ئێران: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ئێران''' ({{بە فارسی|ایران}}، بە [[زمانی پاڵەوی|پاڵەوی]]: ''Ērān''، ئێران<ref>فەرھەنگی پەھلەوی، ل١٩٢</ref>) وڵاتێکە لە باکووری ڕۆژاوای [[ئاسیا]] و لە ناوچەی [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]دا. ناوە فەرمییەکەی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە و پایتەختەکەی [[تاران]]ە ({{بە فارسی|تهرانجمهوری اسلامی ایران}}) و پایتەختەکەی [[تاران]]ە. پانتایی ئەم وڵاتە ١٬٨٧٣٬٩٥٩ کیلۆمەتر دووجادووجایە (١٧ھەم١٧یەم لە دونیادا) یە و بەپێی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١ (١٣٩٠ی کۆچی ھەتاوی) ژمارەی دانیشتووانەکەی ٧٦٬٠٩١٬٠٠٠ کەسە و ھەر ساڵ یەک میلیۆنملیۆن کەس لە دانیشتووانی وڵات زیاد دەبێت.

لە باکوورەوە لەگەڵ کۆماری [[ئازەربایجان]]، [[ئەرمەنستان]]، و [[تورکەمەنستان]]؛ لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ [[ئەفغانستان]] و [[پاکستان]]؛ و لە ڕۆژئاواوە لەگەڵ [[تورکیا]] و کۆماری فێدراڵیفێدراڵیی [[عێراق]]دا سنووری زەمینیی ھەیە. ھەروەھا لە باکوورەوە سنووری دەریایی لە [[دەریای کاسپیەنقەزوین]] (مازەندەرانکاسپیەن) و لە باشوورەوە لە [[کەنداوی فارس]] و [[کەنداوی عوممان|دەریای عەمماندا]] ھەیە. ئەو دوو ناوچەیە گرینگترین شوێنەکانی دونیا بۆ دەرھێنانی نەوت و گازن.

دەستەڵاتی سیاسی لە ئێراندا لە سەر بنەمای [[یاسای بنەڕەتی]]ی پەسندکراوی ساڵی ١٩٧٩ (١٣٥٨ی ک. ھ.) و پێداچوونەوەی ساڵی ١٩٨٩ (١٣٦٨ی ک. ھ.) داڕێژڕاوە. بەرزترین پلەی دەستەڵاتی ڕەسمیی ئێران لە دوایلەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩، ویلایەتی فەقیھە کە ئێستا لە دەستی [[سەید عەلی خامنەیی]] دایە. [[ئیسلام]] دینی ڕەسمی، [[شیعە]] مەزھەبی ڕەسمی و [[فارسی]] زمانی ڕەسمی ئێرانە. ئێران وەکووەکوو وڵاتێکی پێکھاتوو لە چەند نەتەوە، مێژوویەکی کۆنی ھەیە و یەکێک لە مێژووییترین وڵاتانی جیھانە.

ئێران بە ھۆیبەھۆی ھەڵکەوتنی لە ناوچەی [[ئەوراسیا|ئەوراسیادا]] جێگایەکی تایبەتی ھەیە. ئەم وڵاتە ئەندامی ڕێکخراوی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]]، بزووتنەوەی وڵاتانی بێلایەن، ڕێکخراوی کۆنفرانسی ئیسلامی، [[ئۆپێک]] و [[ڕێکخراوەی ھاوکاریی ئابووری]] یە. ئێران ھێزێکی ناوچەییەناوچەیییە لە باکووری ڕۆژئاوای ئاسیادا و جێگایەکی گرینگی لە ئابوورییئابووری جیھاندا بە بۆنەی ھەبوونی [[نەوت]]، پیشەسازیی [[پێترۆشیمی]] و [[گازی سروشتی]] بەدەست ھێناوە.

لە دوایلەدوای ھەڵبژاردنی سەرکۆماریی ١٣٨٨ ھەتاوی کە بە دووبارە ھەڵبژاردنەوەی ئەحمەدی نەژاد کۆتایی ھات، چەند خوپێشاندانی گەورە لە ئێران و بەتایبەت تاران ڕووی دا کە داواکاری دووبارە ژماردنەوەی دەنگەکان بوون و بڕوایان وا بوو کە میرحوسەین مووسەوی ھەڵبژیردراوە بەڵام دەسەڵاتی ئێران بە قۆلبەستکردن و کوشتنی سەدان کەس لەو جەماوەرە کۆتاییی بە خۆپیشاندانەکان ھێنا.