسڵماناندا، بەڵام کە لە بنەڕەتدا خەڵکی ئاسیای ناوەڕاستن
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ھیندستان»