دانیشتووانی کورد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''کورد''' نەتەوەیەکی گەورەی نیشتەجێی [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست]]ن کە ژینگە سەرەکییەکەیان بە [[کوردستان]] دەناسرێت کە بە سەر‌سەر وڵاتانی [[ئێران]] و [[ئێراق]] و [[تورکیا]] و [[سوریاسووریا]] بەشکراوە و لە شاخە‌کانی [[ئاناتۆلی]] ھەتا [[زنجیرە چیای زاگرۆس]] درێژ دەبێتەوە. کوردەکان لە شوێنەکانی دیکەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستیش بڵاوبوونەتەوە. ئامارێکی فەرمی لەسەر ژمارەی کوردەکان نییە بەڵام بە 40٤٠ ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت. [[زمانی کوردی|زمانی کوردەکان]] لقێکە لە [[زمانە ھیندوئەورووپاییەکان]]. زۆربەی کوردەکان [[موسڵمان]]ی [[شافعی]]ین و ئەوەی دەمێنێتەوە [[موسڵمان]]ی [[شیعە]] و [[یارسان]] و [[ئێزیدی]] و [[خاچپەرستی|خاچپەرست]] و [[ئایینی یەھوودییەت|جوو]] و [[ئاشوورییەکان|ئاشوورین]].

== سەرژمێری دانیشتواندانیشتووان ==

بەپێی سەرژمێری ساڵی [[٢٠١١]] ڕێژەی کوردەکانی توورکیا ٥٦%٥٦٪ وەو کوردەکانی ئێران ١٦& وەو کوردەکانی عێراق ١٥%١٥٪ وەو کوردەکانی سووریا %٦

! --- !! جیهانیجیھانی !! [[تورکیا]] !! [[ئێران]] !! [[عێراق]] !! [[سووریا]]

| '''هەورامیھەورامی''' || ٥٤٬٠٠٠ || - || ٢٦٬٠٠٠ || ٢٨٬٠٠٠ || -

ژمارەی کوردەکان لە ئێراندا ٦ تا ٧ ملیۆن مەزەندە دەکرێ کە زۆرتر لە چوار پارێزگای [[پارێزگای کوردستان|کوردستان]]، [[ئازەربایجانی ڕۆژئاواڕۆژاوا]]، [[پارێزگای کرماشان|کرماشان]] و [[پارێزگای ئیلام|ئیلام]] دەژین. پارێزگاکانی خوراسان، ھەمەدان، لوڕستان، گیلان و مازەندەران و چەند پارێزگای تریش کوردی تێدایە. شا عەباسی سەفەوی لە سەدەی حەڤدەھەمدا ژمارەیەکی زۆری کوردی کورمانجی بۆ شەڕ لەگەڵ ئوزبەکەکان لە باکووری خوراسان نیشتەجێ کرد. ئاخێوەری ھەموو شێوەزارەکانی [[کوردی]] لە ئێراندا ھەن.

لە ئێراندا کوردەکان چەند جار دژ بە حکومەتیحکوومەتی ناوەندی شۆڕشیان کردووە. لە ١٨٨٠دا [[شێخ عوبەیدوڵڵا]] دژ بە [[قاجاڕەکان]] و [[سمکۆ]] لە ١٩٢٠ەکان شۆڕشیان کرد کە سەرکوتکران. [[قازی موحەمەدمحەممەد]] لە ١٩٤٦ [[کۆماری کوردستان]]ی لە [[مەھاباد]] ڕاگەیاند کە دوای ١١ مانگ ئەویش تێکشکا. لەدوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ١٩٧٩دا کوردەکانی ئێران داوای خودموختارییان کرد و بۆ ماوەیەک بە ڕێبەریی [[حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران]] و [[کۆمەڵە]] دەسەڵاتی چەند بەشی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیان بەدەستەوە بوو بەڵام لەدوای شەڕێکی چەکداریی چەند مانگە حکومەتیحکوومەتی ناوەندی دیسان دەسەڵاتی گرتەوە، ھەزاران کورد کوژران و بەندکران و ھیچ لە داخوازییەکانیان جێبەجێ نەکرا. لە یاسای [[کۆماری ئیسلامیی ئێران]]دا ھەر کەمینەیەکی زمانی و ڕەگەزی، مافی ھەیە کولتور خۆی ھەبێت و لەپاڵ فارسیدا بە زمانی خۆی پەروەردە بکرێ بەڵام ھەرگیز وانەی زمانی کوردی لە خوێندنگاکان و زانکۆکانی ئێران نەوتراوە. لە دەورەی سەرۆککۆماریی [[خاتەمی]]ەوە ژمارەیەک ڕێکخراوی غەیرە دەوڵەتیی کوردی و چەند فێرگەی تاکەکەسیی کوردی پێکھاتوون. لە ئێراندا ڕۆژنامە و گۆڤاری کوردی چاپ دەکرێ بەڵام [[ئازادیی ڕۆژنامەگەری]] و [[ئازادیی قسەکردن]]یان نییە. ھیچ حیزبێکی فەرمی بە پێناسەی کوردییەوە تا ئێستا لە ئێراندا پێکنەھاتووە و ھاوکاریکردن لەگەڵ حیزبەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان کە دژ بە حکومەتیحکوومەتی ناوەندین سزای زیندان و سێدارەی ھەیە.

بە پێیبەپێی ئامارێک کە لە ساڵەکانی پێش ٢٠٠٦ ـدا ئەنجام دراوە‌دراوە ژمارەی دانیشتوانی سێ پارێزگاکەی کوردستانی باشوور دەگاتە ٣ ملیۆن و ٧٦٨ ھەزار کەس، دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی یەک ملیۆن و ٧١٥ ھەزار کەسە، دھۆک ٨٦٨ ەەزار و پارێزگای ھەولێریش ملیۆنێک و ٢١٣ ھەزار کەس.

=== کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستسووریا ===

* [[لوبنانکووەیت]] ١١٩،٠٠٠٢٧١٬٠٠٠ کوردی کرمانجیسۆرانی

* [[بەحرەینلوبنان]] ٤٦،٠٠٠١١٩٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئوردنبەحرەین]] ٤،٦٠٠٤٦٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئەفغانستان]] ٢٢٧،٠٠٠٢٢٧٬٠٠٠ کوردی سۆرانی

* [[ئەرمەنیا]] ٤٧،٠٠٠٤٧٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[کازاخستان]] ٣٤،٠٠٠٣٤٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ڕووسیا]] ٢٠،٠٠٠٢٠٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[گورجستان]] ١٧،٠٠٠١٧٬٠٠٠ کوردی ئێزیدی

* [[قرغیزستان]] ١٣،٠٠٠١٣٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[تورکمانستان]] ٦،٩٠٠٦٬٩٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئازەربایجان]] ٦،١٠٠٦٬١٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئوزبەکستان]] ٢،٦٠٠٢٬٦٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] ٥٤٣٫٠٠٠ کوردی کرمانجی -- ٥٠٠٠ کوردی زازایی

* [[فەڕەنسا]] ٨٢،٠٠٠٨٢٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ھۆڵەندا]] ٧٢،٠٠٠٧٢٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[بەلجیکا]] ٢٧،٠٠٠٢٧٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[شانشینی یەکگرتوو]] ٢٥،٠٠٠٢٥٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[نەمسا]] ٢٤،٠٠٠٢٤٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئیتالیا]] ١٢،٠٠٠١٢٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[دانمارک]] ١١،٠٠٠١١٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[سوید]] ١١،٠٠٠١١٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[سویسرا]] ٧،٧٠٠٧٬٧٠٠ کوردی کرمانجی

* [[فینلاند]] ٦،١٠٠٦٬١٠٠ کوردی کرمانجی

* [[نۆرویژ]] ٤،٩٠٠٤٬٩٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئۆکرانیا]] ٢،٠٠٠٢٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ئیسپانیا]] ٩٠٠ کوردی کرمانجی

* [[پورتوگال]] ٢٠٠ کوردی کرمانجی

* [[بولگاریا]] ٢٠٠ کوردی کرمانجی

* [[ویلایەتە یەکگرتووەکان]] ٥٨،٠٠٠٥٨٬٠٠٠ کوردی کرمانجی -- ٨،٦٠٠٨٬٦٠٠ کوردی سۆرانی

* [[ئۆسترالیا]] ١٧،٠٠٠١٧٬٠٠٠ کوردی کرمانجی

* [[کەنەدا]] ٦،٩٠٠٦٬٩٠٠ کوردی کرمانجی

* وتاری [[کورد]]