مافەکانی مرۆڤ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگەکان: nowiki زیاد کرا بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
|||
ھێڵی ٨٢:
دوای ئەوەی ئەمەریکا توانی سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت و لەژێر دەستی [[بریتانیای مەزن|بەریتانیا]] ڕزگاری ببێت، لە ساڵی [[١٧٧٦]] دا ڕاگەیاندنی [[سەربەخۆیی ئەمەریکا]]<nowiki/>ی بڵاوکردەوە، تێیدا جەخت لەسەر بنەماکانی ئازادیی مرۆڤ و مافەکانی مرۆڤ بۆ هەموو کراوەتەوە، بێ بوونی هیچ کۆت و بەندو مەرجێکی دیاری کراو<ref>{{Cite web|title=Everything you need to know about human rights in United States of America|url=https://www.amnesty.org/en/countries/americas/united-states-of-america/report-united-states-of-america/|access-date=2021-04-28|website=www.amnesty.org|language=en}}</ref>.
====شۆڕشی فەرەنسی و ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤ====
دوای سەرکەوتنی [[شۆڕشی فەڕەنسا|شۆڕشی فەرەنسی]] و گرتن و روخاندنی [[باستیل]] لە ساڵی [[١٧٨٩]]، لە مانگی ئابی هەما<nowiki/>ن ساڵدا، [[مافەکانی مرۆڤ|جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ]] ڕاگەیەندرا. ئەم جاڕنامەیە لە هەمو ئەوانی دیکە کە لە بارەی مافەکانی مرۆڤەوە ڕاگەیانرابوون جیاوازتر و بەرفراوانتر بوو.
یەکەم جاڕنامە بوو تا ئەو رۆژگارە بە شێوەیەکی گرنگ بایەخ بە مافەکانی مرۆڤ بدات و رەهەندێکی جیهانی وەرگرت. چونکە کاریگەری سنووری [[فەڕەنسا|فەرەنسا]]<nowiki/>ی تێپەڕاند و پەڕییەوە بۆ وڵاتانی دیکەی ئەوروپا، کە پاشان بوو بە کۆڵەکەیەکی سەرەکی بۆ هەمو ئەو دەستوورانەی دوای [[شۆڕشی فەڕەنسا|شۆڕشی فەرەنسا]] نووسرانەوە<ref name=":3" />.
ئەم جاڕنامەیە چوار بنەمای بنچینەیی لەخۆگرتبوو:
* خەڵکی بە ئازادی لە دایک دەبن و لە مافەکاندا یەکسانن.
* [[ئازادیی دەربڕین|ئازادیی بیروڕا]] و گوزارشتکردن.
* مافی هاووڵاتیان لە بەڕێوەبردنی وڵاتەکەیان.
* هاوسەنگی لە نێوان مافەکانی تاکەکەس لەگەڵ بەرژەوەندیی کۆمەڵگا/بەرژەوەندیی گشتی.
ئەم جاڕنامەیە لە پێشەکییەک و حەڤدە ماددە پێکهاتبوو، دوای بڵاوبوونەوەی بووە بنەمایەکی سەرەکی بۆ نووسینەوەی دەستوورەکانی فەرەنسا، لە [[دەستوور]]<nowiki/>ی کۆماری یەکەم ساڵی ١٧٩٣ بۆ دەستووری کۆماری پێنجەم ساڵی ١٩٥٨. بەڵام ئەم دەستورەی دواییان، جگە لە جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤی ساڵی ١٧٨٩<ref>{{Cite book|last=Albert.|first=Colliard, Claude|url=http://worldcat.org/oclc/843401568|title=La declaration des droits de l'homme et du citoyen de 1789, ses origines, sa perennite.|date=1990|publisher=Documentation francaise|oclc=843401568}}</ref>، چەندین ماددەی دیکەی بۆ زیادکرا کە پەیوەستبوون بە ئازادییە گشتییەکانەوە، ئەم زۆرکردنە لە ئەنجامی گەشەکردن و پێشکەوتنی کۆمەڵگای فەرەنسی هاتە ئاراوە. هەمو ئەو قۆناغانەی [[مافەکانی مرۆڤ]]<nowiki/>ی پێدا تێپەڕی، ڕێگایان بۆ ئەوە خۆش کرد مافەکانی مرۆڤ ببێتە بابەتێکی جیهانی و گەلانی جیاواز جیاوازی دونیا لە دەوری کۆببنەوە<ref>{{Cite book|last=texte|first=France Assemblée nationale constituante (1789-1791) Auteur du|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k495230|title=Archives parlementaires de 1787 à 1860 ; 8-17, 19, 21-33. Assemblée nationale constituante. 8. Du 5 mai 1789 au 15 septembre 1789 / impr. par ordre du Sénat et de la Chambre des députés ; sous la dir. de M. J. Mavidal,... et de M. E. Laurent,...|date=1875-1889|language=FR}}</ref>.
ڕوودانی هەردوو جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم، کوشتن و کەم ئەندام بوونی ملیۆنەها مرۆڤ و ئاوارەبوونی بێ شوماری خەڵک لە ئەنجامی ئەو دوو جەنگە<ref>{{Cite web|title=BBC NEWS {{!}} Special Report {{!}} 1998 {{!}} 10/98 {{!}} World War I {{!}} The war to end all wars|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/special_report/1998/10/98/world_war_i/198172.stm|access-date=2021-04-30|website=news.bbc.co.uk}}</ref>، وێرانبوونی سەدان و هەزاران شار و شارۆچکە و گوند و تێکچوون و خراپبوونی بەشی هەرە زۆری ڕێگاوبانەکان و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی ژیان<ref>{{Cite web|title=بۆمبەکانی جەنگی جیهانیی دووەم|url=https://www.ndr.de/geschichte/chronologie/Bomben-im-Zweiten-Weltkrieg-Luftschlaege-gegen-Millionen,bombenkrieg111.html|url-status=live}}</ref>. بینینی رۆژانەی ئەو کوشتن و وێرانبوونەی جەنگ دەیخستەوە، ترسێکی گەورەی خستە دڵی [[دانیشتووانی جیھان|دانیشتوان]]<nowiki/>ی جیهانەوە، بە تایبەتی دانیشتوانی ئەو وڵاتانەی هەم بەشداربوون لە جەنگەکەدا و هەم وڵاتەکانیان ببوون بە گۆڕەپانی جەنگ و رۆڵەکانیان لەبەرەکانی شەڕ وەک گەڵای دار هەڵدەوەرین<ref>{{Cite journal|last=Lauren|first=Paul Gordon|date=1983-02-XX|title=First Principles of Racial Equality: History and the Politics and Diplomacy of Human Rights Provisions in the United Nations Charter|url=http://dx.doi.org/10.2307/761870|journal=Human Rights Quarterly|volume=5|issue=1|pages=1|doi=10.2307/761870|issn=0275-0392}}</ref>. ئەمە وڵاتانی ئەوروپای ناچارکرد، بەجۆرێکی دیکە بیربکەنەوە و سنوورێک بۆ ئەو هەمو مەرگە بە کۆمەڵەی مرۆڤەکان دابنێن<ref name=":3" />. لێرەوە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانی ساڵی ١٩٤٥ لە [[سان فرانسیسکۆ]] واژۆ کرا، لەم پەیماننامەیەدا ڕێزگرتن لە مرۆڤ و کەرامەتی و مافەکانی، بە ڕوونی و ئاشکرا رەنگی دایەوە. هەر ئەم پەیماننامەیە بوو رێگای بۆ دەرکردن و بڵاوکردنەوەی [[مافنامەی مرۆڤ|جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ]] لە ١٠ی کانوونی یەکەمی ساڵی [[١٩٤٨]] خۆش کرد.
| |||