دیموکراسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''دیموکراسی''' (بە [[زمانی یۆنانی|یۆنانی]]: ''lδημοκρατία dēmokratía،'' بە واتایی: "فەرمانڕەوایی گەل") شێوازیەکی حکومەرانیە کە هەموو هاوڵاتیەکی شیاو بە یەکسانی تێیدا بەشدار دەبن، کە تیایاندا بڕیارەکان بەپێی ڕێنمایییەکانی زۆرینەی ھاوڵاتیان بەھۆی پرۆسەیەکی ھەڵبژاردنی بێگەرد وەردەگیرێن.<ref name="whatisdemocracy.net">http://www.whatisdemocracy.net/</ref><ref>http://www.stanford.edu/~ldiamond/iraq/WhaIsDemocracy012004.htm</ref><ref>http://dictionary.reference.com/browse/democracy</ref> کە بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی لەخۆدەگرێت، کە ریگە بە هاوڵاتیان دەدات چارەنووسی سیاسی بە ئازادی و یەکسانی دیاریبکەن، هەروەها یەکێک لە گرنگترین بنامەکانی دیموکراسی بریتیە لە بەرپرسیارت، کە ڕێز لە سیستم بگیرێت و وشیاریت زالبێت لەسەر زەبر و توندوتیژی، دەستەواژەی دیموکراسی لە وشەی [[یۆنانی]] (دیموکراتیا= demokratia) وەرگیراوە، کە وشەی یۆنانییەکە لە دوو بەش پێکھاتووە(demos) کەواتە گەل و (kratein) کەواتە فەرمانڕەوایی لەگەڵ پاشگری (ia). کەواتە وشەکە مانای «فەرمانڕەوایی گەل».<ref>http://www. name="whatisdemocracy.net"/</ref><ref>{{cite web |url=http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٠ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130730173936/http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |archivedate=٣٠ی تەممووزی ٢٠١٣}}</ref>

== میژووی دیموکراسی<ref name="en.wikipedia.org">http://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy</ref><ref>http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_democracy</ref> ==

[[پەڕگە:Cleisthenes.jpg|چەپ|وێنۆک|280x280پیکسل|[[کلئیستنس]]، باوکی [[دیموکراسی ئەتینا]]]]دەستەواژەی «دیموکراسی» – یاخود با بڵێین وشە ڕەسەنە (یۆنانییە کۆنەکە)- لە ئەسینای کۆن<ref>http:// name="en.wikipedia.org"/wiki/Athenian_democracy</ref> لە سەدەی پێنجەمی پێش زایندا داتاشراوە. ئەو دەوڵەتەی ئەسیناش بە کۆنترین نمونەی سیستەمی حوکم دادەنرێت کە لەگەڵ ھەندێ لە ھزرەکانی حوکمی دیموکراسیی ئێستا دەگونجێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر کەس ھەن کە ئەسینای کۆن بە دیموکراسی ناژمێرن چونکە تەنھا کەمینەیەکی دانیشتوانەکەی مافی دەنگدانیان ھەبوو و ئافرەت و کۆیلە و بێگانەکان لەو مافە بێبەش کرابوونو، تەنھا ١٦٪ دانیشتنوانانی مافی دەنگدانیان ھەبوو. بەڵام سەرەڕای ئەوە دەنگدان لە ئەسینای کۆن لەگەڵ بیرۆکەی دروستکردنی ڕاستەوخۆی بڕیار دەگونجێ لە جیاتی ئەوەی لەگەڵ دەنگدان بۆ ھەڵبژاردنی نوێنەران وەک ئێستا لە سیستەمی دیموکراسیدا پیادە دەکرێ.

بێ دەوڵەتی ئارناکی و کۆمۆنیزم (وەک قۆناغی کۆتایی پەرەسەندنی کۆمەڵایەوتی بە پێیبەپێی تیۆری مارکسی) تیۆری سیاسین کە (لە تیۆردا) شێوەیەکی دیموکراسی ڕاستەوخۆ بەکاردێنێ و دەوڵەتی نییە کە پشت بە گەل ببەستێ. لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی دەوڵەتان کە لە لایەن پارتی کۆمۆنیست حوکم دەکران بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری و ئاوھاش مانەوە ھەتا پارتەکە لەسەر حوکم مابێتەوە. تیۆردانەرانی سۆشیالیستی وەک Tony Cliff دەیانگوت کە زۆربەی دەوڵەتە کۆمۆنیستەکان بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری چونکە ئەو وڵاتانە کۆمۆنیستەکان تیایاندا ھاتنە سەر کورسی دەسەڵات بەگشتی ئەو وڵاتانە بوون کە ھێشتا ھێزە بەرھەمھێنەرەکانی پەرەسەندن نەگەیشتبوونە ئەو ئاستەی کە تێیدا پشتیوانی لە سۆشیالیزم بکەن.

ھەندێ سیستەمی ھەڵبژاردن – وەک جۆرەھا شێوەی نوێنەرایەتی ڕێژەیی- ھەوڵ دەدەن (لەوانە گروپەکانی کەمینە کە دەنگ بۆ پارتە بچوکەکان دەدەن) ئەوە زامن بکەن کە ھەموو گروپە سیاسییەکان بە شێوەیەکی «دادپەروەرانە» لە دەستە پەرلەمانییەکانی وڵات نوێنەریان ھەیە، ئەویش بە پێیبەپێی ڕێژەی دەنگەکانیان لە جیاتی ئەوەی بە پێیبەپێی ڕێژەی دەنگدەرانیان کە بەھۆیدا دەتوانن زۆرینەیەکی ناوچەیی زامن بکەن (نوێنەرایەتی زۆرینەیی).

ئابوریناسی ناودار ئەمارتیا سن ئاماژە بەوە دەدات کە ھیچ دیموکراسییەکی کارا دووچاری گرانییەکی فراوان نەبووە. ئەم قسەیەش بە پێیبەپێی بەڵگەی مێژووی ئەو دیموکراسیانەش دەگرێتەوە کە زۆر دەوڵەمەند نەبوون وەک ھیندستان کە دواترین گرانیی لە ساڵی ١٩٤٣ و چەندین گرانیی تری فراوان لە ساڵانی کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم لە سەردەمی حوکمی بەریتانی بینیوە. لەگەڵ ئەوەشدا بە بۆچونی ھەندێ توێژەران گرانییەکی ساڵی ١٩٤٣ کە بەنگلادیشی گرتەوە ھۆیەکەی بۆ شوڕی جیھانیی یەکەم دەگەڕێتەوە. (پێویستە بگوترێت حکومەتی ھیندستان بەردەوام پێشڤەچوونی دیموکراسی بەخۆوە دەبینی و ئەو ڕەوشە حکومەتە ھەرێمییەکانیشی گرتەوە لە وەتەی دەرچونی یاسای ساڵی ١٩٣٥ دا).

بە پێیبەپێی تیۆری ئاشتی دیموکراسی بەڵگە زانستییەکان دەیسەلمێنن کە سیستەمە دیموکراسییەکان ھەرگیز شەڕ دژ بە یەکتری ناکەن. نمونەش لێرەدا لێکۆڵینەوەیەکی زانستیانە کە شەڕەکانی نێوان ساڵانی ١٨١٦ تا ١٩١٩ ی گرتەوە، شەڕ بە پێیبەپێی لێکۆڵینەوەکە بەوە پێناسە دەکرا کە کردارێکی سەربازییە و لە شەڕیکدا (١٠٠٠) کەسی تیا دەکوژرێ و، دیموکراسیش بەوە پێناسە دەکرا کە سیستەمێکە تێیدا ڕێژەی دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی نێرینە مافی دەنگدانیان ھەیە. ئەنجامی لێکۆڵینەوە دەریان خست کە ١٩٨ لەو شەڕانە شەڕی نێوان وڵاتانی نادیموکراسی بوون و، ١٥٥ شەڕیش لە نێوان وڵاتانی دیموکراسی و نادیموکراسی بوونە و، ھیچ شەڕیِک لە نێوان دوو وڵاتی دیموکراسیدا ڕووی نەداوە لەو ماوەی. (www.hawaii.edu/powerkills/MIRACLE.HTM). بەڵام ئەم تێۆرە مایەی ناکۆکییە و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر لەو بارەیەوە ھەیە.

ھەندێ جار سیستەمە دیموکراسییەکان وەڵامدانەوەیان بۆ بارودۆخی شەڕ زیرەکانە نییە. ھۆیە ئەمەش بۆ بیۆرۆکراسی و دەسەڵاتی پەرلەمان بۆ بڕیاروەرگرتن دەگەڕێتەوە، چونکە لە سیستەمی دیموکراسی پەرلەمان دەسەڵاتی جاڕدانی شەڕی ھەیە، ھەرچەندە جار وا ھەیە حکومەت کرداری شەڕ دەستپێدەکات و لە ھەمان کاتیش ئاگاداری پەرلەمانیش دەکات. ئەگەر بەسەربازکرنی زۆرەمیلی یاسایی بێت ئەوە بۆ ھاوڵاتیان ھەیە پرۆتیستۆی ئەو بەسەربازکردنە بۆ شەڕ بکەن. لە تیۆردا سیستەمەکانی پادشایەتی و دیکتاتۆری دەتوانن یەکەوسەر جاڕ شەڕ بدەن بەڵام زۆرجار وا ناکەن. بەگشتی و بە پێیبەپێی بەڵگە مێژوویییەکانیش سیستەمە دیموکراسییەکان لە بەاری پاراستین ئاسایشی خۆیاندا لە سیستەمەکانی تردا بە تواناتر بوونە.