کۆمەڵگای مەدەنی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

 

== بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنی ==

 

 

٢- ڕێکخستن و کاری ھاوبەش: مەبەست لە کاری ڕێکخستنی ڕێک و پێک و شیاوی ھەر کۆمەڵەو یانەو ڕێکخراوو پارتێکە، کە لە لایەن ئەندامەکانییەوە بە گیانی لێپرسنەوە و دڵسۆزی بۆ بەھێز بوون و گەشە کردنی ڕێکخراوەکەیان ھاوکاری یارمەتی یەکتر بدەن. دوای ئەوەش گیانی ھاوکاری لەگەڵ ڕێکخراو و کۆمەڵ و یانە و پارتەکانی تردا دەگۆڕنەوە و بە ھەمووبان بە گیانێکی ھاوبەش خەبات دەکەن، کە بنیات نانی کۆمەڵگەی مەدەنییە، چونکە ھەر یەکێک لە ئەندامانی ھەر ڕێکخراوێک بە ویستی خۆیان بوونە ئەندام و بڕیاری ئەوەیان داوە ھەموو تواناکانیان بۆ گەشە کردن و خزمەتی ڕێکخراوەکەیان بخەنە کار. بۆیە چاوەڕوانی گەشەو پێشکەوتنی لەو جۆرەیان لێدەکرێت. ھەروەھا لە ھەر کۆمەڵگایەکدا چەندە ڕێکخراو و یانەو پارت و کۆمەڵەکان زیاتر و چوست و چالاک بن ئەوەندە کۆمەڵ مەدەنی بەھێزو کاریگەرە.

٢- شۆڕشی ئازادی خوازی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا: دەرکەوتنی ولایەتە یەکگرتووەکانی دوای دەرکەوتنی شۆڕشی ئازادیخوازی ئەمریکییەکان بەسەر بەسەر دەوڵەتی بەریتانیای داگیرکەر لە ساڵی ١٧٧٦ سەرەتایەکی نوێ بوو بۆ دەرکەوتنی کۆمەڵگایەکی نوێ بە ناوی کۆمەڵگای ئەمەریکی. سەرکەوتنی ئەو شۆڕشە ئەو بەیاننامەیەی بە دوادا ھات کە (تۆماس جیفریۆن) لە ٤ تەموزی ساڵی ١٧٧٦ ز لە (کۆنگرەی کیشوەری ئەمریکا) خستیە ڕوو کە گرنگترین بەندەکانی بوون: ١-ھەموو مرۆڤێک مافی ژیانی ئازادو بەختەوەری ھەیە لە ئەمریکادا. ٢-گەل دەسەڵاتی ئەوەی ھەیە کە داوای گۆڕینی ئەنجومەن و حکومەت و سەرۆکی وڵات بکات. ٣-ھەموو توێژو ڕەگەزەکانی کۆمەڵگای ئەمریکا مافی دامەزراندن و خستنە گەڕی پارت و ڕێکخراوو کۆمەڵە یانە ی تایبەت بە خۆیان ھەیە.

 

 

== بۆچونی ھەندێک بیرمەند سەبارەت بە کۆمەڵی مەدەنی ==

 

* تۆماس ھۆبز (١٥٨٨-١٦٧٩): ئەم فەیلەسوفە بەریتانیە پێی وابوو کە سەرەتا مرۆڤ گیانی شەڕانگێزی تیادا بووە تاک لە دژی تاک و کۆمەڵ لە دژی کۆمەڵ شەڕی کردووە دواجار گەیشتۆتە ئەوەی پەنا ببات بۆ پەیمانی کۆمەڵایەتی بۆ تیکەڵ بوون و ڕا گۆڕینەوە پاشان بیرۆکەی کۆمەڵی مەدەنی سەری ھەڵداوە. وە پێ ی وایە بۆ گەیشتن بەم قۆناغە کۆمەڵگا ھەنگاو بە ھەنگاو دەبێ پێش بکەوێت. وە ئەم بیرو بۆچونانەی لە کتێبی (لیڤیاتان) بە درێژی باس کردووە لە ساڵی ١٦٥٠ز.

* [[جۆن لۆک]] (١٦٣٢-١٧٠٤ز): فەیلەسوفێکی تری بەریتانی بوو. کە لای وابوو (ھەموو تاکەکانی کۆمەڵ پاش ئەوەی سامان و باری داراییان بەرز دەبێتەوە بەرەو سیستەمی بازاڕی ئازاد دەڕۆن، تا بە ھۆی ململانێ ی ئابورییەوە بە دەستکەوتی زیاتر بدەن دواجار دەست بەسەر بازاڕەکان دا بگرن و دەسەڵاتی ئابوری لە دەوڵەت وەربگرنەوە و بناغەی کۆمەڵی مەدەنی دابڕیژن). [[جۆن لۆک]] ئەم بابەتانەی لە کتێی (لێبوردەیی) دا بەدرێژی باس کردووە و بنەمای ئابوری ئازادی بە بنەمای کۆمەڵی مەدەنی داناوە و بەو پێ یەی کە کار لە سیستەمی سیاسی دەکات. شارل مۆنتسیکیۆ (١٦٨٩-١٧٥٥): زاناو بیرمەندێکی فەرەنسی بوو. تیۆری کۆمەڵگای مەدەنی لە کتێبی (ڕۆحی یاساکان) داڕشت. بە بڕوای ئەم (لە ھەر کۆمەڵگایەک دا ھەر کاتێک دەسەڵاتی چەسپاو بوو وە کۆمەڵگا لە دەوڵەت جیا بوو وە تەرازوی ھێزی لە نێوان ھەردوکیان ڕاگرت بەو کۆمەڵگایانە دەوترێ کۆمەڵی مەدەنی). وە کەش و ھەوای بە ھۆکارێکی گرنگ داناوە بۆ وەرگرتن یان ڕەت کردنەوەی بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنی لە لایەن کۆمەڵگاکانەوە. وە پێ ی وایە دانیشتوانی کۆمەڵگا فێنکەکان زیاتر ئارەزوی چەسپاندی یاساو کۆمەڵی مەدەنی دەکەن. جان جاک ڕۆسۆ(١٧١٢-١٧٧٨): زاناو فەیلەسوفێکی سویسری بوو. لە کتێبەکەیدا بە ناوی پەیمانی کۆمەڵایەتی دەڵی (تا ئەندامەکانی کۆمەڵ پەیمان لەگەڵ خۆیان دا نەبەستن بۆ بنیات نانی ئەو کۆمەڵگایەو ڕچەی داب و نەریت و کلتور و بنەما کۆمەڵایەتی یە کان نەشکێنن، کۆمەڵی مەدەنی بوونی نابیت و دەرکوتنیشی مەحاڵە).

* ئادەم سمیس (١٧٢٣-١٧٩٢): ئابوری ناسێکی بەریتانی بوو. لە کتێبی سامانی نەتەوەکان دا باسی کۆمەڵی مەدەنی کردووە. دەڵێ (بنەمای کۆمەڵی مەدەنی بریتیە لە دابەش کردنی کاتەکانی کار دوای ئەوە بازاڕی ئازاد دروست دەبێت و دەرکەتنی بازاڕی ئازادیش بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنی دادەمەزرێنێت.

* کارل مارکس: فەیلەسوفێکی ئەڵمانییە. لە کتێبەکەیدا سەرمایە باس لە دابەش بوونی کۆمەڵگا دەکات بۆ دوو چینی جیاواز (پرۆلیتار و سەرمایەدار). بە بڕوای مارکس تا توێژی پرۆلیتار دەسەڵات لە دەست سەرمایەدارەکان وەرنەگرن کۆمەڵی مەدەنی بوونی نابێت. چونکە ئەو کۆمەڵگا یەی لەژێر دەستی سیستەمی سەرمایەداری دا بێت ناتوانێ بگاتە کۆمەڵی مەدەنی. چەند بنەمایەک بۆ دروست کردنی کۆمەڵی مەدەنی: ١-لە ڕوی سیاسی یەوە:

 

 

== ھەڕەشەو مەترسییەکانی سەر کۆمەڵی مەدەنی ==

 

١- توندڕەوی ئاینی: بەو پێیەی لە کۆمەڵگا ئاینییکان دا ھەستە نەتەوەیی و ناوچەیی و ھۆزایەتییەکان دەگۆڕێت بۆ ھەستی ئاینیبون، بوونی چەندین چینی جیاواز لەناو زۆربەی ئاینەکان دا ئاساییە کە لەگەڵ کۆمەڵی مەدەنی یەک ناگرێتەوە. وە کەسایەتی یە ئاینییەکانیش زۆربەی جار کێشە بۆ ڕەوتەکانی دروست بوونی کۆمەڵی مەدەنی دروست دەکەن چونکە لەبەرژەوەندی یە کەسیەکانی خۆیان دەدات بڵاو بونەوەی ئەم جۆرە ئایدۆلۆجیایانە و وادەکات پیرۆزییان لێ دابماڵرێت و ببنەوە کەسێکی ئاسایی و سادە و یەکسان لە ئەرک و ماف دا لە کۆمەڵێکی مەدەنی دا. بۆیە بە ھەموو شێوەیەک ھەڵی دژایەتی کردنی دەدەن.

== سەرچاوەکان ==

کوردو کۆمەڵی مەدەنی / د. کەیوان ئازاد ئەنوەر / چاپی دووەم / سلێمانی / خانەی چاپ و بڵاو کردنەوەی چوارچرا / ٢٠٠٤.

[[پۆل:دیموکراسی]]

[[پۆل:کۆمەڵگای مەدەنی]]