دەسەڵاتخوازی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
شائەمراز، باشترکردن، + داڕێژە
دەوڵەمەند کردنی چەمکی ئۆتۆریتاریانیزم بە کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوە
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ھێڵی ١:
'''ئۆتۆریتاریانیزم''' ("دەسەڵاتخوزی") یان ئۆتۆریتاریزم (Autoritarianism/Autoritarisme) سیستمێکە لە حکوومەت کە بە ھێزێکی ناوەندی بە توانا و ئازادیگەلی سیاسی سنووردار تایبەتمەند کراوە. ئازادییە تاکە کەسییەکان پاشکۆی دەوڵەتە و لەژێر سێبەری ڕژێمی پاوانخواز وەڵامدانەوەی یاسایی بوونی نییە.<ref>{{Cite web|url=|title=Sekiguchi, Masashi (2010-08-27). Government and Politics - Volume I. EOLSS Publications. p. 92. ISBN 9781905839698. Retrieved 26 December 2016|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}}</ref> پێناسەکردنێکی روونی رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان دژوارە، چونکە چەمکەکە کۆمەڵێکی زۆر‌ و جۆراوجۆر لە فۆڕمەکانی دەسەڵات لە خۆ دەگرێ. ئۆتۆریتاریزم بە چەندین جۆری رێژیم دەگوترێ کە نە دێمۆکراتن نە تۆتالیتەر، وەکوو: رێژیمە نیزامی‌یەکان، هەندێک لە پاشایەتی‌یەکان، هەندێک لە کۆماری‌یەکان ‌و جۆرەکانی‌تر، بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموویان کەڵکوەرگرتنی خراپە لە دەسەڵات. لە هەموویاندا، دەوڵەت هەوڵ دەدا لە جێگەی سازش لەگەڵ گرووپ‌ و چین ‌و توێژەکانی کۆمەڵگا، لە رێگەی هێزەوە حکوومەت بکا، لە جێگەی رازیکردن فەرمان بدا‌ و لە جێگەی مافەکان رێسای کردەیی جێگیر بکا. بە پێچەوانەی رێژیمە تۆتالیتەرەکان، رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان بەردەوام هەوڵ دەدەن وێنەیەکی دێمۆکراتیک لە خۆیان پێشان بدەن، تەنانەت هەندێکیان خۆیان بە دێمۆکراتیک ناو دەبەن. بە پێی پۆلێن‌بەندی هاوچەرخی رێژیمە سیاسی‌یەکان، رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان نە دێمۆکراتیکن نە تۆتالیتەر، بەڵکوو لە نێوان هەردوو جەمسەر دان. <ref name=":0">{{Cite book|last=هەردی|first=دیلان|title=رێژیمی سیاسیی ئێران: لە نێوان ئۆتۆریتاریزم و تۆتالیتاریزم دا|publisher=ناوەندی ئاوێر|year=٢٠١٩|isbn=|location=هەولێر|pages=١٣ـ١٦}}</ref>
 
== تایبەتمەندییەکانی رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان ==
 
* لە رێژیمە ئۆتۆریتەرەکاندا، ئازادی‌ و پلۆڕاڵیزم سنووردارن‌ و ئایدۆلۆژیای حیزبی دەسەڵاتدار یان حکوومەت بە سەر تەواوی کۆمەڵگادا ناسەپێندرێ. ئەگەر رێژیمە تۆتالیتەرەکان، کۆنتڕۆڵی تەواویان بە سەر کۆمەڵگادا هەیە و تەنانەت مۆدێل و شێوازی بیرکردنەوەش بۆ خەڵک دیاری دەکەن، رژیمە ئۆتۆریتەرەکان زیاتر گوشار دەخەنە سەر ناڕازیان و ئۆپۆزیسیۆن.
 
* یەکێکی دیکە لە تایبەتمەندی‌یەکانی ئۆتۆریتاریزم کە لە لایەن زاڤیێ کرێتیێ‌ـوە توێژینەوەی لە سەر کراوە، "ئابووری تاڵانکردن"ــە. بە پێێ ئەو تایبەتمەندی‌یە، رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان هەوڵی بە کەسیی کردن ‌و بنەماڵەیی کردنی سەرچاوەکانی دارایی وڵات دەدەن. لە هەندێک مۆدێل‌دا، ئایدۆلۆژیایەکی میانەڕەو هەیە کە هەوڵ دەدا کۆمەڵگا بهێنێتە ناو دەوڵەت. بۆ ئەو جۆرە لە ئۆتۆریتاریزم، مۆدێرنیتە وەکوو هەڕەشە سەیر دەکرێ. سەبارەت بە سەرکوت، لە ئۆتۆریتاریزمدا، سەرکوتکردن ناگشتێندرێ، بەڵکوو تەنیا کۆمەڵێک خەڵک یان چەند گرووپێکی تایبەت دەکرێنە ئامانج.  هانا ئارێنت پێیوایە، ئەگەرچی لە ئۆتۆریتاریزمدا ئازادی‌یەکان سنووردار کراون، بەڵام بە تەواوەتی وەلا نەنراون. رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان بەرگەی کۆمەڵگایەکی مەدەنی سنووردار ‌و ئۆپۆزیسیۆنێکی نەرم لە سەر شەقام ‌و لە ناو بڵاوکراوەکاندا دەگرن‌و رەتی ناکەنەوە.<ref>{{Cite journal|last=هەردی|first=دیلان|date=|title=ئۆتۆریتاریزم (دەسەڵاتخوازی)|url=|journal=رۆژنامەی کوردستان|volume=٧٧٦|pages=|via=}}</ref>
 
===== ژوان لەنز سێ تایبەتمەندیی سەرەکیی بۆ رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان دیاری دەکا : =====
 
* پلۆڕاڵیزمی سنووردار، لەبەر ئەوەی پلۆڕاڵیزمی بێ سنوور تایبەتە بە دێمۆکراسی لیبڕاڵ‌و نەبوونی پلۆڕاڵیزمیش تایبەتە بە رێژیمە تۆتالیتەرەکان.
* هەبوونی مێنتاڵیتە لە جیاتی ئایدۆلۆژیا، چونکە ئایدۆلۆژیا نەگۆڕ، سیستەماتیک، یوتۆپیک‌ و گشتگیرە‌ و بەشێوەی عەقڵانی گەشەی پێدراوە، بەڵام بە پێچەوانەوە، مێنتاڵیتە شێوەی بیرکردنەوەیە‌ و کەمتر سیستەماتیکە و زیاتر ئامۆڕف ‌و بێ فۆڕمە، کەمتر عەقڵانی ‌و زیاتر ئیحساسی‌ و عاتفی‌یە.
* نەبوون یان لاوازبوونی تەیارکردنی سیاسی، چونکە بە نەبوونی ئایدۆلۆژیایەکی بەهێز، تەیارکردن دژوار یان ئەستەمە. رێژیمە ئۆتۆریتەرەکان سیستەمگەلێکی ئاڵۆزن، لەبەر ئەوەی تایبەتمەندی‌ و توخمی مۆدێلی دژ بەیەک پێکەوە کۆ دەکەنەوە و  پێکەوە دەیانگونجێنن. لە هەندێک لە رێژیمە نادێمۆکراتیکەکان‌دا، دۆزینەوەی سروشت‌ و ناوەرۆکی رێژیمە سیاسی‌یەکە دژوارە، لەبەر ئەوەی رێژیمەکە تایبەتمەندیی چەندین جۆری رێژیمی لە خۆیدا کۆ کردۆتەوە.<ref name=":0" />
 
== سەرچاوەکان ==