کلاسیزم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
←‏سەرچاوەکانی کلاسیزم: خۆربەیان»زۆربەیان
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
زیاد کردنی هەندێک زانیاری و ڕاستکردنەوەی هەندێک لە هەڵەی نووسین (spelling) لەو ووشانەی بە زمانی ءینگلیزی نووسراون.
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ھێڵی ١:
{{تێکەڵکردن|رێبازی کلاسیزم}}
{{یەک سەرچاوە}}
رێبازی کلاسیزم یان (کلاسیسیزم) (بە ئینگلیزی - Classicism) یەکێکە لە رێبازە ئەدەبیەکان و بزاڤە ھونەریەکان لە سەدەکانی پێش زایین تا کۆتایی سەدەی ١٨ زایینی. ڕێبازی کالسیزم لە سەدەی حەڤدەم لە فەرەنسا سەری هەڵداوە، تەنیا ئەدەبی کۆنی بە ئەدەبێکی بەرز دادەنا و ئەدەبی ناوچەیی لە ئەوروپا رەت دەکردەوە. فرانچۆیس دی ماالربێ، یەکەمین رابەری راستەقینەی ئەم ڕێبازە بووە. کالسیزمی کوردی ئەو ئەدەبە کوردییە کۆنەیە، بە شیعرلە سەدەی یازدەهەم تا جەنگی جیهانی یەکەم لەسەر سیستەمی عەروزی نووسراوەتەوە. ئەدەبێک بوو، لەسەر بنج و بناوانی ئەدەبی ئیسلامی و ئەدەبی رەسەنی خۆماڵی دامەزراوە. ئەو ڕێبازی کالسیزمەی لە ئەدەبی کوردیدا بە دی دەکرێت، جیاوازییەکی زۆری هەیە لەگەل ئەو ئەدەبە کالسیزمەی لە ئەوروپا بەدی کراوە. ڕێبازی کالسیزم لە ئەوروپا سەرچاوەی لە ئیلهام وەرگرتووە، لاسایی بۆچونەکانی ئەفالتون و ئەرستۆ و هۆراس بووە و پەیرەو کردنی یاسا و دەستوری یۆنانی و رۆمانییەکان بووە. لە خزمەتی دەرەبەگ بووە و بە شانۆ و چیرۆک و رۆمان و... دەربرراوە. هەرچی شاعیری کوردەکانن، سەرچاوەی بەرهەمەکانیان (دڵ)ە، نووسینەکانیان پڕ سۆز و هەستە، هیچ بنەمایەکی فەلسەفی نییە. شیعر بەلای شاعیرانی (کالسیزمی کوردی) وەک پیشەیەک وابوو، بەهەوڵ و ماندوو بوون، خۆیان فێری هونەری رەوانبێژی و زمان و زاراوەی تر دەکرد. بەتایبەتی کاریگەری سەعدی شیرازی و کەلیمی هەمەدانی و زۆرانی تر بە شیعری کالسیزمی کوردییەوە دیارە. کالسیزمی کوردی لە سەدەی نۆزدە کۆتایی دێت، لە کاتێک کالسیزمی ئەوروپی لە سەدەی هەژدە کۆتایی دێت. واتا کورد ئەدەبی کالسیزمی نییە و وا باشترە پێی بوترێ ئەدەبی کۆن. نمونەی ئەدەبی کوردی کۆن(کالسیزم): گرنگتیرین و یەکەمین شاعیری کالسیزمی کوردی بابا تاهیری هەمەدانییە، بە شێوەزاری لوڕی نووسیویەتی. لە میری ئەردەلان، بە زاری گۆران، محمد عەبدلقاسم ناسراو بە مەالی پەرێشان. لە سەدەی شازدەهەم میرنشینی جزیرە، زاری نووسینی کرمانجی ژووروو بووە، بە تایبەتی شێوەزاری بۆتان. شاعیرانی گەورەی وەک نالی و سالم و کوردی ، هەر سەر بەو ڕێبازەن.
رێبازی کلاسیزم یان (کلاسیسیزم) (بە ئینگلیزی - Classicism) یەکێکە لە رێبازە ئەدەبیەکان و بزاڤە ھونەریەکان لە سەدەکانی پێش زایین تا کۆتایی سەدەی ١٨ زایینی.
 
== رەچەڵەکی زاراوەی کلاسیزم ==
ھێڵی ١٨:
یەکەم جار نووسەری [[رۆمانی]]، [[ئۆلیژیلۆس]] (Auliscellius)بوو، کە لە سەدەی ٢ی زایین دا، لە کتێبی [[شەوانی ئەتیکا]] ئەم زاراوەی بەکار ھێنا. ئەمەش لە دوو شوێنی جیادا:
 
١- ScriptorScripter Classicus
واتە: نووسراوی چینی سەرەوە
 
٢- ProletariusProletaries Scriptor
واتە: نووسراوەی چینی [[پرۆلیتاریا]]
 
ھێڵی ٢٩:
دەستوور و بنەماکانی کلاسیزم لە چەندین سەرچاوەی [[ئێستەتیک]]ییەوە، کە زۆربەیان سەرچاوەی [[یۆنانی کۆن]]ن، ھەڵێنجراون:
 
١- ھونەری شێعر (poeticapoetic) نووسینی [[ئەرەستوو]] (٣٢٢–٣٨٤ پ. ز)
 
٢- ھونەری شێعر، نووسراوەی [[ھۆراس]] (Horace) (٦٥–٦٨ پ. ز)
ھێڵی ٣٧:
کە لە لایەن نووسەرانی ئەورووپای سەردەمی [[رێنێسانس]]ەوە، تەنانەت ھەر لە پێشتریشەوە لاساییان دەکرایەوە. تەنانەت ھەندێ رەخنەگر وای دەبینن کە ئەدەبیاتی سەردەمی گریک (سەردەمی یۆنان و رۆمانی دێرین) بە کلاسیزمی کۆن دادنرێت، ئەو کلاسیکەی دواتری ئەورووپاش کلاسیزمی نوێیە.
 
٣- بەرھەمەکانی نووسەرانی سەردەمی رێنێسانس (RennaissanceRenaissance) لە ماوەی سەدەی ١٥م و ١٦مدا، ھەروا بەرھەمی نووسەرانی [[بزووتنەوەی رۆشنگەری]] (Enlightenment) لە کۆتایی سەدەی ١٧ تا کۆتایی سەدەی ١٨م، بوونە چەند سەرچاوەگەلێکی دیکەی کلاسیزم. بەتایبەتیش کاتێ لە ساڵی ١٦٧٤دا رەخنەگری فەرەنسی، نیکۆڵا بوالۆ (١٦٣٦–١٧١١) کتێبە گرنگەکەی خۆی ([[ھونەری شێعر]] Art Poethique)ی بڵاوکردەوە و دەستوور و بنەماکانی کلاسیزمی تێدا شی کردەوە و چەسپاندنی؛ توانی گیانێکی ھاوچەرخانە بە ڕێبازەکە بدات و کتێبەکەی وەک سەرچاوەیەکی تیۆریی گرنگی کلاسیزم پێسکەش بکات.
 
== دەستوور و یاساکانی کلاسیزم ==
ھێڵی ٤٣:
# لاسایی کردنەوەی کۆنینەکان
# کۆن گێرانەوە
# عەقڵانییەت RationalismeRationalism
# فێرکەر و خۆشبین
# روونی و کورتبێژی
# لە راستیی چوون VerissemblanceVraisemblance
# مەوزووعی بوون ObjectiviteObjectivate
# نەزاکەتی ئەدەبی
# قانوونی سێ یەکێتییەکان