فەرموودەناسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''فەرموودەناسی''' یان '''زانستی فەرموودە''' ({{بە عەرەبی|علم الحدیث}}، ''زانستی حەدیس'') ئەو زانستەیە کە گرنگی بە فەرموودەکانی [[موحەممەدمحەممەد|پێغەمبەری ئیسلام]] دەدات. فەرموودەکان بەپێی بەهێزیبەھێزی و لاوازی یان دروستی و هەڵبەستراوھەڵبەستراو جیادەکاتەوە. بنەمای جیاکردنەوەی فەرموودەکان بەپێی یاسا، باری دەروونی، زیرەکی و ڕاستگۆیی ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک دەگێڕێتەوە.

سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ [[ئیمامی شافعی]] لەهەردوولەھەردوو کتێبی ({{عەرەبی|الرسالة، والأم}}). پاش ئەویش [[ئیمامی موسلیم]] لە کتێبەکەیدا هەندێکھەندێک یاسای باسکردووە. پاش ئەویش [[ئەبو داوود|ئیمامی ئەبو داود]]ی سەجستانی و دوای ئەویش [[ترمزی|ئیمامی ترمزی]]. چەندین زانای تر نووسراوی تایبەت بەم زانستە نووسیوەتەوە.

* یەکەم کتێب بەناوی ({{عەرەبی|المحدث الفاصل بين الراوي و الواعي}}) لەنووسینی ({{عەرەبی|القاضي أبو محمد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزي}}) قازی موحەممەدە لحەسەنی عەندولڕەحمانی رامەهورموزییە،ڕامەھورموزییە، زۆرێک لەبابەتەکانی تێدایە بەڵام گشتگر نیەنییە.

* کوردی کوردستان [[ئیبن سەلاحی شارەزووری|تەقیەدینتەقییەدین ئەبو عەمرو سەڵاحەدین عەبدولڕەحمان عوسمان کوردی شارەزووری شافعی]] کتێبێکی نووسی بەناوی ({{عەرەبی|علوم الحديث}}) و دواتر بە ({{عەرەبی|مقدمة إبن صلاح}}) ناوی دەرکرد.

* چەندین زانای تر هەستاونھەستاون بەکورتکردنەوەی کتێبەکەی ئیبن سەڵاحی شارەزووری و لەوانە حافزی عێراقی هەستاوەھەستاوە کردوویەتی بەهۆنراوەبەھۆنراوە و شتی تریشی بۆ زیادکردووە و بە ({{عەرەبی|ألفية العراقي}}) ناوی دەرکردووە.

* لەساڵانی سەدەی یانزدەیەمی کۆچیدا عومەر موحەممەدمحەممەد بەیقوونی هۆنراوەیەکیھۆنراوەیەکی کورتی لەسەر زانستی فەرموودە دانا و بە ({{عەرەبی|متن المنظومة البيقونية}}) دانا.

* ئەمجەد موحەممەدمحەممەد زاهیدزاھید شێخ موحەممەدمحەممەد کەدانشتووی شاری [[دەربەندیخان|دەربەندیخانە]] هۆنراوەیەکیھۆنراوەیەکی کوردی لەسەر زانستەکە نووسیوە.

== هۆنراوەکەیھۆنراوەکەی بەیقوونی ==

'''متن المنظمومة البيقونية'''<br />{{ھن}}

{{ب|وكُلُّ ما عَنْ رُتبةِڕُتبةِ الُحسْنِ قَصْر|فَهْوَ ‏ ‏الضعيفُ‏)‏ وهوَ أقْسَاماً كُثُرْ}}

{{ب|ومَا بِسَمْعِ كُلِّ رَاوٍڕَاوٍ يَتَّصِلْ|إسْنَادُهُ للمُصْطَفى فَـ‏ ‏الُمتَّصِلْ‏)‏}}

{{ب|‏مَعَنْعَنٌ‏)‏ كَعَن سَعيدٍ عَنْ كَرَمْ|وَمُبهَمٌ‏)‏ مَا فيهِ رَاوٍڕَاوٍ لْم يُسَمْ}}

{{ب|وكُلُّ مَا قَلَّت رِجَالُهُڕِجَالُهُ عَلا‏|وضِدُّهُ ذَاكَ الذِي قَدْ ‏ ‏نَزَلا‏}}

{{ب|وَمُرْسلٌ‏)‏ مِنهُ الصَّحَابُّي سَقَطْ|وقُلْ ‏ ‏غَريبٌ‏)‏ ما رَوَىڕَوَى رَاوٍڕَاوٍ فَقَطْ}}

{{ب|ومَا يَخالِفُ ثِقةٌ فيهِ الَملا|ف‌َـالشَّاذُّ‏فَـالشَّاذُّ‏)‏ و‏ ‏الَمقْلوبُ‏)‏ قِسْمَانِ تَلا}}

{{ب|إبْدَالُ راوٍڕاوٍ ما بِرَاوٍ قِسْمُ|وقَلْبُ إسْنَادٍ لمتنٍ قِسْمُ}}

{{ب|وَ‏ ‏الفَرَدُ‏)‏ ما قَيَّدْتَهُ بثِقَةِ|أوْ جْمعٍ أوْ قَصِر على روايةِڕوايةِ}}

{{ب|ومَا رَوىڕَوى كلُّ قَرِينٍ عنْ أخهْ|‏مُدَبَّجٌ‏)‏ فَاعْرِفْهُ حَقًّا وانْتَخِهْ}}

{{ب|‏والُمنْكَرُ‏)‏ الفَردُ بهِ رَاوٍڕَاوٍ غَدَا|تَعْدِيلُهُ لا يْحمِلُ التَّفَرُّدَا}}

== هۆنراوەھۆنراوە کوردییەکە ==

|خوایە بەناوی پڕ میهرمیھر و سۆزت|وادەست پێدەکات بەندەی دڵسۆزت

|سوپاس لە بۆ تۆ، دروودیش لەسەر|گەورەی نێراوان و سەروەر

|چەندین جۆر حەدیس وا لەم هۆنراوەھۆنراوە|پێناسەش بۆ گشت جۆرێ هێنراوەھێنراوە

|یەکەم (صحیح) ە، زنجیرەی مەوصول|کە نابێ (شاذ) بێ، وەو نابێ (معلول)

|ڕاویەکانیش هەمووھەموو بە پارێز|(عادل و ضابط) بیرتیژ و بەڕێز

|بیرتیژی ڕاوی حەدیسی (حسن)|کەمتر لە ڕاوی (صحیح) ی پەسەن

|کەمتر لەپلەی (حسن) ی شەریف|گەلێک جۆری هەن،ھەن، ناسراو بە (ضعیف)

|پاڵدراو بۆ لای حەزرەت (مرفوع) ە|بۆ لای تابیعیش، بڵێ (مقطوع) ە

|گەر بچڕانیش نەبوو لەسەنەد|هەتاکوھەتاکو حەزرەت، پێی بڵێ (مسند)

|(متصل) واتە: هەتاھەتا پێغەمبەر|ڕاوی لە ڕاوی بیستیبێت خەبەر

|(مسلسل) بڵێ: لەسیفەتێکا|ڕاوی هاوبەشن،ھاوبەشن، یا وتەیێکا

|ڕاوی حەدیسی (عزیز) دوو یان سێ|بۆ (مشهورمشھور) دەبێ زیاتر بێ لە سێ

|(مبهممبھم)یش لەیش بۆ حەدیسێک ناوە|یەک ڕاوییان ناو نەبراوە

|وتە و کرداری بە هاوەڵھاوەڵ مەعروف|فەرمودەناسان پێی دەڵێن (موقوف)

|(مرسل) هاوەڵیھاوەڵی تیا لابراوە|یەک ڕاوی هەبوو،ھەبوو، (غریب) ی ناوە

|(منقطع) ئەگەر زنجیرەی ڕاوی|بچڕانی تیابوو، وەهایەوەھایە ناوی

|(معضل) یش بڵێ حەدیسێ وایە|بە تەرتیب دوو کەس لێی لابرایە

|(مدلس) دەڵێن: ئەویش دوو جۆرە|وا دەیانهێنمدەیانھێنم هەردووکھەردووک بە نۆرە

|بە (عن) یاخود (أن)، دووەمیش باسی|شێخ وەهاوەھا دەکا، ڕەنگە نەیناسی

|پێی بڵێ (شاذ) ە گەر کەسێ (موثوق)|بێنێ، موخالیف بۆ خەڵکێ (مرموق)

|(مقلوب) یش کەوا هاتووەھاتووە ناوی|واتە: گۆڕینی ڕاوی بە ڕاوی

|هەرھەر حەدیسێکیش کە تەنهاتەنھا کەسێ|متمانەدار بێ، یاخود هەرھەر کەسێ

|یان خەڵکی شارێ بێن و بیهێننبیھێنن|زانایان بە (فرد) ناوی دەهێنندەھێنن

|(مدرج) گەر وتەی ڕاوی بهێنرێبھێنرێ|لەگەڵ حەدیسێک تێهەڵکێشتێھەڵکێش بکرێ

|ڕیوایەی حەدیس لەنێوان دوو کەس|کەوا هاوڕێھاوڕێ بن، (مدبج) ە، و بەس

|لە ڕاوی تەنیا گەر وەرنەگیرا|بڵێ (منکر) ە و بابێ لە بیرا

|هێنراوەھێنراوە لە لای تەنهاتەنھا یەک ڕاوی|یەکدەنگن لەسەر (ضعیف) ی ناوی

|درۆی هەڵبەستراوھەڵبەستراو بەدەم پێغەمبەر|پێی دەڵێن (موضوع) با هەتبێھەتبێ خەبەر

|لە (٣٦) بەیتا تەواو بوو (<u>''دیاری</u>''|<u>''دەربەندیخانی</u>'') موحتاج بە باری}}

| {{عەرەبی|الحديث}} || بریتییە لەوتە و کردار و سیفەتی پێغەمبەر یان هاوەڵانھاوەڵان یان شوێنکەوتووان.

| {{عەرەبی|الخبر}} || هەندێکھەندێک فەرموویانە: بەمانای فەرموودە دێت، هەندێکیشھەندێکیش فەرموویانە: تەنهاتەنھا بۆ وتە و کرداری هاوەڵانھاوەڵان و شوێنکەوتووان بەکاردێت، هەندێکیھەندێکی تریش دەڵێن: هەمووھەموو فەرموودەیەک خەبەرە، نەک بە پێچەوانەوە.

| {{عەرەبی|الأثر}} || واتە: فەرموودەی پێغەمبەری ئیسلام یان یەکێک لەهاوەڵان،لەھاوەڵان، بەڵامزانایانی خۆراسان پێیان وایە: کە الخبر بۆ فەرموودەی پێغەمبەرە و أثریش بۆ هاوەڵانەھاوەڵانە.

| {{عەرەبی|علم الحديث روايةڕواية}} || ئەو زانستەیە کەباس لە گێڕانەوە و چۆنیەتیچۆنییەتی خوێندنەوە و نووسینەوەی فەرموودە دەکات.

| {{عەرەبی|علم الحديث دراية}} || بریتییە لەکۆمەڵێک زانیاری و ڕێسایەک کە بەهۆیانەوەبەھۆیانەوە سیفەتی دەقی فەرموودە و ڕشتەی گێڕانەوەکەی دەزانرێت.

| {{عەرەبی|المتن}} || دەقی فەرموودەیە، ئەو وشە و ڕستانەی کە فەرموودەکەیان پێکهێناوەپێکھێناوە.

| {{عەرەبی|السند}} || ڕشتەی ناوی ئەو کەسانەیە کە لە گێڕانەوەی فەرموودەدا بە شوێن یەکدا هاتوونھاتوون.

| {{عەرەبی|أحوال السند}} || سیفەتەکانی ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەیەک دیاری دەکات، وەکو: ئایا پچڕانی تێدایە یان نا، ئایا هەندێکھەندێک لەکەسەکانی فاسق و تۆمەتی درۆکردنیان دراوەتەپاڵ یان نا، ئایا شتیان زوو لەبیردەچێتەوە...لەبیردەچێتەوە… هتدھتد.

| {{عەرەبی|أحوال المتن}} || سیفەتەکانی دەقی فەرموودەیەک دیاری دەکات، ئایادەقەکەی پاڵدراوەتە پاڵ پێغەمبەر یان هاوەڵەکانیھاوەڵەکانی یان ڕاستە یان نائاساییە...نائاسایییە… هتدھتد.

| {{عەرەبی|المسنِد}} || ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، ئیتر ئایا شارەزایی هەیەھەیە لەبارەیەوە یان تەنهاتەنھا دەیگێڕێتەوە.

| {{عەرەبی|المحدث}} || ئەو کەسەیە لە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، و شارەزایی لەبارەی دەقی زۆربەی فەرموودەکان و دادپەروەری نادادپەروەری کەسەکانی سەردەمی خۆی هەیەھەیە.

| {{عەرەبی|الحافظ}} || ئەو کەسەیە کە ئەوەی دەیزانێت زیاترە لەوەی کە نایزانێت با لە هەرھەر چینێک بێت، و خەریکی زانستی فەرموودەیە.

| {{عەرەبی|الحجة}} || کەسی (الحافظ) ە، بەڵام لەڕووی بیرتیژی و وریاییەوەوریایییەوە لەجیاکردنەوەی دەق و ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەکاندا زۆر بەهێزەبەھێزە.

| {{عەرەبی|الحاكم}} || ئەو کەسەیە کە ئاگای لە هەمووھەموو فەرموودەکان هەیە،ھەیە، لەوانەیە تەنهاتەنھا کەمێکی لەدەست دەربچێت.

جۆرەکانی فەرموودە زیاتر لە ٦٠ جۆرە لەهەندێکلەھەندێک سەرچاوەدا<ref> * کتێبی {{عەرەبی|الباعث الحثيث}}ی ئیبن کەسیر / ١٧-١٨١٧–١٨</ref> و ئەمەش هەندێکھەندێک لەجۆرەکانی فەرموودەیە:

# [[فەرموودەی موڕسەل|فەرموودەی موڕسەل.]]

# [[فەرموودەی مەوقوف]]

# [[فەرموودەی مونقەتیع]].

# [[فەرموودەی غەریب]].

# [[فەرموودەی موتەواتر|فەرموودەی موتەواتر.]]

# [[فەرموودەی مودەبەج]].

# [[فەرموودەی مەوزوع]].

# [[فەرموودەی مونکەڕ]].

# [[فەرموودەی مەتڕوک]].

# [[فەرموودەی موزتەڕیبمودڕەج]].

# [[فەرموودەی مودڕەجمەقلوب]].

# [[فەرموودەی مەقلوبموعەلەل]].

# [[فەرموودەی موعەلەلمودەلەس]].

# [[فەرموودەی مودەلەسموڕسەلی خەفی]].

# [[فەرموودەی موڕسەلی خەفیموعەنعەن]].

# [[فەرموودەی موعەنعەنشاز]].

# [[فەرموودەی شازموسەححەف]].

# {{عەرەبی|السامع من لفظ الشيخ}} : ئەوەیە کە مامۆستاکە فەرموودەکە دەخوێنێتەوە و قوتابیەکەشقوتابییەکەش گوێی لێ دەگرێت، ئیتر بینوسێتەوە یان تەنهاتەنھا گوێ بگرێت.

# {{عەرەبی|القراءة على الشيخ (أو العرض)}} : ئەوەیە کە قوتابییەکە ئەو فەرموودانەی کە مامۆستاکەی گێڕاویەتیەوە،گێڕاویەتییەوە، بیانخوێنێتەوە و مامۆستاکەش گوێی بۆ بگرێت و لێی ببیستێت.

# {{عەرەبی|الإجازة}} : ئەوەیە کە مامۆستاکە مۆڵەتی گێڕانەوەی فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێکی فەموودەی بدات بە قوتابییەک، ئیتر ئەو مۆڵەت پێدانە زارەکی بێت یان نووسین.

# {{عەرەبی|المناولة}} : دوو جۆرە:

## مۆڵەتی لەگەڵدایە، وەک ئەوەی مامۆستاکە کتێبێکی خۆی بدات بە قوتابییەکە و پێشی بڵێت: ئەمە ڕیوایەتی منە لە فڵانە مامۆستاوە، و تۆش لەمنی بگێڕەوە، لەوانەیە کتێبەکە پێشکەش بە قوتابییەکە بکات یان وێنەیەکی کتێبەکەی بداتێ.

## مۆڵەتی لەگەڵدا نیە،نییە، وەک ئەوەی کە مامۆستاکە کتێبێکی خۆی بدات بە قوتابییەکە و پێی بڵێت من ئەم کتێبەم لەمامۆستایەکی خۆم بیستووە.

# {{عەرەبی|المكاتبة}} : دەکرێت بە مۆڵەتەوە بێت یان بێ مۆڵەت بێت، وەکو ئەوەی مامۆستاکە ئەوەی کەبیستوویەتی لەمامۆستایەکی خۆی بۆ یەکێک لەقوتابییەکانی.

# {{عەرەبی|إعلام الراوي لطالب}} : وەکو ئەوەی کەمامۆستایەک بە قوتابییەکی خۆی ڕابگەیەنێت کە فڵانە فەرموودە یان فڵانە کتێبی لەمامۆستاکەی خۆیەوە بیستووە.

# {{عەرەبی|الوصية بالكتب}} : وەکو ئەوەی کە مامۆستایەک لەکاتی سەرەمەرگیدا یان لەکاتی گەشت و سەفەرێکیدا وەسیەت بکات بۆ کەسێک کەیەکێک لەو کتێبانەی بدرێتێ کە ئەو گێڕاویەتیەوەگێڕاویەتییەوە.

# {{عەرەبی|الوجادة}} : وەکو ئەوەی کەسێک فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێک بدۆزێتەوە کەدەستنووسی مامۆستایەکی ناسراو بێت و پێشتریش گێڕدرابێتەوە، کەچی ئەو کەسە نەبیستوویەتی لەو مامۆستایە و نەمۆڵەتی گێڕانەوەی لێ وەرگرتووە.

* بۆ ڕێگای زیاتر و چۆنیەتیچۆنییەتی پێ وەرگرتیان سەیری ئەمانە بکە:

== سەرچاوەسەرچاوەکان ==

* کتێبی (''فەرموودەناسی'' ڕوونکردنەوەیەکی بەسوودە لەسەر (هۆنراوەیھۆنراوەی بەیقوونی) لەزانستی فەرموودە) لە نووسینی (ئەمجەد موحەممەدمحەممەد زاهیدزاھید شێخ موحەممەدمحەممەد) -- لاپەڕەکانی ( ٧ و ٨ و ١١ و ١٧ تا ٢٢ و ٣١)

== پەراوێزسەرچاوەکان ==

{{جۆرەکانی فەرموودە}}{{تووڵی دەروازە|ئیسلام|محەممەد}}