ھەڵەبجە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| جۆری نیشتنگە = [[شار]]

| وێنە = Halabja.jpg

| شرۆڤەی وێنە =

| وێنەی نەخشە =

| دەرزی نەخشە = Kurdistan Region

| جۆری دابەشکراو = هەرێمیھەرێمی فیدراڵ

| جۆری دابەشکراو٢ =

| ناوی دابەشکراو٢ =

| سەردێڕی دامەزران =

| ڕێکەوتی دامەزران =

| دامەزرێنەر =

| ھۆکاری ناونران =

| نازناو = هەڵەبجەی شەهید <br />ھەڵەبجەی شەھید{{ھن}}شاری شەهیدانشەھیدان

| جۆری دەسەڵات = پارێزگاری هەڵەبجەھەڵەبجە

| حیزبی سەرۆک =

| سەرناوی سەرۆک = [[پارێزگاری هەڵەبجەھەڵەبجە]]

| ناوی پارێزگار = ''هێشتاھێشتا''

| سەرجەمی ڕووبەر کم٢ =

| بەرزایی م =

| ژمارەی دانیشتووان =

| دانیشتووان لە =

| جۆری کۆدی ناوچە =

| کۆدی ناوچە =

'''هەڵەبجەھەڵەبجە''' ناوەندی [[پارێزگای هەڵەبجەھەڵەبجە]]یە و بە یەکێک لە شارە گەورە و گرنگەکانی [[کوردستانی باشوور]] دەژمێردرێت. دەکەوێتە نێوان [[ھێڵی درێژی]] ٤٦ی پلەی ڕۆژھەڵات و ھەر دوو بازنەی پانی ٣٥-٣٦٣٥–٣٦ پلەی باکوور و ٨٣ کم باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری [[سلێمانی]]ەوە. ڕووبەرەکەی ١٥٩٩ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە، و ئەو سەردەمەی کە لەسەر [[پارێزگای سلێمانی]] بوو %٣٩,٩٣٩٬٩ ڕووبەری ھەموو ئەو پارێزگایەی پێک دەهێنادەھێنا.

گومان لەوەدا نیەنییە کە ھەڵەبجەی ئێستا لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عوسمانیەکانداعوسمانییەکاندا دروستکراوە، یەکڕابوونێک لەوەدا ھەیە کە ھەڵەبجە دوای ساڵی (١٧٠٠) ز درووستکراوەدروستکراوە.<ref>{{Cite web|date=2009-08-21|title=Ancient tombs found in Halabja {{!}} Culture {{!}} AKNEWS.com|url=https://web.archive.org/web/20090821143650/http://www.aknews.com/en/aknews/1/61417/|access-date=2021-03-15|website=web.archive.org}}</ref> بەگەکانی شیوەکەڵی ئاوەدانیان کردۆتەوەکردووەتەوە کە حەمەچاوەش و سێ کوڕەکەی پیرۆد و سڵێمان و عەبدواللە بوو سیانزەسێزدە ماڵ بوون و هەرئەمھەرئەم ناوەش لەو عەشرەتە دەنرێت. [[عەشیرەتی جاف]] دروستکەر و بنیاتنەری ھەڵەبجەن. وردە وردە ئەم شوێنەی ھەڵەبجە بە ھۆیبەھۆی ناوداری شوێنەکەیەوە کە دەڕوانێت بەسەر دەشتی شارەزووردا، زیاتر ئاوەدان بۆتەوەبووەتەوە و تەنیا (خێلەکانی جاف) ی تێدابووە کە زیاتر لە (١٢) ھەزار خێزان دەبن، ناوەندی ئاوەدانی شارەزوور بووە، پاشان خەڵکی تر ھاتوون و پاڵیان داوە بە ھۆزەکانی جافەوە و زیاتر ئاوەدان بۆتەوەبووەتەوە.

هۆزیھۆزی جاف لە ناوچەی [[جوانڕۆ]] سەریان بۆ کەس دانەنەواندووە، پاشان میرێکی ئەردەڵان چاو دەبرێتە ئاو و زەوی و زارە بەپیتەکانی ناوچەکە و دەیەوێ بە تۆپزی بۆ ژێر ڕکێفی خۆیان بخات، ئەوانیش ملی بۆ کەچ ناکەن و لە ئەنجامدا جەنگێک دەقەومێت و دوو سەرۆک خێلی جاف دەکوژرێن و ئەوەی دەمێنێتەوە پاش ماوەیەک ڕووەو شارەزوور ڕوو لە میرنشینی بابانەکان دەنێن و لە ناوچەی (بانی خێڵانی) دەربەندیخان نیشتەجێ دەبن، ئەو کاتە ژمارەی جافە ھەڵھاتووەکان سەد ڕەشماڵێکە و داوا لە میرنشینی بابان دەکەن کە مافی نیشتەجێ بوون و گەرمیان و کوێستانیان بدەنێ، ئەوانیش ڕێیان پێ دەدەن. بەھۆی چەند بارودۆخێکی نالەبارەوە، وەک چەسپاندنی ھێڵەکانی سەرسنوور بە شێوەیەکی قایمتر وای لە ئێلی جاف کرد بە شوێن ڕێگا چارەیەکی تردا بگەڕێن و بڕیاریان دا واز لە کۆچەرایەتی بھێنن و نیشتەجێ بن. لە ھەموو ڕوویەکیشەوە گوزەران لە ھەڵەبجەدا گونجاو بوو، بۆیە بڕیاریان دا دەست بە دروستکردنی شاری ھەڵەبجە بکەن. ژمارەیەکی زۆر سەرچاوە و مێژوونوس لەوەدا یەکدەگرنەوە کە بە ھەزاران ساڵ پێش زایین بوونی ژیان و قەڵەمڕەوی بچوکبچووک و گەورە، کوردی و بێگانە، لەم ناوچەیەدا ھەبوون، وەک (ئاشوریەکان،ئاشورییەکان، بیشداییەکان،بیشدایییەکان، میدییەکان، ھەخامەییەکان،ھەخامەیییەکان، ئەسکەندەر لە سەدەی چواری پێش زایین، ئەشکانی، ساسانیەکان،ساسانییەکان، ھاتنی ئیسلام (٢١ ی ک. ٦٤٣ ز)، ڕوادییەکان، سلجوقییەکان، ئەتابەکەکان، ئەییوبی، مەغۆلی، جەلائیری مەڕەسپی، تەیموری لەنگ (١٤٠٠ ز)، ئەردەڵان و سەفەوییەکان، بابانەکان، عوسمانی، ئینگلیز، شێخ مەحمود،مەحموود، حکومەتیحکوومەتی عێراق، حکومەتیحکوومەتی کوردی (حکومەتیحکوومەتی ھەرێمی کوردستان).

بەپێی ھەندێک شوێنەواری کۆن وا دەرئەکەوێتدەردەکەوێت کە ھەڵەبجە لە دێر زەمانەوە مەڵبەندی ژیان بووە، بەڵام چەندین جار وێران کراوە دوا جار لە دەور و بەری ساڵی ١٦٥٠ دا ئاوەدان کراوەتەوە و ووردەوردە وودەودە گەشەی کردووە و بووە بە شار. بەھۆی ئەو ئاو و ھەوا خۆش و لە بارەیەوە جگە لە خەڵکەکەی خۆی خەڵکی تریش لە ناوچە و مەڵبەندەکانی ترەوە بۆی ھاتوون و تێیدا گیرساونەتەوە، بۆیە چەندین بنەماڵەی تیابوو کە لە کۆنەوە دانیشتویدانیشتووی (قەرەاغی، پێنجوێنی، مەریوانی، بانەیی، سلێمانەیی، سنەیی، جوانرِۆیی، پاوەیی، کامیارانی، بەرزنجی) بوون.

یەکەمین ئاوەدان کردنەوەی ھەڵەبجە دوای وێرانکردنی لە دەوروبەری ساڵی ١٦٥٠دا لە لایەنلەلایەن بنەماڵەی حەمە چاوەش شیوەکەڵیەوەشیوەکەڵییەوە بووە کە خۆی و کورِ و کورِەزاکانی لە ناوچەی خۆیان گرفتیان بۆ پێش ھاتووە سەری خۆیان ھەڵگرتووە و لە ھەڵەبجە گیرساونەتەوە. (حەمە چاوەش) سیَ کورِی ھەبووە بە ناوی (پیرۆت، سڵێمان، عەبدوڵا). سڵێمان چوار کورِی ھەبووە بە ناوی (ئەمین، محەمەد،محەممەد، قادر، فەرەج). عەبدوڵا شەش کورِی ھەبووە بە ناوی (حەمە ساڵەح، عەبدوالرەحمان، ئەحمەد، مەحموود، سەعید، ئەمین). پیرۆتیش ھەر بە لاوی مردوە ئیتر ئەم سیانزەسێزدە ماڵە لە دەوروبەری مزگەوتی (تەکیە) دا نیشتەجیَ بوون و بۆ خواردنەوە و کشتوکاڵ سودیان لە سەرچاوەی (کانی نەواڵە) وەرگرتووە کە ئەو دەمە سەراوێکی گەورە بووە و ئێستا ئەکەوێتەدەکەوێتە ناو (باخی گشتی) شارەوە، ئەمە جگە لەوەی کە لە جێگەی مزگەوتدا کانیەککانییەک ھەبووە حەمەی باول کە خۆی لە نەوەی (حەمە چاوش) ە بە دەماو دەم بیستویەتی و ئەڵیَ "ئەم سیانزەسێزدە ماڵە دەستێکی باڵایان ھەبووە لە بەرھەم ھێنانی کشتوکاڵ و باخ و بێستاندا، گنم و جۆ و چەڵتوکیان چاندووە و دارەی ھەڵوژە و قیسی و قۆخ و سێو و تویان رِواندوە،ڕِواندوە، بم کارە شوێنەکەیان تەواو بوژاندوەتەوە.

دوای ئەم سیانزەسێزدە نزیک بە بیست ماڵ جوولەکەی تیَ ھاتووە کە بە تەنیشتی ئەوانەوە ماڵیان دروست کردووە پاشان لە سەردەمی دەسەڵاتی (محمد پاشای جاف) دا ژمارەیەک ماڵە بەگزادەی جافی تیَ ھاتووە و لە شوێنی خۆیاندا کەئێستەش پیَی ئەوترێت گەرِەکی پاشا رِەشماڵیانڕِەشماڵیان ھەڵداوە و چەند ماڵێکیشیان دروست کردووە " دوای ئەمانە لە سەردەمی ژیانی مەلا عەبدوڵای خەرپانیدا گەرِەکی (پیر محمد) یش کە ناوەندەکەی (مزگەوتی جامیعە) بووە، ئاوەدان ئەکرێتەوەدەکرێتەوە.

ئیتر ووردەوردە ووردەوردە خەڵکی دەوروبەر رِوویڕِوی تیَ ئەکەندەکەن و گەورە ئەبێتدەبێت میستەر رِیچ لە گەشت نامەکەیدا کە ساڵی (١٩٢٠) نوسیویەتی وای دیاری ئەکاتدەکات کە ئەو دەمە ھەڵەبجە شار بووە (برِوانە لاپەرِە ١٢٤) کەچی سەیر ئەوەیە ھەر نزیک بەم مێژووەی رِیچ مێژوویەکی ترمان ھەیە کە مێژووی کۆچی یە نەک زاینی وای دیاری ئەکاتدەکات کە ھەڵەبجە ئەو دەمە دیَ بووە. لە سەرلەسەر نوسراوی (حاشیە السید شریف الجرجانی علی کتاب المگول فی البلاغە) دا نوسراوە: کتبە السید رسول ابن السید محمد سنە ١٢٤٠ بقریە حلبجە واتە: سید رسوڵی کورِی سید محمد لە ساڵی١٢٤٠ە ئەمەی نوسی لە گوندی ھەڵەبجە، من پێم وایە مێژووەکەی رِیچ راستە، چونکە رِیچ ڕاستە، چونکە رِیچ گەشتەوەرێکی شاران دیدە بووە بەڵام کۆلکە مەلاکەی لای خۆمان ھەر بە یادی پێشتر کە ھەڵەبجە دیَ بووە کە بووە بە شاریش ھەر بە دیَی داوەتە قەڵەم. شایانی باسە لە ساڵی ١٨٨٩دا لە (کوەیت) دا پێکەوە دەکرێنە قەزا.

لە ساڵەکانی کۆچی [[جولەکە]] بۆ [[عێراق]] و [[ئێران]] و [[کوردستان]]، ناوچەی [[شارەزوور]] و ھەڵەبجە چەندین خێزانی جولەکە ڕووی تێدەکەن و نیشتەجێ دەبن و لە پاڵ خێڵەکانی جاف دا پەنا ئەدرێن، کاروباری بازرگانی ئەکەندەکەن لەو سنوورەدا، بەمەش زیاتر ئەبێتدەبێت بە ناوەندێکی بازرگانی و ئاڵوگۆڕ لەو سنوورەدا.

ھەڵەبجە بازاڕێکی بازرگانی گەرمی ھەبوو شارۆچکەیەکی [[کورد]]<nowiki/>نشینی قەرەباڵغ بوو، ژمارەی دانیشتووانی ٦٠ ھەزار کەس زیاتر بوو.

ناوچەکانی ھاوسنووری ھەریەک لەوڵاتانی [[ئێران]] و [[تورکیا]] ھاوشێوەی ناوچەی ھەڵەبجەن، لەگەڵ ئەوەشدا ھیچ کام لەو ناوچانە ھاوشێوەی ھەڵەبجە نین‌نین و لە بواری ئەدەب‌ئەدەب و ھونەردا وەک ئەو خزمەتیان بە نەتەوەی کورد نەکردووە.

ڕیش سپیان‌سپیان و پیاوە دێرینەکانی شار ھەندێکیان دەڵێن، یەکەم خانوو لەھەڵەبجەدا بەگەکانی (شیوەکەڵ) درووستیاندروستیان کردووە و پاشان نەوەکانیان لەوێدا نیشتەجێ دەبن، کە ئەمانیش (حەمە چاوەش) و ھەرسێ کوڕەکەی (پیرۆت‌و سڵێمان‌و عەبدوڵڵا) ئەمانیش لەگەڵ خۆیاندا بنەماڵەیەکی تر دێنن، کە ئەمانە بوون، ( پیرۆت) موختاری تورک بووە' کێخا ئەحمەد کوڕی پیرۆدەو کوڕەکانی بەناوی ( حەمە برا، حەمەبۆر، حەمەفەرەجی کوێخا) و نەوەکانی ئەم سێ برایە زۆربەیان لەژیاندا ماوون و (سڵێمان) یش ئەم منداڵانەی ھەبووە (حاجی محەمەدمحەممەد)، (قادر)، (حاجی فەرەج)، (ئەمین) و (عەبدوڵڵا) ش کە ئەم منداڵانەی ھەبووە (ئەوڕەحمان، ئەحمەد، مەحمود،مەحموود، سەعید، ئەمین، حەمە ساڵح) بەپێی ئەم بۆچوونە یەکەم بنەماڵەیەک ھەڵەبجەی دروست کردبێ ئەم ماڵانە بوون کە ئێستا لەناو خەڵکی شار بە (١٣) سیانزەسێزدە ماڵە ناسراون.

ھەڵەبجە جاران دوو قەیسەری گەورەی ھەبوو (قەیسەری پاشا‌پاشا و قەیسەری حامید بەگ) کە لە ساڵی ١٩٣٤ دروستکراوە، بینا‌بینا و سەرا‌سەرا و پۆلیسخانەی ھەڵەبجە ساڵی ١٩٣٠ دروستکراوە، یەکەم قوتابخانە ساڵی ١٩٢٥ و ساڵی ١٩٢٩ بوو بە خاوەنی نەخۆشخانە، ساڵی ١٩٤٠ ئامێری کارەبای ھەڵەبجە کەوتە گەڕ. لەساڵیلە ساڵی ١٩٢٩ پڕۆژەی ڕەسمی ئاوی ھەڵەبجە تەواو بوو، لەساڵیلە ساڵی ١٩٢٤ تەلەگراف خانە دامەزاوە، لەناو شاری ھەڵەبجە تەنھا یەک ئۆتۆمبێل ھەبووە پێیان وتووە (لۆریەکەیلۆرییەکەی عەزە) ئەم لۆرییە بە دوو ڕۆژ ئەمسەر‌ئەمسەر و ئەوسەری ئەکرد لە ھەڵەبجەوە بۆ سلێمانی لەساڵیلە ساڵی ١٩٥٠.

ڕۆژی ١٣ [[ئازار]]ی ٢٠١٤ لەلایەن ‌‌‌[[حکومەتیحکوومەتی هەرێمیھەرێمی کوردستان]] بە فەرمیی کرایە [[پارێزگای هەڵەبجەھەڵەبجە|چوارەم پارێزگای هەرێمیھەرێمی کوردستان]].

* ئەڵێندەڵێن کابرایەک لەو شوێنەدا لەکۆنەوە بێچوە (ھەڵۆ)یەکی گرتووە بەو شێوەیە ناوی لێنراوە (ھەڵۆ بەچە) پاشان بووە بە ھەڵەبجە.

* ھەندێکی تر دەڵێن، ئەو شوێنە زۆر دڵگیر بووە بەھۆی باغ‌باغ و بێستان‌بێستان و ئاو و شیناییەوەشینایییەوە پێیان وتووە (عەجەب جا) لە زمانی فارسیەوەفارسییەوە وەرگیراوە، پاشان گۆڕاوە بە (ھەڵەبجە)، واتە جێیەکی سەڕسوھێنەر.

* ھەندێکی تر ئەڵێن،دەڵێن، کابرایەک پێش ھەموو کەس ھاتووە‌ھاتووە و ئاوەدانی کردۆتەوە‌کردووەتەوە و ناوی (ھەڵۆ بەگ) بووە وردە وردە ئەو ناوە بەھۆی گەشەکردن لە زمانی کوردیدا بوو بە (ھەڵۆجا) یان (ھەڵەبجە).

* ئەڵێندەڵێن ئەو ناوچەیە باغ‌باغ و بێستانی ھەبووە‌ھەبووە و درەختی (ھەڵوژەی) زۆر بووە، بەھۆی گۆڕانکاری لە زمانی کوردیدا بووە بە (ھەڵەبجە).

ڕیوایەتێکی تر ئەڵێت،دەڵێت، لە ساڵەکانی ١٦٠٠ تا ١٦١٥ ھەڵۆخانی ئەردەڵان ھەڵەبجەی ئاوەدان کردۆتەوەکردووەتەوە ھەر بەناوی خۆیەوە ناوی ناوە (ھەڵۆچە) پاشان بووە بە (ھەڵەبجە).

* [[شێخ موحەممەدمحەممەد عوسمان سیراجەدینی دووەم]]

* [[مەحمودمەحموود یاروەیسی]]

* [[جەفایی‌جەفایی]]

* [[کاردۆخی‌کاردۆخی]]

* [[عەزیزی فتاح‌فتاح]]

* [https://web.archive.org/web/20171227131626/http://kurdipedia.org/default.aspx?q=20170306224408138649&lng=1 کوردە نەقشبەندی (کە کورەزای شێخ موحەمەدمحەممەد عوسمان سەراج الدین ی یەکەمە)].

* حەمە ڕەشید هەورامیھەورامی(ڕەشید بکر محمود). نووسەر و خەباتگێر.

* مامۆستا پشکۆ نجمەدین

* لاپەڕەیەک لە مێژووی ھەڵەبجە ١٧٠٠-١٩٥٨١٧٠٠–١٩٥٨ نوسینی بەکر حەمە صدیق عارف ١٩٩٧.

* [[مێژووی کورد]] و کوردستان، محمد مەردۆخی کوردستانی

[[پۆل:پارێزگاکانی کوردستان|ھەڵەبجە]]

[[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانیشارەکانی عێراق]]