کۆلۆمبیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

▲=== حوکمی ئیسپانی===

▲هێرشی سوپای بەریتانی بەسەرکردایەتی نائب ادميرال [[ئێدوارد فيرنون]] لەسەر [[كارتاهينا|كارتاخينا دي ئەندياس]]. ئەو جەنگەی شکستێکی گەورەی بە سوپای دەریایی بەریتانیا گەیاند لە جەنگی أذن جنكينز.]]

▲لێکۆڵەرە ئیسپانیەکان بە سەرکردایەتی [[رۆدیگو دي باستیداس]] یەکەم گەستێکی بۆ لێکۆڵینەوە لە کەنارەکانی [[دەریایی كاريبی]] ساڵی 1500. گەشتی دەریایی [[كريستۆفەر كۆلۆمبۆس]] نزیک لە دەریایی کاریبی ساڵی 1502. لە ساڵی 1508 [[فاسكۆ نونيز دي بالبیۆ]]  دەستیکرد دەستبەسەرداگرتنی ڕێگای ناوچەی اورابا. و لە ساڵی 1513 یەکەم ئەوروپی بوو  [[دەریایی هێمن]]  ببینێت و ناوی نا Mar del Sur ("دەریایی باشور") و  سەرنجی ئیسپانیەکان ڕادەکێشێت بۆ  [[پيرۆ]] و [[تشيلی]].

▲گەیشت [[ألونسو دي أوخيدا]] [[شبه جزيرة]] جواخيرا ساڵی 1500. و [[سانتا مارتا (كولومبيا)|سانتا مارتا]] دروستکرد ساڵی 1525 و [[كارتاهينا|قرطاجنة]] ساڵی 1533. لە ساڵی 1535، قاد [[گۆنزالۆ خيمينيز دي كيسادا]] گەشتێک بۆ لێکۆلینەوە لە ناوچەکان داخلیەکان، و شاری "شاری گرانادای نوێ"، یان دروست کرد ئەو ناوە دواتر گۆڕدرا بۆ "سانتا فی".

▲خەڵکی ناوچەی کاریبی، خەڵکە ڕەسەنەکانی کۆلۆمبیا، کەمی ژمارەی دانیشتوان بەهۆی هێرشی ئیسپانی، و ئەو نەخۆشیانەی کە ئەوروپیەکان هەڵیانگرتوە بۆ ئەو نەخۆشیانە بەرگریان نەبووە.  لە سەدەی شازدەهەم ئەوروپیەکان دەستیان کردوە بە هێنانی کۆیلە لە ئەفریقا.

▲ئیسپانیەکان نیشتجێبوون بە درێژایی کەناری دەریایی باشوری کۆلۆمبیا نوێ لە سەدەی شازدەهەم، بەڵام یەکەم جێگیرگەی بەردەوامیان لە سانتا مارتا بوو ئەوکات سانتا ماریا دروست نەبوو تا ساڵی 1525. لە ساڵی 1549، عينت مؤسسة الجمهور في سانتا فيه دي بوغوتا تلك المدينة عاصمة لغرناطة الجديدة، والتي ضمّ جزء كبير منها ما هو الآن مناطق لكولومبيا.

▲ نوسراوی مەلەکی ساڵی 1713 لەسەر یاسایەتی [[بالينكۆ دي سان باسيليۆ]]، ئەو کۆیلانە دروستیان کرد کە ڕایانکردبوو لەسەدەی پازدەهەم. کۆیلەکان ڕایانکرد بۆ دارستانەکانی [[دەریایی کاریبی]] .  سوپای ئیسپانی نەیان توانی بیانگرن بۆیە وازیان لێهێنان، بەو هۆیەوە یەکەم ناوچەی ئازاد لە هەردوو ئەمریکیەکە دروستبوو. سەرۆکیان بينكۆس بايۆهۆ بوو، لەدایکبووە لە بايۆهۆ، [[غينيا بيساو]]، [[ڕۆژئاوای ئەفريقيا]]. ڕایگەیاند [[يونسكو|منظمة اليونسكو]] بالينكو دي سان باسيليو ساڵی 2005 [[شاکاری مێژووی زارەکی  دەستلێنەدراوی بێ لایەن]].<ref>[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/11lac_uk.htm The Cultural Space of Palenque de San Basilio]. Unesco.org. Retrieved on 14 May 2012. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160804040722/http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/11lac_uk.htm |date=04 أغسطس 2016}}</ref>

▲ئیدارەی دەوڵەت دەستناکات بە دانانی ( DANE ) ئامار بۆ ئاین، و قورسە ئاماری تەواومان دەست بکەوێت . لەگەڵ ئەوەشدا ، بەگوێرەی لێکۆڵینەوەکان ، زیاتر لە 95 ٪ لە دانیشتوان بڕوایان بە مەسیحیە<ref>{{استشهاد ويب|مسار=http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=78|عنوان=Religious Intelligence&nbsp; – Country Profile: Colombia|تاريخ الوصول=3 October 2007 |مسار أرشيف = https://web.archive.org/web/20070927194326/http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=78 |تاريخ أرشيف = 27 September 2007}}</ref> و زۆربەی زۆریان ( لە نێوان 81 ٪ و 90 ٪ ) ئەوان لە [[كڵێسەی رۆم الملكيين كاسۆليك|رۆم كاسۆليك]] . نزیکەی 1٪ لە كۆلۆمبيەکان بڕوایان بە ئاینە ڕەسەنەکانی خۆیان هەیە و کەمتر لە 1٪ بڕوایان بە يەهودی ئیسلام و هیندۆسی ، و بوزی. و لەگەڵ ئەوەشدا، نزیکەی 60 ٪ لە بەژداربوان لە گەڕان گوتویانە ئەوان بەردەوام نەبوون لە عەقیدە كاسۆليكيەکانیان.<ref name="Religious Freedom">[https://www.state.gov/state-gov-website-modernization/ International Religious Freedom Report 2005], by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, U.S. Department of State, 8 November 2005. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119182043/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2005/51632.htm |date=19 يناير 2012}}</ref>

▲وەکو وڵاتەکانی [[ئەميركای لاتین ]] کۆلۆمبیا زیادبوێکی بەرچاو بەخۆیەوە دەبینێت في أتباع [[پرۆتستانت]] ، زۆربەیان خوایان گۆریوە بۆ [[كاثوليكية|الكاثوليكية]] بۆ البروتستانتية .ئێستا [[برۆتستانت]] لە نێوان 10 بۆ 13 ٪ [[خەڵکی كۆلۆمبيا]] (بەراورد 3,5 ٪ لە ساڵی 1965 )<ref name="state2004">[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2004/35531.htm Colombia]. State.gov. Retrieved on 14 May 2012. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119181401/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2004/35531.htm |date=19 يناير 2012}}</ref> هەتا ئێستا کۆڵۆمبیەکان وڵاتێکی کاسۆلیکی ڕۆمانیە لە ڕێگای ژمارە تاقیکراوەکان ، دەستوری کۆلۆمبی ساڵی 1991 لەناو ئازادی و یەکسانی لە نێوان بیروڕا و ئاینە جیاوازەکان.<ref>[http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Colombia/col91.html Constitution of Colombia, 1991] (Article 19) {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061024095709/http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Colombia/col91.html |date=24 أكتوبر 2006}}</ref> ئەمڕۆ کرانەوەیەکی زۆر هەیە لەسەر هەمەجۆری بیروڕا یەکێک لەوانە [[ملحد ]] بێ ئاین.

▲==ڕەگەز==

▲نزیکەی 46 مليۆن کەس لە ساڵی 2008 ، کۆلۆمیا سێیەم وڵاتە لە دانیشتوان لە [[ئەمریکای لاتین]] ، دوای بەرازيل و مەكسيك. و دووەم زۆرترین وڵاتە لە قسەکردن بە زمانی ئیسپانی لە جیهاندا دوای مەکسیك. لە سەرەتای سەدەی 20 ،كان ژمارەی دانیشتوانی کۆلۆمبیا نزیکەی 4 ملیۆن کەس بووە. [ 114 ] ژمارەی دانیشتوان زیاتر بووە بە تێکڕای 1.9 ٪ لە نێوان ساڵانی 1975 و 2005 ، و پێشبینی دەکرێت کەم ببێتەوە 1.2 ٪ لەسەر مەودای سەردەمی ئایندە. و پێشبینی دەکرێت ژمارەی دانیشتوانی کۆلۆمبیا بگاتە 52.0 مليۆن لە ساڵی 2025 لە كۆلۆمبيا. لە ساڵی 2005 زیاتر لە 30 ٪ لە دانیشتوان کەمی تەمەنیان نزیکەی 15 ساڵە ، بەراورد بە 5.1 ٪ تەنها تەمەنیان نزیکەی 65 و زیاتر .

▲و ژمارەی دانیشتوان ئاوڕجەمن (پێکەوەن) لە بەرزاییەکانی ئەنديز و لەسەر درێژی کەناری دەریایی كاريبی . دەخوازێت ئیدارەکانی ناوچە نزمەکانی ڕۆژهەڵات ، کە 54 ٪ لە ڕوبەری كۆلۆمبيا پێکدێنێت، کەمتر لە 3 ٪ لە دانیشتوان و چری کەسێک کەمترە لە یەک کەس لە هەر كيلومەترێکی چوارگۆشە ( دووکەس لەهەر میلێکی چوارگۆشە) . کۆمەڵگەی ریفي [[((لادێی))]] ، و ڕۆشتن بۆ شوێنە شارستانیەکان زۆر قورسبووە لە ناوەڕاستی سەدەی 20 ، و كۆلۆمبيا ئێستا یەکێکە لە زۆرترین ژمارەی دانیشتوان لە [[ئەمريكای لاتین]]. ژمارەی دانیشتوانی شارەکان زیادی کردوە لە 31 ٪ بووە، بۆ 1938 60 ٪ بوە، و ساڵی 1975، وبە هاتنی ساڵی 2005 ئەم ژمارە گەیشتە 72.7٪ . [ 115 ] و ژمارە دانیشتوانی بوغوتا تەنها لە نێوان زیاتر لە 300,000 لە ساڵی 1938 ، بۆ نزیکەی 8 ملیۆن لە ئەمڕۆدا. كۆلۆمبيا زۆرترین ژمارەی هەژاری هەیە لە جیهاندا و لە ناوخۆی وڵاتدا، کۆی لێکۆڵینەوەکان بۆمان دەرکەوت کە ژمارەی هەژارەکان دەگاتە 4.5 ملیۆن کەس.

▲ناوەڕاستی تەمەنی پێشبینی کراو 74.79 ساڵە، و ئاماری مردن 15.92 بۆ هەر هەزارێک . 93.4 ٪ لە کۆلۆمبیەکان دەتوانن بخوێننەوە و بنوسن و حکومەت 7.3 ٪ لە داهاتەکەی تەرخاندەکات بۆ خوێندن.

▲و کۆلۆمبیا مەرکەزی سێیەم داگیردەکات لەجیهاندا لە [[مؤشر]] (نیشانە)ی هەسارەی بەختەوەر .

▲زیاتر لە 99.2٪ لە كۆلۆمبيەکان بە زمانی ئیسپانی قسە دەکەن، هەروەها 65 زمان لە [[هندیە سورەکان،]] 2 زمانی كريول و زمانی الروما لە وڵات. زمانی ئینگلیزی پێناسەیەکی رەسمي لە سان ئەندريس هەیە، بروفيدنسيا و سانتا كاتالينا جزر.

▲زۆربەی زۆری کۆلۆمبیەکان بە ئیسپانی قسە دەکەن، بەڵام لە کۆی کشتی 101 زمانی کۆلۆمبی لە بنکەی داتاکانی ئەسنولوغ. و تومار کراوە باشترین خەمڵاندن لە 70 زمان قسەی پێدەکرێت لە وڵات. هەندێکیان دەگەرێنەوە بۆ خێزانەکانی Chibchan، الأراواك وCariban. لە ئێستادا نزیکەی 500,000 کەس بەم زمانە دەدوێن.