مافەکانی مرۆڤ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد |
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ٨٦:
دوای سەرکەوتنی [[شۆڕشی فەڕەنسا|شۆڕشی فەرەنسی]] و گرتن و روخاندنی [[باستیل]] لە ساڵی [[١٧٨٩]]، لە مانگی ئابی هەما<nowiki/>ن ساڵدا، [[مافەکانی مرۆڤ|جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ]] ڕاگەیەندرا. ئەم جاڕنامەیە لە هەمو ئەوانی دیکە کە لە بارەی مافەکانی مرۆڤەوە ڕاگەیانرابوون جیاوازتر و بەرفراوانتر بوو.
یەکەم جاڕنامە بوو تا ئەو رۆژگارە بە شێوەیەکی گرنگ بایەخ بە مافەکانی مرۆڤ بدات و رەهەندێکی جیهانی وەرگرت. چونکە کاریگەری سنووری [[فەڕەنسا|فەرەنسا]]<nowiki/>ی تێپەڕاند و پەڕییەوە بۆ وڵاتانی دیکەی ئەوروپا، کە پاشان بوو بە کۆڵەکەیەکی سەرەکی بۆ هەمو ئەو دەستوورانەی دوای [[شۆڕشی فەڕەنسا|شۆڕشی فەرەنسا]] نووسرانەوە<ref name=":3" />.
ئەم جاڕنامەیە چوار بنەمای بنچینەیی لەخۆگرتبوو:
ھێڵی ٩٥:
* هاوسەنگی لە نێوان مافەکانی تاکەکەس لەگەڵ بەرژەوەندیی کۆمەڵگا/بەرژەوەندیی گشتی.
ئەم جاڕنامەیە لە پێشەکییەک و حەڤدە ماددە پێکهاتبوو، دوای بڵاوبوونەوەی بووە بنەمایەکی سەرەکی بۆ نووسینەوەی دەستوورەکانی فەرەنسا، لە [[دەستوور]]<nowiki/>ی کۆماری یەکەم ساڵی ١٧٩٣ بۆ دەستووری کۆماری پێنجەم ساڵی ١٩٥٨. بەڵام ئەم دەستورەی دواییان، جگە لە جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤی ساڵی ١٧٨٩<ref>{{Cite book|last=Albert.|first=Colliard, Claude|url=http://worldcat.org/oclc/843401568|title=La declaration des droits de l'homme et du citoyen de 1789, ses origines, sa perennite.|date=1990|publisher=Documentation francaise|oclc=843401568}}</ref>، چەندین ماددەی دیکەی بۆ زیادکرا کە پەیوەستبوون بە ئازادییە گشتییەکانەوە، ئەم زۆرکردنە لە ئەنجامی گەشەکردن و پێشکەوتنی کۆمەڵگای فەرەنسی هاتە ئاراوە. هەمو ئەو قۆناغانەی [[مافەکانی مرۆڤ]]<nowiki/>ی پێدا تێپەڕی، ڕێگایان بۆ ئەوە خۆش کرد مافەکانی مرۆڤ ببێتە بابەتێکی جیهانی و گەلانی جیاواز جیاوازی دونیا لە دەوری کۆببنەوە<ref>{{Cite book|last=texte|first=France Assemblée nationale constituante (1789-1791) Auteur du|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k495230|title=Archives parlementaires de 1787 à 1860 ; 8-17, 19, 21-33. Assemblée nationale constituante. 8. Du 5 mai 1789 au 15 septembre 1789 / impr. par ordre du Sénat et de la Chambre des députés ; sous la dir. de M. J. Mavidal,... et de M. E. Laurent,...|date=1875-1889|language=FR}}</ref>.
ڕوودانی هەردوو جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم، کوشتن و کەم ئەندام بوونی ملیۆنەها مرۆڤ و ئاوارەبوونی بێ شوماری خەڵک لە ئەنجامی ئەو دوو جەنگە<ref>{{Cite web|title=BBC NEWS {{!}} Special Report {{!}} 1998 {{!}} 10/98 {{!}} World War I {{!}} The war to end all wars|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/special_report/1998/10/98/world_war_i/198172.stm|access-date=2021-04-30|website=news.bbc.co.uk}}</ref>، وێرانبوونی سەدان و هەزاران شار و شارۆچکە و گوند و تێکچوون و خراپبوونی بەشی هەرە زۆری ڕێگاوبانەکان و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی ژیان<ref>{{Cite web|title=بۆمبەکانی جەنگی جیهانیی دووەم|url=https://www.ndr.de/geschichte/chronologie/Bomben-im-Zweiten-Weltkrieg-Luftschlaege-gegen-Millionen,bombenkrieg111.html|url-status=live}}</ref>. بینینی رۆژانەی ئەو کوشتن و وێرانبوونەی جەنگ دەیخستەوە، ترسێکی گەورەی خستە دڵی [[دانیشتووانی جیھان|دانیشتوان]]<nowiki/>ی جیهانەوە، بە تایبەتی دانیشتوانی ئەو وڵاتانەی هەم بەشداربوون لە جەنگەکەدا و هەم وڵاتەکانیان ببوون بە گۆڕەپانی جەنگ و رۆڵەکانیان لەبەرەکانی شەڕ وەک گەڵای دار هەڵدەوەرین<ref>{{Cite journal|last=Lauren|first=Paul Gordon|date=1983-02-XX|title=First Principles of Racial Equality: History and the Politics and Diplomacy of Human Rights Provisions in the United Nations Charter|url=http://dx.doi.org/10.2307/761870|journal=Human Rights Quarterly|volume=5|issue=1|pages=1|doi=10.2307/761870|issn=0275-0392}}</ref>. ئەمە وڵاتانی ئەوروپای ناچارکرد، بەجۆرێکی دیکە بیربکەنەوە و سنوورێک بۆ ئەو هەمو مەرگە بە کۆمەڵەی مرۆڤەکان دابنێن<ref name=":3" />. لێرەوە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانی ساڵی ١٩٤٥ لە [[سان فرانسیسکۆ]] واژۆ کرا، لەم پەیماننامەیەدا ڕێزگرتن لە مرۆڤ و کەرامەتی و مافەکانی، بە ڕوونی و ئاشکرا رەنگی دایەوە. هەر ئەم پەیماننامەیە بوو رێگای بۆ دەرکردن و بڵاوکردنەوەی [[مافنامەی مرۆڤ|جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ]] لە ١٠ی کانوونی یەکەمی ساڵی [[١٩٤٨]] خۆش کرد.
ھێڵی ١٠٦:
====جاڕنامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ ساڵی ١٩٤٨====
[[File:International Human Rights Treaties-Kurdish ckb.pdf|thumb|
لە ساڵی ١٩٤٨ لە پاریس، کۆمکاری نەتەوە یەکگرتووەکانی توانی مافنامەی مرۆڤ گەڵاڵە بکات، لە کۆی ٥٨ وڵاتی ئەندام ٤٨ لەگەڵ بوو، ٨ ئەندام بێدەنگ و هەندۆراس و یەمەنیش دواتر دەنگیان دا<ref>{{Cite web|title=گەشەی وڵاتانی ئەندام لە نەتەوە یەکگرتووەکان|url=https://www.un.org/en/sections/member-states/growth-united-nations-membership-1945-present/index.html|url-status=live}}</ref>. نەتەوە یەکگرتووەکان بە دەرکردنی ئەو جاڕنامەی ساڵی ١٩٤٨، هەنگاوێکی گەورەی نا بەرەو چەسپاندنی مافەکانی مرۆڤ لە جیهاندا. هەر دەوڵەتێک ئەم پەیماننامەیەی واژۆ بکردایە، پێویست بوو چیتر رێز لە مافەکانی مرۆڤ بگرێت و بیپارێزێت و سزای هەر کەسێکیش بدات دەستدرێژی دەکاتە سەر مافی خەڵکانی دیکە<ref>{{Cite web|date=2019-01-21|title=UNBISnet|url=https://web.archive.org/web/20190121232151/http://unbisnet.un.org:8080/ipac20/ipac.jsp?session=14O243550E15G.60956&profile=voting&uri=full=3100023~!909326~!676&ri=1&aspect=power&menu=search&source=~!horizon|access-date=2021-04-30|website=web.archive.org}}</ref>.
ئەم جاڕنامە نێودەوڵەتییە جیهانییە کە لە سی ماددە پێکهاتووە، لە مادەی یەکەم و دەستپێکیدا دەڵێت: هەموو مرۆڤەکان بە ئازادی لەدایکدەبن و لە کەرامەت و مافدا یەکسانن. جاڕنامەکە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە مافەکانی مرۆڤ چ مافی سیاسی یان شارستانی، مافی کۆمەڵایەتی یان ئابووری، هەموویان پێکەوە یەکەیەکی گشتگیر و بەناویەکدا چوو پێکدەهێنن و بەیەکەوە بەستراون، بە هیچ شێوەیەک لەیەکتر جیا ناکرێنەوە. بۆ خوێندنەی تەواوی بەندەکان تەماشای [[
▲ئەم جاڕنامە نێودەوڵەتییە جیهانییە کە لە سی ماددە پێکهاتووە، لە مادەی یەکەم و دەستپێکیدا دەڵێت: هەموو مرۆڤەکان بە ئازادی لەدایکدەبن و لە کەرامەت و مافدا یەکسانن. جاڕنامەکە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە مافەکانی مرۆڤ چ مافی سیاسی یان شارستانی، مافی کۆمەڵایەتی یان ئابووری، هەموویان پێکەوە یەکەیەکی گشتگیر و بەناویەکدا چوو پێکدەهێنن و بەیەکەوە بەستراون، بە هیچ شێوەیەک لەیەکتر جیا ناکرێنەوە. بۆ خوێندنەی تەواوی بەندەکان تەماشای [[مافنامەی_مرۆڤ]] بکە.
==ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ لە کیشوەرەکان==
| |||