قورئان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
بەسەرداچوونەوە بۆ وتار باشترکردن
تاگ: گەڕێندراوە
گەڕاندنەوەی پێداچوونەوەی 726778 لە لایەن Haryad Xasraw (لێدوان) بەڕێز! دەیان جار وتم لەکاتی بەکارھێنانی تووڵامراز، ئاگاداری دەقە عەرەبییەکان بە!
تاگ: پووچەڵکردنەوە
ھێڵی ١:
{{ئیسلام |texts}}
[[پەڕگە:Opened Qur'an.jpg|وێنۆک|قورئان]]
'''قورئان''' ({{بە عەرەبی|القرآن}}) لە [[ئیسلام]]دا بریتییە لە وتە و ڕاسپاردەی [[خوا لە ئیسلامدا|خوا]] کە نێردراوە بۆ پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد]] (د. خ)، قورئان لە [[عەرەبی]]دا لە وشەی (قرء) وەرگیراوە کە بەمانای خوێندنەوە دێت، و بنچینەی ئەویش لە وشەی (القرء) وەرگیراوە کە بە مانای کۆکردنەوە و لە خۆگرتن دێت، و قورئان ئەو ناوەی لێنراوە بەھۆی ئەوەی کۆمەڵێک ئایەت و سوورەتی زۆر لەخۆدەگرێت و کۆیان دەکاتەوە.
 
== پێشەکی ==
موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە قورئان کتێبی خوایە کە نێردراوە بۆ پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد]]. لەبەرئەوە لەو باوەڕەدان کە خوێندنەوە و گوێگرتن لێی و کارکردن پێی ھەمووی خواپەرستییە و موسڵمان لە خوا نزیک دەبێتەوە پێی و دڵنیا دەبێت؛ و زۆربەیان لەو باوەڕەدان کە بناغەی شارستانی و ڕۆشنبیرییەکەیانە.
 
قورئان ئەدوێت لەبارەی بابەتی جۆراوجۆرەوە کە ژیانی مرۆڤ دەگرێتەوەئەگرێتەوە لە دنیا و ڕۆژی دواییدا، دنیا و ئایین لە ئیسلامدا بەیەکەوە بەستراون، قورئان بناغەی بیروباوەڕی [[موسڵمان]] دادەنێت و بانگی خەڵک دەکات بۆ پەرستنی خوا و گوێڕایەڵبوون و ملکەچبوون بۆی و بیرکردنەوە لە دروستکراوانی، و دەدوێت لە بارەی مافەکانی مرۆڤ و ئەرکەکانی بەرامبەر پەروەردگاری خۆی و کۆمەڵگە و ئاینەکەی و ھەموو گەردوون. قورئان سیستەمێکی کۆمەڵایەتی دیاری دەکات بۆ موسڵمانان، و ڕەوشت و ئاکاری موسڵمان لەخۆدەگرێت و زۆر ئامۆژگاری و پەند لە ژیانی پێشینەکان باس دەکات، خەڵک ئاگادار دەکاتەوە لە سزای ئاگر لە ڕۆژی دواییدا، لەگەڵ زۆر بابەت و لێدوانی تر.
[[پەڕگە:AndalusQuran.JPG|وێنۆک|300px|وەشانێکی ئەندەلووسی قورئان، ئەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ی زایینی]]
 
قورئان دابەش دەبێت بۆ ١١٤ بەش، بە ھەر بەشێک ئەوترێت [[سوورەت]]، و ھەر سوورەتێک دابەش دەبێت بۆ ژمارەیەک ڕستە و وتە کە ناو دەبرێت بە ئایەت. ھەموو سوورەتێک بە دەربڕینی (بسم اللە الرحمن الرحیم) دەست پێدەکات، جگە لە سوورەتی [[تەوبە]] کە بەبێ ئەو دەربڕینە دابەزی، واتای ئەو دەربڕینەش «بە ناوی خوای گەورە و میھرەبان» ە.
 
یەکەمین ئایەت کە دابەزی ئایەتی (إقرأ باسم ڕبکربک الذی خلق) بوو و دوا ئایەت کە دابەزی ئایەتی (واتقوا یوما ترجعون فییەفیە الی اللە) بوو.
 
== دابەزینی قورئان و کۆکردنەوەی لە یەک بەرگدا ==
زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەر ئەوەی قورئان بە یەک جار دانەبەزیوە، و لە کاتی جیاوازدا ھاتووەتەھاتۆتە خوارەوە لە ماوەی زیاد لە بیست ساڵ. کۆکردنەوەی قورئان لە سەردەمی [[ئەبوبەکر|ئەبوبەکری سدیق]]دا کرا بۆ یەکەم جار.
کۆکردنەوە بە مانای نوسین وتۆمارکردنی قورئان دێت، کە بە چوار قۆناغدا تێپەڕیوە:
# قۆناغی [[سەردەمی پێغەمبەرایەتی]]
ھێڵی ٢٢:
 
=== قۆناغی سەردەمی پێغەمبەرایەتی ===
نزیکەی ٦٠ کەسێک ھەبوون کە پێغەمبەر [[محەممەد]] لە ژیانی خۆیدا داینابوون بۆ نووسینەوەی قورئان، و دوای ئەوەی ئایەتەکانی بۆ ئەخوێندنەوە و پێی ئەوتن کە لە چ شوێنێک داینێن (لای چ ئایەت و لە چ سوورەتێکدا)، لە سەردەمی پێغەمبەردا بە سێ شێوە قورئان ئەپارێزرا: بە لەبەرکردن، یان بە نوسینەوەی لەلایەن نووسەرانینوسەرانی وەحییەوەوەحیەوە یان بە نوسینەوەی لەلایەن خەڵکی ترەوە جگە لە نووسەرانینوسەرانی وەحی، بەڵام لە لە ژیانی پێغەمبەردا قورئان لە یەک بەرگدا بە کۆیی نەنوسرایەوە.
 
=== قۆناغی سەردەمی ئەبوبەکر ===
لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر [[محەممەد]] زۆرێک لە عەرەبەکان لە ئاین پاشگەز بوونەوە، کە [[ئەبوبەکر]] بەرەنگاری ھەموویان بوویەوە لەوانەی کە بە تەواوی لە ئاین پاشگەز بووبونەوە، و ئەوانەی کە وازیان لە ھەندێک دین ھێنابوو وەک زەکەتدان، و ئەوانەش کە بانگەوازی پێغەمبەرایەتیان ئەکرد.
بەم شێوەیە شەڕێکی گەورە ڕوویدا و لەو شەڕانەدا ژمارەیەکی زۆر [[موسڵمان]] بوونە قوربانی کە بەپێیبە پێی گێڕانەوەیەک ٧٠ کەس لەوانەی ھەموو قورئانیان لەبەر بوو کوژران. ھەر لەبەر ئەوە [[عومەر|عومەری کوڕی خەتاب]] پێشنیاری بۆ ئەبوبەکری سدیق کرد کە ھەموو قورئان لە یەک بەرگدا (مصحف) بنوسرێتەوە، بەم شێوەیە [[ئەبوبەکر]] لیژنەیەکی دروست کرد بۆکۆکردنەوەی قورئان کە لە عومەری کوڕی خەتاب و زەیدی کوڕی سابت پێک ھاتبوون بۆ کۆکردنەوەی قورئان؛ و ژمارەیەک لە ھاوەڵان دەست نیشان کران بۆ نوسینەوە. نزیکەی دوو ساڵ خەریکی کۆکردنەوەی ھەموو ئەو بەرگانەی قورئان بوون.
 
=== قۆناغی سەردەمی عوسمان ===
[[پەڕگە:Uthman Koran-RZ.jpg|وێنۆک|300px|قورئانی [[عوسمان کوڕی عەفان]] لە کۆنترین بەرگەکان]]
قورئان بەو شێوەیەی خۆی مایەوە وەک سەردەمی ئەبوبەکر، بەڵام دوای ئەوەی لە سەردەمی [[عومەر|عومەری کوڕی خەتاب]]دا فتوحاتی ئیسلامی فراوان بوو و بەردەوام لە زیاد کردندا بوو، خەڵکی [[عێراق]] و [[شام]] و ھەندێک ناوچەی تر، جیاوازی کەوتە نێوانیان لەسەر خوێندنەوەی ڕاستی قورئان بەم شێوەیە [[عوسمانی کوڕی عەفان]] لیژنەیەکی دروست کرد لە نووسەرەکانینوسەرەکانی وەحی سەردەمی پێغەمبەر، بۆ لەبەر گرتنەوەی ئەو نوسخەیەی قورئان کە لە سەردەمی ئەبوبەکردا ئامادە کرابوو.
عوسمان ھەر قورئانێکی ئەنارد بۆ وڵاتێک کەسێکی شارەزای لەگەڵ ئەنارد بۆ ئەوەی خەڵک فێری چۆنییەتیچۆنیەتی خوێندنەوەی بکات و بۆیان ڕوون بکاتەوە.
 
=== قۆناغەکانی سەردەمی دوای عوسمان ===
ھێڵی ٣٧:
 
== زانستی قورئان ==
زانستی قورئان زۆر و ھەمەجۆرە، و زانایان بە شێوازی جیاواز بابەتەکانی قورئانیان دابەش کردووە، و گرنگترین پۆڵێن کردنی قورئان کە ھەموو ئەو باس و خواسانە لە خۆ دەگرێتئەگرێت ئەمەی خوارەوەیە:
 
قورئان بە شێوەیەکی گشتی دوو جۆر باس دەگرێتە خۆی:
# چەند باسێک وەک یاسا و ئەحکام داڕیژراون و کراونەتە ئەرک بە سەرشانی تاک و کۆمەڵەوە بۆ ئەوەی جێ بە جێ بکرێن. وەک باسە بیروباوەڕییەکانبیروباوەڕیەکان کە پەیوەندیان بە بیر و ھۆشەوە ھەیە، وباسە ڕەوشتییەکانڕەوشتیەکان کە پەیوەندیان بە ھەست و نەستی دڵەوە ھەیە، و باسە کردارییەکانکرداریەکان کە پەیوەندی بە ھەڵسو کەوتەوە ھەیە.
# چەند بابەت و باسێک کە ئەو یاسایانەی وەرنەگرتووە کە ئەمانیش چیرۆک و پەند ھێنانەوە و سوێندەکانی قورئان و لێدوان و گفتوگۆ لە قورئاندا و ئیعجاز و پەیمان و ئاگادار کردنەوە و [[بەڵگە (ڕاستی)|بەڵگە]]گانی دەروون و گەردون دەگرێتەوەئەگرێتەوە.
 
== سوورەتەکانی قورئان ==
ھێڵی ١٧٨:
 
== دابەشکردنی قورئان ==
قورئان دابەش دەبێت بەسەر ٣٠ بەشدا و بۆیە لە ناو کوردەکان بە '''سیپارە'''یش ناسراوە. سوورەتەکانی قورئان دابەش دەبن بۆ سوورەتی مەککی و مەدەنی، سوورەتە مەککییەکانمەککیەکان ئەو سوورەتانەن کە پێش کۆچ کردن بۆ [[مەدینە]] دابەزیون وزیاتر باس لە بیروباوەڕ دەکەن،ئەکەن، و ژمارەیان ٨٦ سوورەتە، و سوورەتە مەدەنییەکانمەدەنیەکان ئەوانەن کە لەدوای کۆچکردن دابەزیون و زیاتر باس لە شەریعەت و یاساکانی حەرام و حەڵاڵ دەکەنئەکەن و ژمارەیان ٢٨ سوورەتە.
 
== سەرچاوەکان ==