یارسان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''یارسان''' بە '''ئەھلی حەق''' یان '''کاکەیی''' دەوترێت گروپێکی تایبەتن کە ھەڵگری بیروباوەڕی ئاینی ئیسلامن،جیاوازن، لە گەلێک شوێنی [[کوردستان]]دا بڵاون، بە تایبەت لە [[کرماشان]] و [[گەرمیان]]. [[کاکەیی]] دانیشتووی [[کەرکووک]] و لێواری زێی نێوان [[ھەولێر]]-[[مووسڵ]] و [[شەبەک]] ئەمانە ھەموو بە بنەچەکی ھۆز و زمان و بیروباوەڕی ئاینی دەگەنەوە یەکتر. کاکەیییەکان ھەر لەسەرتاوە ئایینی ئیسلامە و قورئانیان ئەبەر دەکرد زۆر خواناس بوون بە دوای فەرموودەکانی پێغەمبەر دەکەوتن. کاکەیییەکان بە ھیچ شێوەیەک ئایینێکی تریان نییە تەنھا ئێرانییەکان وایان لە کاکەیی کردووە کە دێنێکی جیاوازیان ھەیە ئەمە قسەیەکی بەتاڵە ھیچە. ئەھلی حەق بەوە ناسراون کە ڕاستگۆ بوونە و بەدرێژایی ژیانیان درۆناس نەبوونە ھەمیشە حەقیان وتوە یارسان ئێرانییەکان ئەو ناوەیان پێوە ناوە خۆی کاکەیییە لە ئەسڵدا

شوێنەکانی نیشتەجێ بوونی ئەھلی حەق (یارسان) لە کوردستاندا، لە کۆنەوە تا ئەم سەردەمە ھەندێک گۆڕانکاری بە خۆوە دیوە. بەڵام ئەوەی کە ھەمووان لە سەری پیداگری دەکەن ئەوەیە کە لە سەرەتادا ئایینی یارسان لە ناوچەکانی [[ھەورامان]] و [[شارەزوور]] و [[لوڕستان]] بڵاوبووتەوە و گەشەی کردووە، جا دواتر گەیشتووتە ناوچەکانی تری [[کوردستان]] و [[ئێران]].<ref name="t1">{{Cite web |url=http://www.kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |title=میژوو و فەلسەفەی یارسان |access-date= ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311115837/http://kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |archive-date=١١ی ئازاری ٢٠١٦ |dead-url=yes}}</ref>

بە بۆچوونی ھەندێک لە مێژووناسان، ناوی یارسان کورتکراوەی «یارسولتان» ە<ref>[http://www.alaeadin.blogfa.com/post-20.aspx بابایادگار، چشمە آناھیتا: دیار یارسان]</ref> و مەبەست لێی [[سوڵتان سەھاک]]ە (بە [[فارسی]]: سلطان اسحاق)، ھەرچەند بوونی ئاینی یارسان دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی میترایییەکان (٤٠٠٠–٥٠٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر) بەڵام سوڵتان سەھاک بە داڕێژەرەوەی بە ئایینی ئیسلامئاینەکە دادەنرێت.<ref>ئێستا مەزارەکەی لە گوندی شێخانە لە ھەورامان.</ref> کە ڕێبەرێکی دیاری ئەم بیروباوەڕەیە لە کوردستاندا. یاخود یارستان بە واتای شوێنی یار یا موردانی ئەھلی حەق.

کۆنترین ناودارانی یارسان [[بابا تاھیری ھەمەدانی]] (٩٣٧ – ١٠١٠)ز لای یارسانەکان پیرۆزە و ھەندێک لە نوسراەوەکانی لە کتێب[[سەرەنجام]] کە بەدی دەکرێت کە نووسراوی ھەرە پیرۆزی یارسانە.<ref name="t2">[http://www.el7ad.com/smf/index.php?topic=20063.0;wap2 الدیانات القدیمة فی کوردستان / دیانة الکاکائیة]</ref>

ئاینی یارسان بە چەند گڕێکی (دەوران) دا ڕوویشتووە،ڕویشتووە، کاکەیییەپەییڕەوانی کانئاینەکە یانماوەی یارستانییەکانھەرگڕێک ئایینەکەیانبە لە٣٠٠ باوساڵ بادەخمڵێنن پیرانیانەوەبەپێی ئیسلام بوو و قورئانیان دەخوێندسەرئەنجام. ھەتاوەکو سەردەمی سوڵتان سەھاک ئاینی یارسان ھەشت گڕێ بەخۆەوە بینێوە، کەواتا تەمەنی ئەمئەمم عەشیرەتەئاینە بە لای کەمەوە بۆ ٢٤٠٠ ساڵ ثێش ئێستا دەگەرێتەوە.

بالولی دانا (کەسایەتییەکی یارسانییە لە سەدەی ١–٢ی کۆچی دەژیا)، لەوسەردەمە باس لە زیندوکردنەوەی ئاینی یارسان دەکات، دەفەرمێ:

تا زندە کەرین شیعەیئاینی یاران (کەسانێک دەست کاریان کردوە بۆ مەبەستی سیاسی وتوویان: تا زندە کەرین شیعەیئاینی '''<span lang="ckb" dir="rtl">ئێران</span>'''

کەواتا عەشیرەتیئاینی یاران زۆر لەسەردەمی سوڵتان سەھاک کۆنترە بۆیە داوای زیندوگردنەوەی کردوە.

| ''ڕای حەق ڕاسییەن بڕانان ووە ڕا''

| ''قەدەم ووە قەدەم تا ووە مەنزڵگا''<ref name="t2"/>

سەرەتای دەستپێکی ئەم بزاڤە ئایینییە لە ناوچەی «لوڕستانەوە» بووە و دواتر بەرەو باکووری دەڤەری «گۆران» نشین پەرەی ستاندووە. ھەر لەبەرئەوە ناوچەکانی لوڕستان و باشووری کوردستان، لە کۆنترین بیرەوەرییەکانی «گۆران» ـەکاندا شوێنێکی بەرچاوی ھەیە، ھەر ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە شوێنە پپیرۆزە دێرینەکانی ئەو ناوچانە، وەکوو «ئاتەشکەدەی تاقگرا» نزیک بە شاری «زەھاو» یان «دووکانی داوود» کە پەیکەرێکی دێرینەیە و دەرکەوتووە و پەیوەندی بە «موسڵمانئاگر بوونی خۆیانپەرستن» ییەوە ھەیە، بزوبە پیرۆز بزانن و ناوی «دووکانی داوود» ی لەسەرلە سەر دانێن و وەک میراتی پیرۆزی خۆیان ڕێزی لێبگرن.<ref name="t1"/>

وا دەزانرێت کە بیروباوەڕی یارسانی یەکێک بێت لە شیعەی توندڕەو کە بە عەرەبی بە (غولات) ناو دەبرێن واتە توندڕەو، کە لە سەدەی نؤیەمدا سەری ھەڵداوەو زیاتر بە «قزڵباش» بانگ دەکران. وشەی لێکدراوی «ئەھلی حەق» لە فەرھەنگی «صۆفییەصۆفیە» دا بە کەسانێک دەگوترێت کە پلە سەرەتایییەکانی تێگەیشتن «شەریعەت، تەریقەت، مەعریفەت» یان تێپەڕکردووە و گەیشتوونەتە ئەوپەڕی تێگەیشتوویی، واتە «حەقیقەت». ھەروەھا ئەم وشەیە بە مانای کەسایەتی تێگەیشتوو لە «رازی ئایین» دەگوترێت کە لەلایەن «سوڵتان سەھاک» ەوە گەشەی کردووە. سوڵتان سەھاک گۆرانکاری خستووەتەخستۆتە ناۆ ئەم عەشیرەتەئاینە کوردییە،کوردییە کۆنە، بۆ پارێزگاری لە عەشیرەتەکەیئاینەکە و ھەوڵانی ڕواڵەتی ئاینەکەی بە عەلی کوری تالیب داپۆشیوە بۆ ئەوەی بتوانێت موسڵمانی خۆییار و بنەماڵەکەییاوەرانی بپارێزێت. ئەم بنەماڵییەئاینە باوەری بە پێغەمبەردۆن محەممەدو ھەیەدۆن (چونکەدوبارە ھەرژیانەوە لەسەرتایبەڵام دروستبوونیان موسڵمان بوون کتێبیلە قورئانیانکەسێکی دەخوێنددیکە) ھەیە، عەلی کوری تالیب یەکێک بووە لەو کەسانە کە سمێڵیژیانی دەھێشتەوەکەسایەتییەکی بۆیەپیرۆزی زۆربەییارسان کاکەیییەکان سمێڵی دادەنێن لەبەر عەلی کوڕی تەلیب،بووە، ھەر لەبەر ئەوە بە چاوی ڕێزەوە لەلایەنلە لایەن کاکەیییەکانەوە تەماشای دەکرێت بەلام کەسایەتی دیکە ھەن، وەکو عیسای مەسیح، بوودا… ھتد ھەمان پیرۆزیان ھەیە.

یارسان (کاکەیی) باوەڕیان بە خودایەکی گەورە و بنچینەیی ھەیە لەگەڵ پێغەمبەریشەش ھاوشێوەی خودا (واتە نوێژوڕۆحی زەکاتووخودا ڕۆژوولەو خۆیانشەش دەکردکەسەشدا ھەیە) ھەمووھەندێک لەو بنەماڵەیەکەسانەش کاکەیییەکانبە ئایینیان ئیسلام بووە کەسانەش بەپێیپێی بیر و باوەڕی یارسانییەکان بریتین لە عومەر و ئەبو بەکەری سەدیق،[[مەسیح]]، [[عەلی کوڕی ئەبوتالیب]] و [[سوڵتان سەھاک]] کە ئەوان پێشیان وایە سوڵتان ئیسحاق لە دایکبونەکەشی لە نیزیککەسێکی ھەورامانوەک مریەم بووە. شوێنەکەوتوانی یارسان باوەڕیان بە کۆپیکردنەوەی ڕۆح ھەیە و پێیان وایە خودا گەورە سەرەکییەکە ئیش و کاری مرۆڤ ڕاستەوخۆ بەڕێوە دەباتنابات و بەڵکو لە ڕێگەی شەش لاشەکەوە کارەکان بەڕێوە دەباتئەبات کە ڕۆحی خۆی تێکردوون. یارستانییەکانکتێبە یانپیرۆزەکەی کاکەییکانیارسان ھەتاناوی ئێستا لەسەر ڕیچکەی خۆیانن ت ئێستا پارێزگاری لە بنەماڵەکەی خۆیان دەکەن. کاکەیییەکان بە سمێڵ دەست نیشان دەکرێن چونکە بەو نیشانەیە یەکتر دەناسێنن[[سەرەنجام]]ە.

لە دەستووری یارسان ھەر پەیڕەوی ئەم ئایینە ئیسلامییە دەبێ ڕەوشتپیر و دەستپاکی و ھتد …دەلیلی بێت. لە سەردەمی [[سوڵتان سەھاک]]ەوە، ھەموو[[پیر یارسانییەکانبنیامین]] ئایینیپیر خۆیانو ھەڵبژارد[[داو بوونەکەوسوار]] ئیسلامدەلیلی ھەتاھەموو ئێستایارسانییەکان موسڵماننبوون. بەڵام ناوبڕاکان بەھۆیبە ھۆی ھاوسەگیری نەکردن منداڵیان نەبووە و سوڵتان سەھاک حەوت بنەماڵە (خانەدان یا دوودە) بە ناوی بنەماڵەکانی حەقیقەت دامەزراند تا نەسلەکانی داھاتووی یارسانییەکانیش لە ھەر چەرخە و سەردەمێک پیر و دەلیلیان بێت.<ref name="ReferenceA">ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و ڕسومرسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٦٩.</ref>

پاش لە سوڵتان سەھاک لە سەدەکانی یانزەھەم و دوانزەھم و سیانزەھمی کۆچیی مانگی، چوار بنەماڵەی دیکەیش بە ناوەکانی ژێر دامەزرا.<ref>ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و ڕسومرسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٨١–١٦٩.</ref>

ھەروەھا بنەماڵەێکی دیکەیش بە ناوی [[بنەماڵەی سەید دەوریشی|سەید دەوریشی]] کە لە نەسلی سەید دەوریش بووە کە پێشتر بەشێک لە بنەماڵەی یادیگاری بووە و ئێستا پەیڕەوانی، سەیادەتی بنەماڵەی خامۆشییان قەبووڵ کردووە و بوونە بە بەشێک لەم بنەماڵە.<ref name="ReferenceB">ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و ڕسومرسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٧٠.</ref>

ئەم بنەماڵەکانە بە جێگێری خۆیانلە [[پیر بنیامین]] کە پیری بوونئەزەلیی یارسان بووە کاری ئایینی دەکەن. جێگێری [[داو کەوسوار]]یش، کە دەلیلی ئەزەلی یارسان بەھۆیبووە کۆچبە کردنیانەوەملی زۆربەیانڕۆڵەکانی کوژران[[ھەفتا لەوو دوو کاتەپیر]]ە. بەڵام لە ھەندێک کات بە پیر ئیختیاری ھەڵبژاردنی دەلیلیش دراوە و ئەسە یارانی بڕێک لە بنەماڵەکان دەتوانن بە ئیزنی گەورەپیاوی ئەو بنەماڵە پێک دێن لە چەند بەشێک ھەموویان لە یەک شوێن نەمانبە جیادەلیلیی بوونەوەموریدەکانی ئەو بنەماڵە ھەڵبژیردرێن.<ref name="ReferenceA"/> بەڵام [[سوڵتان سەھاک]] بۆ جێگەی خۆ کەسێک دانەنیشاند.<ref name="ReferenceB"/>

لە سەدەی بیستەمدا بڕێک لە پەیڕەوانی [[نیعمەتوڵڵای موکریی جەیحوون ئابادی]] کە پێشتر بەشێک لە بنەماڵەی شاحەیاسی بوون، لەم بنەماڵە لقیان دا و بنەماڵەی دوانزەھەمیان دامەزراند کە خۆیان [[بنەماڵەی ساحیبزەمانی]] یان مەکتەبیان پێ دەگۆت. بەھۆیبە ھۆی ھەولی ڕێبەرەکانی ئەم بنەماڵە بۆ نزیکترکردنی بیروباوەریان بە [[شیعەی دوانزە ئیمامی]]، بە پەیڕەوانی ئەم بنەماڵە «ئەھلی حەقی موسڵمان» دەڵێن. فەرمانی ڕێبەری ئەوکاتی ئەم بنەماڵە، [[بارام ئیلاھی]] لەسەرلە سەر کۆتاکردنی [[سمێڵ]] لە ساڵی ١٣٦٩ی کۆچیی ھەتاوی بوو بە سەبەبی شەڕ و پێکدادان لە ناوینی پەیڕەوانی ئەم بنەماڵە و بنەماڵەکانی دێکە. ئەم بەشە کەوتنە خوارەوەی عیراق زۆربەیان بوونە شیعە.<ref>[http://www.pasokhgoo.ir/node/405 ناوەندی میللی وەڵامدانەوە بە پرسیارە دینیەکان (مرکز ملی پاسخگویی بە سؤالات دینی: تشکیلات اھل حق) - (بە زمانی فارسی)؛] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220051215/http://www.pasokhgoo.ir/node/405 |date=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦}} بازدید در ٢٤ اوت ٢٠١٤.</ref>

== ashiratiئایینی یارسان لە کۆنترین چینی ئایینە [[یەزدانێت|یەزدانییەکانە]]. ھەر یەک لە ئاینی زەردەشتی، یارسانی و [[عەلەوی|عەلەوییەکانی]] باکووریش،باکوریش، ھەمان چینی پیرەکانیان ھەیە؛ و ئەم ئایینانە لە چەندین ئەرک و شێوەزدا لە یەک دەچن. بە گرۆپی ئاینییەکانی [[یەزدانێت|ئێزدانی]] ناسراون.<ref>Mehrdad Izady. The Kurds: A Concise Handbook. Taylor & Francis, 1992. ISBN 0-8448-1727-9</ref> بڕێک لەم لەیەک چوونانە بریتین لە ==:

* ھەبوونی پیر

[[پۆل:یارسان|یارسان ]]