ورمێ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
ھێڵی ١٤٧:
=== دوای ئیسلام ===
[[پەڕگە:Azerbajan in Abbasid Caliphate.jpg|وێنۆک|شوێنی ورمێ لە نەخشەی [[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا]] لە سەردەمی [[خەلافەتی عەبباسی]]دا]]
* سادقی کوڕی عەلی یەکێک لە کارمەندانی '''[[عەزد دەولەی دەیلمی''']] ورمێی داگیرکرد و چەندین قەڵای دروست کرد،کرد. بە وتەی پێشینان.پێشینان، [[عومەر کوڕی خەتتاب]]، [[عەتبەی کوڕی فەرقەدیفەرقەد]]ی نارد بۆ داگیرکردنی [[مووسڵ]] لە ساڵی (٦٤٠ز)دا، وە ورمێشی[[ورمێ]]شی گرت. جوگرافیناسانی سەدەی چوارەمی کۆچی وەک (ئیبن حەقول و ئەستەخری) ورمێیان[[ورمێ]]یان بە سێھەم شاری ناوچەکە دانا دوای ھەریەکە لە ([[مەراغە]] و [[ئەردەبیل]]) وە وتوویانە شارێکی پڕ [[ئاو]]ە، وە جەختیان کردوەتە سەر ئەوەی کە دەوڵەمەندە بە میوە و خاکێکی بەپیت. '''[[شەمسەدین موقەدەسی''']] دەڵێت ورمێ شارێکی ئەرمەنییە و لەلایەن دوینەکانەوە[[دوینەکان]]ەوە بەڕێوەدەبرێت. لەو سەردەمەدا ورمێ کەوتبووە سەر رێیرێگای بازرگانی ([[ئەردەبیل]]-[[مەراغە]]-[[ورمێ]]-[[بێگری]](مورادیە)-[[ئامەد]])، لەوکاتەدا ھێشتا [[تەورێز]] گرنگی نەبوو، لەبەرئەوەی ڕێگاکان بە شارەگەورەکاندا تێپەڕ دەبوون. ناوچەی ورمێ لەسەردەمی ئیسلامدا تەنھا دانیشتوانی پێکھاتبوو لە [[کورد]] و [[مەسیحی]] پێکھاتبوو.
* ئەم شارە لەمێژووی ئیسلامدا ڕۆڵێکی گەورەی نەبوو، لەکاتی تیولیدا ناوچەی ئازەربایجان و ورمێ دابەش ببوون بەسەر خانەدانەکاندا و لەلایەن ئەوانەوە بەڕێوە دەبران، بەشێوەی گۆشەگیری دەژیان، لەسەردەمی دەسەڵاتی [[دەیلەم]]ەکاندا بەسەر ناوجەکەدا،ناوچەکەدا، لە ورمێ '''[[جەستانی کوڕی شەرمەزن''']] بەرھەڵستیان دەکات لە ساڵی (٩٥٣ز)دا و فەرماندەیەکی بەئەمەکی سەرکردەی دەرکەوتووی ئەوکاتەی [[کورد]] لەناوچەکە [[دەیسەم کوڕی ئیبراھیمی کورد]] دەبێت، دواتر دەیلەمەکاندەیلەمەکان، ئەرمەنیەکان تێکدەشکێنن کە لەوکاتەدا دەیسەم لە ژێر دەسەڵاتی ئەرمەنییەکاندا بوو، کاتێک جەستان چووە شوێن دەسەڵاتی باوکی لەساڵی (٩٥٧ز)ی نەچووە ژەرژێر دەسەڵات و فەرمانی دەیلەمەکان، سەرەتا ورمێی جێھێشت و بووە ھاوپەیمانی '''[[ئیبراھیمی کوڕی مەرزەبان''']] و پێکەوە [[مەراغە]]یان گرت و پاشان ئیبراھیمی جەھێشتجێھێشت و گەڕایەوە ورمێ و دیواری بەدەوری ورمێدا کردوکرد و سەبازگەیەکی بەھێزی تیاداکرد،تیادا دروستکرد، دواتر خزمەتی چاکتری بە [[خەلافەتی عەبباسی]] کرد، '''[[موستەکفی بیلا''']] دڵخۆش بوو بە پشتگیری '''[[کوردە قەحتانییەکان''']] بەڵام کوڕەکانی مەزروبان (جاستان و ئیبراھیم) تێکشکان ھەرچەندە کوردە [[ھەزەبانی]]ەکان یارمەتیان دان. لە ساڵی (٩٦٠-٩٦١ز) برایەکی مەزروبان توانی دەسەڵات لە ئیبراھیم بسێنێت و شکستی پێبێنێت و ئیبراھیم بگرێت و [[مەراغە]] تا ورمێ گرێ بدات، لەساڵی(٩٦٦ز) بەھۆی نێوەندگیری '''[[روکن دەولەی بویی''']] دووبارە دەسەڵاتی ئیبراھیمی بە فەرمی ناسەندراناسێندرا.
* کاتێک '''[[ئۆغوزە تورکەکان''']] لە ساڵی (١٠٢٩-١٠٤١ز) ئازەربایجان و ناوجەکەیان داگیرکرد، حاکمی '''[[ورمێ''']]، [[ئەبی ھیجا ھەزەبانی]] بوو وە سەرکردەی کوردە [[ھەزەبانی]]ەکانیش بوو دایکی خوشکی ئەمیری ئەوکاتی [[تەورێز]] بوو، کوڕی [[ئەبی ھیجا ھەزەبانی]] توانی (٢٥٠٠٠ تا ٣٠٠٠٠) ئۆغوز تێکبشکێنێت و لەناویان بەرێت کە بەتەمابوون بپەڕنەوە زەوییەکانی ئەمان، ھەموو ئۆغوزەکان نەگەڕانەوە و ھەندێکیان لە ئازەربایجانی ئەمڕۆدا مانەوە، ئۆغوزەکان لەژێر فەرمانڕەوایی فەرماندەیەکی زانای خۆیاندا لە دەوری ورمێ مانەوە، دوای ئەوەی لە دەوری ورمێ دەرچوون ھەرشیان کردە سەر ئەرمەنییەکان و زۆریان لە کوشتن و بەدیل گرتن و تاڵانیان کردن، کوردە [[ھەزەبانی]]ەکان لە ورمێ و دەوروبەری دەژیان شەڕی ئۆغوزەکانیان کرد، ئۆغوزەکان ھەندێ کوردیان کوشت و پاشان گوندەکانیان تاڵان کرد، لەبەر ئەم ڕاو رووت و داگیرکارییەی ئۆغوزەکان کوردەکان بە سەرکردایەتی [[ئەبی ھیجا ھەزەبانی]] بوونە نەیار بۆ ئۆغوزەکان.<ref>«تاریخ غزھا (ترکمن‌ھا)»، فاروق سومر، مترجم وھاب ولی، پژوھشگاە علوم انسانی و مطالعات فرھنگی، 1390، 122-123</ref>
 
[[پەڕگە:Seh gonbad.jpg|وێنۆک|ڕاست|کۆشکی سێ گومەزی ورمێ، جێنزرگەی '''جەلالەدینی خوارزم شا''']]
* لە کانوونی دووەمی ساڵی (١٠٦٣ز) سوڵتان '''[[تۆغرول''']] بە ورمێدا تێپەڕیووە، کاتێک سوڵتان '''[[مەسعودی خەزنەوی''']] لە بەغدادەوە گەڕایەوە ئازەربایجان، '''[[ئەمیر حاجیبی تاتار''']] شوینی خۆی بەھێزدەکات لە ورمێ بەڵام پاشتر خۆی بەدەستەوە دەدات بۆ سوڵتان، لەساڵی (١١٤٩ز)دا ورمێ درا بە'''[[مەلیک محەمەدی کوڕی مەحمودی کوڕی محەمەد''']] کە برازا و زاوای '''[[مەسعودی کوڕی محەمەدی کوڕی مەلەکشا''']] بوو. '''[[قزڵ ئەرسەلان''']] پشتگیری '''[[ئەمیر حەسەنی کوڕی خەنجاخی''']] کرد بۆ گەمارۆدانی ورمێ لە ساڵی([[١١٨٩]]ز١١٨٩ز)دا و شارەکە گیراو تاڵان و وێران کرا. لە ساڵی (١٢٢٣ز)دا ئەبوبەکر ئەتابەگی [[تەورێز]]، [[شنۆ]] و ورمێی دا بە عەلائەدین. '''[[یاقوت حەمەوی''']] لە ساڵی (١٢٤٠ز)دا ورمێی بینیوەوبینیوە و ئەڵێت شارەکە ئاسایشی تیادا بەرقەرار نەبووە بەھۆی لاوازی دەسەڵاتی فەرمانڕەوای شار '''[[ئۆزبەکی کوڕی پاھڵەڤان''']]. لەسەردەمی دەسەڵاتداری '''[[جەلالەدینی خوارەزم شا''']] بەسەر ئازەربایجان و ناوجەکەداناوچەکەدا [[ورمێ]] و [[خۆی]] و [[سەڵماس]] بەدەست میرنیشینی سەلجوقییەوە بوون.
* لە ساڵی (١٢٢٦ز)دا خێلە تورکمانەکان [[ورمێ]]یان داگیرکرد و باجیان ستەسەر، لەسەر گلەیی ئەمیرە ھاوسەری جەلالەدین سوپای نارد بۆ تێکشکاندنی تورکمانەکان، لەلایەکیکەوە بەپێی '''تاریخی جیھانکشای''' فەرماندەکانی [[گورجستان]] (شیلوا و ئیڤانی) لە '''[[جەنگی گڕنی''']] بەدیل دەگیرێن ھەرلەسەرەتاوە مامەڵەی باش و ڕێزیان لێدەگیرێت لەلایەن جەلالەدینەوە، بەماوەیەکی کەم دوای ئەم جەنگە جەلالەدین دەمرێت لە شارۆچکەی '''[[مەرەند''']]، لە ساڵی (١٢٣٠-١٢٣١ز)دا خوارزم شا کەوتە ژێر فشارێکی توندی [[مەغۆل]]ەکان وە زستانی لەناوچەی [[ورمێ]] و [[شنۆ]] بردەسەر و مایەوە لە ناوچەکەدا و والێکدەدرێتەوە کە قوبەیەک(گومەز)ێکی دروست کردووەو ھەرلە ورمێ ئەسپەردەی خاک کراوە. ھەتاوەکو سەدەی دەیەمی کۆچی شاری [[ورمێ]] دانیشتوانەکەی تەواوی [[کورد]] بوون.<ref>https://web.archive.org/web/20140407133829/http://isbndb.com/d/book/encyclopaedia_iranica_a48/similar.html</ref>
 
[[پەڕگە:Tamerlan.jpg|وێنۆک|ڕاست|کاتێک [[تەیمووری لەنگ]] ورمێی دابە '''گرگین بێگی ئەفشار''' کە وەک زاڵمێک بوو]]
* بەپێی ڕۆژنامە ناوجەییەکانناوچەییەکان [[تەیمووری لەنگ]]، ورمێی بەبێ باج داوەتە '''[[گرگین بێگی ئەفشار''']]، کە ئەإشارەکان نیشتەجێ بوون لە قەلای [[تۆپراق قەڵا]] کە چارەکە میلەکمیلێک لە شاری ورمێ وە دوورە، ھەرجەندەھەرچەندە لە '''زەفەرنامە'''دا ھاتووە کە ساڵی (١٣٠٧ز) [[تەیمووری لەنگ]] دەسەڵاتی سەپاندووە بەسەر ورمێدا، لەساڵی (١٤٢٣ز)دا ئەمیر تەیموور خێڵی (ئەوسانلو)ی ئەفشاری ھێنا بەمەبەستی سەرکوتکردنی [[کورد]]ەکان و خێلە ڕاپەڕیووەکانی ورمێ و دیاری کردنی '''[[گرگین بێگی ئەوسانلو''']] بۆ حکومداری ورمێ،[[ورمێ]]، دوای مردنی کوڕەکەی '''[[عەلامە سوڵتان''']] چووە جێی باوکی بۆماوەی سێ ساڵ. لە شورای دادگای شاری ورمێدا فەرمانیان دا بە دەسەڵات گرتنە دەستی براگەورەکەی بەناوی '''[[یادگار سوڵتان''']] کە دەسەڵاتی شار بگرێتە دەست. [[باسیل نیکیتین]] دەڵێت حکومداری ئەوسانلوی ئەفشار لەو کاتەدا (٦)کەسیان حکومداریەیانحکومدارییان کردووە.<ref>{{Cite web |url=http://lib.eshia.ir/23022/9/3588 |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date=٢٧ی نیسانی ٢٠١٤ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی نیسانی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://www.webcitation.org/6P9ZVNtNE?url=http://lib.eshia.ir/23022/9/3588 |بەستەری شکاو=yes }}</ref>
 
=== سەردەمی سەفەوییەکان ===
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ورمێ»