بیابانی عەرەبی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''بیابانی عەرەبی''' ({{بە [[زمانی عەرەبی|عەرەبی]]: ٱلصَّحْرَاء ٱلْعَرَبِيَّة }}) بیابانێکی گەورەی گەرمەتاوە لە خۆڕئاوای کیشوەری [[ئاسیا]] . لە یەمەنەوە درێژ دەبێتەوە بۆ [[کەنداوی فارس]] و [[عومان|عوممان]] لەوێشەوە بۆ [[ئوردن]] و [[عێراق]] . زۆربەی [[نیمچەدوورگەی عەرەبی]] داگیرکردووە، ڕووبەرەکەی ٢,٣٣٠,٠٠٠٢٬٣٣٠٬٠٠٠ کیلۆمەتر دووجایە (٩٠٠,٠٠٠٩٠٠٬٠٠٠ میلی چوارگۆشە) [[پێڕستی بیابانەکان بەپێی ڕووبەر|چوارەم گەورەترین بیابانی]] هەمووھەموو جیهانە،جیھانە، گەورەترین بیابانە لە ئاسیا. چەقی بیابانەکە پێی دەڵێن ڕوبع ئەلخەلی (گەڕەکی چۆڵ) یەکێکە لە گەورەترین پلێتەکانی زەوی کە بە لمی مردوو داپۆشراوە .

[[پەڕگە: Arabian Desert.jpg |وێنۆک|نەخشەی تۆپۆگرافی نیمچە دوورگەی عەرەبی کە شوێنی بیابانەکە نیشان دەدات]]

ئاسکی بیابانی و ماری لمی و پشیلە ی لمی و مارمێلکە ی سپینی ئەو ئاژەڵ و زیندەوەرانەن کە بەرگەی سەختی ئەم بیابانە دەگرن و خۆیان دەگونجێنن لەگەڵی ،لەگەڵی، خاکەکەی زۆر وشک و بێ ئاوە تەنانەت لمەکانیش لەلایەن چاڵەکانی خاکەکەوە هەڵدەمژرێنھەڵدەمژرێن و ڕوو دەچنە ناخی زەوی . ئاووهەوائاووھەوا بەزۆری وشک و گەرمە ( بەرزترین ڕێژە باران بارین لە ساڵێکدا نزیکەی ١٠٠ ملم ( ٣ ,٩ ) ملم بەڵام لە هەندێکھەندێک شوێنی زۆر بە دەگمەن دەگاتە ٥٠ ملم ) ، هەروەهاھەروەھا پلەکانی گەرما بەردەوام لەنێوان پلەیەکی گەرمیی زۆر بەرز دەمێننەوە. لە کاتی وەرزی زستانیشدا لە شەوان بیابانەکە دەبێتە بەستەڵان .

ناوچە هەرێمیەھەرێمییە ئابووریەکانیئابوورییەکانی بیابانی عەرەبی هەمەجۆرەھەمەجۆرە و هەمیشەھەمیشە ڕێزبەندی یەکەمی هەیەھەیە لە جیهاندا،جیھاندا، ناوچەیەکی دەولەمەندە بە ووزەیوزەی جۆربەجۆر . بیابانەکە چەند ڕووەکێکیڕوەکێکی کەمی هەیەھەیە کە درکاوین وەک کەهینەکەھینە ڕووتەکان، چەجاڵ و بەدگێری هەنگوین،هەرچەندەھەنگوین، ھەرچەندە بەهۆیبەھۆی ڕاوکردن و لەوەراندن و زیادەڕەوی مرۆڤ ڕێژەکانیان کەمی کردووە ،کردووە، بیابانەکە خاوەنی جۆرەهاجۆرەھا ئاژەڵی دەگمەنی تایبەتی خۆیەتی، وەک گەزی لمی عەرەبی، کە ژمارەیەکی کەمیان پارێزراون. چونکە ئەم بیابانە زیاتر لەهەرلەھەر بیابانێکی تری جیهانجیھان ڕووبەرووی دەستێوەردانی مرۆڤایەتی بۆتەوەبووەتەوە، ،ڕاوەدوونانیڕاوەدوونانی ئاژەڵ و لێخورینی ترومبێلی بیابانی و پیسکردن و پیشەسازی نەوت بوونەتە هەڕەشەھەڕەشە بۆ بۆسەرسەر ژینگەی ئەم بیابانە.

* لمی وەهیبەیوەھیبەی عومان دەریایەکی لمی دابڕاوە و هاوسنورنھاوسنورن لەگەڵ کەناری ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات.<ref>{{Cite web|title=South from Muscat: the inland route|url=https://www.roughguides.com/|access-date=2021-02-21|website=Rough Guides|language=en}}</ref>

== کەش و هەواھەوا ==

بیابانی عەرەبی ئاووهەوایەکیئاووھەوایەکی بیابانی گەرم و وشکی هەیەھەیە (گەرمەتاو)، هاوشێوەیھاوشێوەی ئاووهەوایئاووھەوای بیابانی مەزن؛ کەگەورەترین و گەرمترین بیابانی جیهانەجیھانە. بیابانی عەرەبی لە ڕاستیدا درێژکراوەی بیابانی مەزنە لەبەری نیمچە دوورگەی عەرەبیدا کە ئاووهەواکەی ئاووھەواکەی بەشێوەیەکی گشتی گەرم و وشکە لەگەڵ تیشکی خۆری زۆر بەدرێژایی ساڵ. ڕێژەی بارانبارین بەگشتی نزیکەی ١٠٠ ملم (٣.٩٣٫٩ ئینج) ە، وشکترین ناوچەشی لە نێوان ٣٠ بۆ ٤٠ ملم (١.٦١٫٦ ئینج) بارانی لێ دەبارێت لە ساڵێکدا . بەڵام وشکی ئەم بیابانە لەم جۆرە لە هەمووھەموو بیابانەکان بە دەگمەن بەدی دەکرێت کەم ناوچە هەیەھەیە لە بیابانی عەرەبیدا کە گەرمەسێر و گەرمەتاو نەبێت، بەڵام هێشتاھێشتا هێندەیھێندەی بیابانی مەزن وشک نیەنییە کە شتێک زیاتر لە نیوەی بیابانی عەرەبی بارانی لێ دەبارێت (بارانبارینی ساڵانە لە خوار ٥٠ ملم (٢.٠٢٫٠ ئینج)ە. ماوەی خۆرەتاو لە بیابانی عەرەبیدا بە پێوانە جیهانییەکانجیھانییەکان زۆر بەرزە، لەنێوان ٢٩٠٠ کاتژمێر (٦٦,٢٪٦٦٬٢٪ لە کاتژمێرەکانی هەنگورێھەنگورێ) و ٣٦٠٠ کاتژمێر (٨٢,١٪٨٢٬١٪ لە کاتژمێرەکانی ڕووناکی رۆژڕۆژ) بەڵام بە شێوەیەکی ئاسایی تێکراکەی دەکاتە نزیکەی ٣٤٠٠ کاتژمێر (٧٧,٦٪ی٧٧٬٦٪ی کاتژمێرەکانی ڕووناکی رۆژڕۆژ)، بەم شێوەیە حاڵەتی ئاسمانی ڕوون بەسەر ناوچەکەدا زاڵە و ماوەی هەوریشھەوریش پچڕپچڕەپچڕپچڕە، ،هەرچەندەھەرچەندە خۆر و مانگەشەو تۆزاوی و شێدار بن ئاستی بینایی لە بیابانەکە نزمتر دەبێت.دەبێت؛ وەو پلەکانی گەرما هەرھەر بە بەرزی دەمێنێتەوە لە هەمووھەموو ساڵی تێکڕای پلەی گەرمای بەرز لە هاوینداھاویندا بە شێوەیەکی گشتی لە بەرزبوونەوەیەکی نزمدا دەگاتە ٤٠ °C (١٠٤°F) و تەنانەت دەتوانێت بەرزببێتەوە بۆ ٤٨ پلە (١١٨°F) لە بەرزبوونەوەیەکی زۆر نزمدا، بە تایبەت بەدرێژایی کەنداوی فارس لە نزیک ئاستی دەریا تێکڕای نزمی پلەی گەرما لە هاوینداھاویندا بە بەرزی دەمێنێتەوە، زیاتر لە ٢٠ °C (٦٨°F) و هەندێکھەندێک جار لە ناوچەکانی باشوور دا زیاتر لە ٣٠ °C (٨٦°F) بەرز دەبێتەوە .

ناوچەی ژینگەی بیابانی عەرەبی نزیکەی ٩٠٠ جۆر ڕووەکیڕوەکی هەیەھەیە.

ڕوبع ئەلخەلی ناوچەیەکی زۆر سنووردارە بۆ دەوەن رووەکەکانڕوەکەکان کە تەنیا ٣٧ جۆر ڕووەکیڕوەکی هەیە،ھەیە، ٢٠ جۆریان لە ناوەوەی خاکە لمییەکان و ١٧ جۆریش لە دەوری پەراوێزی ناوچەکە تۆمار کراون لەو 37٣٧ جۆرە، یەک یان دوو جۆریان لە ناو بیابانەکە زۆر بڵاوە بەڵام بە شێوەیەکی گشتی لەبیابانەکە بەدی دەکرێن، لە هەندێکھەندێک شوێن نەبێت ئەمیش بەهۆیبەھۆی پێکهاتەیپێکھاتەی خاکەکەی . هەندێکھەندێک ڕووەکیڕوەکی نموونەیی هەیەھەیە کە بریتین لە کالیگۆنۆم کرینیتوم ( saltbush ) و Salsola stocksii ( saltbush ) و سیپەرۆس کۆنگلۆمێراتۆس . جۆرەکانی تری بەربڵاو بریتین لە دیبتریگیوم گلاوکوم، هەروەهاھەروەھا زیگۆفیلۆم مندڤیلی درەختی زۆر کەم دەدۆزرێنەوە جگە لە پەرژینی دەرەوە بیابانەکە (بە شێوەیەکی ئاسایی ئەکاسیا ئێهرنبێرگیانائێھرنبێرگیانا و پرۆسۆپیس سینێرییا). جۆرەکانی دیکە کۆمیوۆمێکی هەمیشەییھەمیشەیی داری کالیگونوم و گیای ساڵانەن وەک دانتۆنیا فۆرسکالی.

بیابانی عەرەبی ١٠٢ جۆری ڕەسەنی ئاسکی هەیەھەیە. مامزی ڕەسەنی عەرەبی ( Oryx leucoryx ) ، مارمیلکەی لمی ( گازێلا ماریکا ) ، مارمیلکەی شاخ ( . gazella ) ،,<ref> http://www.catsg.org/cheetah/05_library/5_3_publications/H/Harrison_1968_Mammals_of_Arabia_-_The_cheetah.pdf </ref> Nubian ibex ( Capra nubiana ) ، گورگی عەرەبی ( Canis lupus arabs ) ، کەمتیار (ھینا هینا هیاناهینا ھیاناھینا) ، کاراکل ( کاراکل ) ، پشیلەی لمی ( فلیس مارگاریتا ) ، ڕێوی سوور ( Vulpes vulpes vulpes ) و ( Lepus capensis ).<ref>{{Cite book|last=Geptner|first=V. G. (Vladimir Georgievich)|url=http://archive.org/details/mammalsofsov221992gept|title=Mammals of the Soviet Union|last2=Nasimovich|first2=A. A.|last3=Bannikov|first3=Andrei Grigorevich|last4=Hoffmann|first4=Robert S.|date=1988|publisher=Washington, D.C. : Smithsonian Institution Libraries and National Science Foundation|others=Smithsonian Libraries}}</ref>

پێشتر چیتاوی ئاسیایی و شێری لێ بینراوە .

== دانیشتوان،زماندانیشتووان، زمان و چاند ==

[[پەڕگە: A journey.jpg |وێنۆک|پیاوێکی عەرەبی لەگەڵ کۆمەڵێک حوشتر]]

خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکە [[عەرەب|عارەبەکانن]] لەگەڵ هەمووھەموو ئەو خەلکانەی بەهۆیبەھۆی [[ئیسلام|ئیسلامەوە]]ەوە هاتوونەتەھاتوونەتە ناوچەکە و [[زمانی عەرەبی]] بووەتە زمانی یەکەمیان،بەهۆییەکەمیان، بەھۆی ئەمەوە چاند و کەلتوری جیاواز ڕووی لە ناوچەکە کردووە .

=== ئاواییەکانیئاوایییەکان ===

لهلە ناوه ندیناوەندی بیاباندا [[ڕیاز]]<nowiki/>ی پایتهپایتەختی ختیعەرەبستانی عهسعودییە ره بستانی سعودییه بهبە زیاتر لهلە ٧ ملیۆن دانیشتووانەوە هەڵکەوتووەھەڵکەوتووە. جگە لەشارە گەورەکانی تری وەک [[دوبەی]] و ئەبوزەبی و شاری [[کووەیت|کوێت]] ، کە زۆرینەیان بە درێژایی کەناراوەکانی کەنداوی فارس درێژ بوونەتەوە .

== سامانە سروشتیەکانسروشتییەکان ==

ئەو سامانە سروشتیانەی لە بیابانی عەرەبیدا هەیەھەیە بریتین لە نەوت و گازی سروشتی و فۆسفات و گۆگرد .

هەڕەشەکانھەڕەشەکان بۆ سەر هەرێمیھەرێمی ژینگەیی بیابانەکە بریتین لە لەوەڕاندنی زیاتر بە ئاژەڵی وشتر و مەڕ و پەلەوەری تر جگە لە هێنانیھێنانی ئاژەڵی کێوی بێگانە و هەروەهاھەروەھا زیان گەیاندن بە ڕووەکیڕوەکی بیابانی بەهۆیبەھۆی ئارەزووی لێخورینی ترومبێلی بیابانی.

دۆخی پاراستنی بیابانەکە لە مەترسیدایە. لە ئیمارات یش ،یش، گەسکی لمی لە بیابانەکە دەدرێت و مامزی عەرەبیش ڕاودەکرێت و لەجێگایان کارگە و پیشەسازی جۆربرجۆر دادەمەزرێت .

٤,٢٣٪ی٤٬٢٣٪ی هەرێمیھەرێمی ژینگەیی بیابانەکە لە ناوچە پارێزراوەکاندایە

سعودیەسعودییە سیستمێکی یەدەگی دامەزراندووە کە لەلایەن کۆمیسیۆنی نیشتمانی بۆ پاراستنی ژیانی کێوی و گەشەپێدانیان ( NCWCD ) چاودێری کراوە .

* ناوچەی پارێزراوی ئەلهوباراعەرەبی (٥٩٧٤ ٢٤٩٢ .٠ کم ٢,٤٧ کم٢)

* ناوچەی پارێزراویپاراستنی ئەلغەدەڕاملاح (٥٤٤ ١٠٨٧, .٥١ کم ٢٤٤ کم٢)