چەنگیزخان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary |
No edit summary تاگەکان: ئەگەری بەکارھێنانی وشەی نالەبار بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ٢:
'''چەنگیزخان''' (بە [[زمانی مۆنگۆلی|مۆنگۆلی]]: ''Чингис хаан/''؛ᠴᠨᠻᠻᠢᠰ ᠬᠠᠨᠭᠠ [[١١٦٢]]–[[١٢٢٧]]) بە ناوی سەرەکیی '''تەمووچین'''، خانێکی مۆنگۆل بوو کە توانی ھۆزە مۆنگۆلەکان یەکگرتوو بکات و [[ئیمپڕاتۆرێتیی مەغۆل]] دامەزرێنێت.
== منداڵی ۆ گەنجێتی ==
جەنگیز خان لە نێوان ساڵەکانی 1162 و 1167 لە دایک بووە کوڕی دووەمی ( [[یەسوکای بەهادر]] ) ی سەرۆکی هۆزی کیاد بوو ، لە بنەماڵەی بۆرگین . لە کاتی یەسکایی و سەرەتای ژیانی چەنگیز خان ، خێڵەکانی [[مەغۆل|مەغوڵ]] و [[تاتارستان|تەتەر]] گوێڕایەڵ و سەرخێڵێکی جودای خێڵی یەکتر بوون و بەردەوام شەڕ و دوژمنایەتی لە نێوانیاندا هەبوو . تەماقۆن لە تەمەنی سێزدە ساڵیدا باوکی لە دەست دابوو، جگە لە خزمەکانی بە شوێن گوێڕایەڵبوونی باوکیدا، خزمەکانی دیکەش یان لەگەڵ خێزانەکەی دا دوژمنایەتییان کرد. لە کاتێکدا کە هەرزەکار بوو، تامچین تووشی ئازاری زۆر بوو، تەنانەت چەندین جار گیرا و دەستبەسەر کرا هەر لە تەمەنێکی زووەوە تامیودین ڕۆحێکی ناجێگیر و پڕ لە سەرزەتی هەبوو ، تەنانەت برا گەورەکەی لە تەمەنی یازدە ساڵیدا کوشت تا ببێتە سەرۆکی خودی بنەماڵەکە ، کاتێکیش بینی خۆی و دەرەوە ڕقیان لێی بوو ، بەدوای دۆزینەوەی پشتیوانێک دا بوو تا بتوانێت بە شێوەیەکی کاتی لە ژێر سێبەری خۆیدا پەنا بۆ ببات ، لە کۆتاییدا چووە لای هاوڕییەکی ئەونگ خان . هەروەها ئۆنگ خان تامۆرینی وەک هاوڕێیەکی باشی باوکی بیرکەوتەوە و لەنێو هۆزەکەیدا شوێنی بۆ دانا ، ئەویش وەک کەسێکی بەحورمەت و بەڕێز سەیری دەکردو ئەوەندە شانەی دەکرد کە لەوە زیاتر خەیاڵی بۆ نەدەکرد .
== بۆ ئەوەی بێمە سەر دەسەڵات ==
جەنگیز خان لەگەڵ ئۆنگ خان سەرۆکی گروپێکی نەژادی مەگۆل ئاشنا بووە ئۆنگ خان بەپێی هاوڕێیەتی خۆی پێشوازی لەباوکی تامچین کردو زۆرترین ڕێزی بۆ ی هەبوو . تاماچۆین لەگەڵ ئۆنگ خان دا تیمیان کرد و شەڕی دوژمنەکانی خۆیان کرد ، لەناویاندا براکەی ئۆنگ خان کە لە ئۆپۆزسیۆن دا بوو و شکستی پێ هێنا . لەوەتەی هۆز و عەشیرەتەکانی تەیجوت و سەلجوت و قەنگەرات و جەلالی و تاتار هەیمەنەی تەمۆزین و دەوڵەتپەرستیی لەگەڵ پێندولوم خاندا بینی ، پەیمانیان لەگەڵ یان بەستووە بۆ شەڕکردن لەگەڵیان و بەپێی بیروباوەڕی ئایینی خۆیان ئەسپ و مانگاو [[رامه‌ڵا|رام]] و سەگیان هێناوە و دەیانوت ئەگەر پەیمانێک بکەین بەو شێوەیە دەکوژرێین و بەبۆچوونی ئەوان لەمە زیاتر سوێندی لێ ناخوات .
تاماچۆین و ئۆنگ خان لەم مەسەلەیە دا فێر بوون و لە کاتی شەڕی سەختدا لێیان دەچەوسانەوە بەم شێوەیە تامیودین حەوت ساڵ خزمەتی خانەکەی پێندولوم کرد، هەتا کۆتایی پێندولوم خان حەوێزی پێندولوم خانی تالایمین بوو. پێندلوم خان گوێی لە قسە پیسەکانی تامۆزین نەگرت ، دژبەرانی سانگون کوڕی ئاونگ خانیان لەگەڵ خۆیان هێنا ، زۆر بە خراپی هەوڵیان دا کە پێندولوم خانیان بۆ تامۆزین خراپ کرد ، دواجار بوو بە دوژمن و شەڕی کرد ، لەو شەڕە توندەی کە لە نێوان تامۆیین و پێندولومدا دروست بوو ، پێندولوم شکست پێهێنرا و بەرەو بیابان ئاوارە بوو . لە کۆتاییدا ئانگ خان لە لایەن مارد تیانگ خان سەرۆکی هۆزی تیمۆنی ڕکابەری دێرینی خۆی کوژرا . سانگون کوڕی ئانگ لە وڵاتی باوکی ئاوارە بووە و ڕووی لە [[تبت|ته‌بت]] کردووە و لە کۆتاییدا لە کەشگەر کوژراوە.
== چیرۆکی جەنگیزخان خوێندنەوەی تەمۆچین ==
گێڕانەوەیەک کە دەڵێت ته‌مۆچین لەلایەن سەرۆک خێڵەکانی قۆرولتایەوە بە " چەنگیز " دۆبلاژ کراوە و هەندێک یش پێیان وایە تانۆچین بەپێی ئەم چیرۆکەی خوارەوە ناونیشانەکەی بەسەر قۆروڵتایدا سەپاندووە .
دوای ئاوارەبوونی پێندولوم خان تامیودین خۆی بە پاشا ڕاگەیاند تامووچین لەگەڵ هۆز و هۆزەکانی دیکە شەڕی کرد و هەموویانی لێڵ و گوێڕایەڵ کرد . دوای سه رکه وتنه یه ک له دوای یه ک له دوای یه ک له سه ر مه زهه مه نمه کان ته مه نچین داوای ئاهه نگگێڕانێکی گه وره ی کرد لەو کاتەدا مەگۆلێک هەبوو بەناوی تای تانکاری کە بانگەشەی ئەوەی دەکرد نهێنی و شتە نەبینراوەکان دەزانێت و فڕیوە بۆ ئاسمان و قسەی لەگەڵ خودا کردووە و بە سەهۆڵ و سەرما زیانی پێنەگەیاندووە ، بە ڕووتی لە نێو جەرگەی سەهۆڵ و بەفردا نووستووە و ئەو بەفر و سەهۆڵبەنانە لە گەرمای جەستەی دا توایەوە . ئەو دەڵێت " پیاوێکی سوور لەسەر ئەسپێکی سپی بۆم دەرکەوت و گوتی : بڕۆ بۆ لای کوڕی ( یەسوگای بەهادوور ) و پێی بڵێ کە دواتر نابێت بە ( تەمچین ) بانگم بکەن ، بەڵکو دەبێت بە ( چەنگیزخان ) بانگم بکەن ، توانیوومان زۆربەی چارەکە خانووەکە بە خۆت و منداڵەکانت بدەین " . (جەنگیز خان واتە شا شا/پاشای جیهان).
== سەرەتای شەڕەکە ==
جەنگیز خان لە نێوان ساڵەکانی 1162 و 1167 لە ئاسیای ناوەڕاست لە دایک بووە منداڵیی ئەو بە شوانکاری یی بەسەر برد و ئەم هەنگاوانەی دەخولانەوە کوڕی یەکێک لە فەرماندە بەناوبانگەکانی مەگۆل بوو ، منداڵیشی لە خەباتی پیرانی مەگۆلدا بەسەر برد . بەڵام ژیانی جەنگیز لە نۆ ساڵییەوە گۆڕاوە، باوکی لەلایەن تاتارەکان دەکوژرێت، پیرانی هۆزەکان لەگەڵ دایک و خوشک و پێنج برای دا دیپۆرتی دەکەن. پیرەکانی خێڵەکان پێشبینی مردنیان دەکرد ، بەڵام نەمردن و جەنگیزخان باوکی سەرکەوت . سەرەتا جەنگیز خان کەوان و تیرەکەی بەکار هێنا بۆ بەرگریکردن لە خێزانەکەی ، بەڵام پاش ماوەیەک هەستی کرد کە نیو براکەی ناچار بووە ناچار بە کوشتنی بکات . لەم تەمەنە بچووکەدا جەنگیز خان ئامادەبوو بۆ سەرکردایەتی کردن و دەستپێکردنی جەنگێکی گەورە بۆ دەسەڵات . جەنگیز خان کە لە هۆزەکەی دوورکەوتبۆوە، پێویستی بەوە بوو کە هاوڕێی بەهێز دروست بکات بۆ ئەوەی سەرکردایەتی مەگۆل ەکان لە دەست دا، بۆیە وا دیارە عاشقی جەمۆخان کوڕی یەکێک لە فەرماندە مەزنەکان بوو ئەو دوو گەنجە یەکدەگرنەوە و بەپێی کتێبی "مێژووی نهێنی" دەبنە تارمایییەک لە دوو جەستەدا بۆ ئەوەی هەمیشە پشتیوانی لە یەکتر بکەن دوو گەنجەکە ئەستێرەبوون لە مەیدانی جەنگ، بەڵام جەنگیز لە تەمەنی 20 ساڵیدا لە پڕون دەبێت دوای 10 ساڵ گەڕایەوە ناو خێڵ ، بەڵام بە ئەرکێکی گەورە بۆ یەکخستنی خەڵکی دەشتودەر و خۆی ویستی سەرکردایەتیان بکات ، ئەمە ڕێک نەریتێکی شکانی بوو بە هەموو هەستەکان . لەم هەلومەرجەدا کەس دڵسۆزی خێڵەکەی خۆی نەبوو و هەمووان پابەند بوون بە چەنگیزەوە کەس بە تەواوی نازانێت ئەم 10 ساڵەی ئامادە نەبوونی چییە و هیچ زانیارییەکی ورد لە کتێبی " مێژووی نهێنی " دا نییە . یەکێک لە هۆکارەکانی خوێنڕێژی و جەنگاوەریی ئەو، ڕقی باوکی و میزاجی جەنگاوەرەکانی بوو.
یەکەم بڕیار چەنگیز خان دوای ئەوەی دێتە سەرکردایەتی ، ئامادەکردنی سوپا بۆ هێرشکردنە سەر تاتارەکان کە باوکیان کوشت . لە نێوان سوپای جەنگیزخان و تاتارەکان زیاتر شەڕ هەبوو تاتارەکان بە هەموو توانایخۆیان لە دژی جەنگیز خان شەڕیان کرد جەنگیز خان فەرمانی بە سەربازەکانی کرد کە هەموو تاتارێکی هەر تەمەنێک بکوژن.
== نەتەوەی جەنگاوەر دروست بکە ==
لە ساڵی 1206 ( 603 AH ) دا ، ئەنجومەنێک لە سەرۆکەکان لەو سایتەی کە بە " ڕیفۆرمی کورەلتایی " ناسراوە ، تەمۆچینی وەک خانی مەزن هەڵبژارد .
لەم کێرلیتایە گەورە پیاوانی ئاینی مەگۆل کۆکۆچۆ بە ڕەسمی تامۆیدینیان وەک جەنگیز دیاری کرد . لە کتێبە مێژووییەکاندا مانای جیاواز بۆ ناوی چەنگیز دەردەبرێت لە هەندێک سەرچاوەدا ، چەنگیز بە ( کینگ ) و " بەهێز و ڕەق " و " پاشای پاشاکان " و " جەنگاوەری باڵا " ناوزەند کراوە . چەنگیز لە تەمەنی سی و نۆ ساڵیدا کەوتە پایتەختەوە، لەو کاتەدا خاکەکەی لە ئاسیای ناوەڕاست بەردەوام بوو، لە چیاکانی ئاڵتایەوە تا چیاکانی خینگان لە ڕۆژهەڵات و لە باکوورەوە هەتا دەریاچەی بیکال هەموو هۆزەکانی لە بیاباندا کۆکردەوە و جەختی لە دڵسۆزی کردەوە و مەغۆلەکان دەستیان کرد بە دروستکردن و بنیاتنانی دەوڵەتی خۆیان بۆ ئەوەی حکومەتی ناوەندی و زمانی ڕەسمیان هەبێت و یەکبن . چەنگیز باوەڕی وابوو کە دڵسۆزی کلیلی سەرکەوتنە
چەنگیز لەناو فەرمانڕەواکانی ئەو کاتەی خۆیدا کەسایەتی دیار بوو ، پاش دانیشتن لەسەر تەختی یەکەم کاری خۆی ، دڵسۆزانی خەڵات کرد ، هەروەها دەستخۆشی لەو کەسانە کرد کە بەهرەی زۆر نایابیان هەبوو ، لە ڕیزی دڵسۆزترین شوێنکەوتوانی دا فەرماندەیان دیاری کرد ، هاوکات بۆرچۆیش پێگەیان دا کە یارمەتیی دا ئەسپە دزراوەکانی خۆی بۆ بدۆزێتەوە . بەڵام گومانی کەمی هەبوو لە خێزانەکەی چونکە ترسی هەبوو خیانەتی لێ بکەن و زانیبووی کە تەنانەت متمانە بە هاوڕێیەک ناکرێت بەڵام متمانەی بەو کەسانە کرد کە لێی نزیک نەبوونەوەوە، بەڵکو دڵسۆزییان.
== پێکهاتەی سەربازی ==
بۆ ئەوەی سەربازەکانی دڵسۆزی خۆیان و گەل بن، جەنگیز خان هەوڵیدا دەسەڵاتی خێڵەکان کەم بکات بۆ یەکخستنەوەی هۆزەکان یەکەی سەربازیی دروستکرد، کە پیاوانی فرە هۆز لە یەک یەک بوون و فەرمانی جیایان هەبوو. سوپای دابەش کرد بۆ سەر سوپایەک کە بە تۆمانەکان ناودەبرێت و هەر تۆمەنێکی دابەش کرد بۆ چەند گرووپێکی بچووک. هەر فەرماندەیەک دەبێت لە ساڵێکدا جارێک خزمەت بە چەنگیز خان بکات و لەکاتی بەدەستهێنانی فەرمانی پێویستدا دڵسۆزی خۆی دەربڕن . "کە یەکێکە لە بنەماکانی یاسە" سوپاکانی دابەشکرد بەسەر دڵی سوپای ئیجتیدا و مەیمەنە و میسرە، زۆربەی کات فەرماندەکانی لەشکر لە دڵی سوپای (IRGC) دا دەوەستان فەرماندەی هەر یەک لە بەشەکانی ئۆرخان بوو، کە سەرەکیترینیان جەبهەت نویان و سۆبۆتای بەهادر بوو «بەهادر لە مەنگۆلیا و تورکی واتە پاڵەوان، قارەمان، یاڵ پیاوەکان بۆیان نەبوو ئەو یەکانەی کە هەڵبژێردرابوون بەجێبێڵن بۆ ئامادەبوون، سزای بەجێهێشتنی یەکەی مردن و سزادانی هەرکەسێک کە داڵدەی دان. لەبەر ئەمەش خانەوادەی ئەو پیاوانەی لەگەڵیان سەفەریان دەکرد قەرزداری پێگەی خۆیان بوون بۆ فەرمانڕەوا و قەرزداری ئەو خانەدانومە سەربازییە نوێیەبوون کە ئەم پێکهاتەی دەسەڵاتە دروستی کرد ئەمەش وای لە مەقۆلەکان کرد سوپایەکی شایستەیان هەبێت ، هەروەها بۆ گۆڕینی نەریتی سەربازی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی مەنگۆلەکان . دکتۆر و قەشە و کاربەدەستەکان لە خزمەتی سەربازی خۆش بوون. لە ساڵی 1206 دا نەوەد و پێنج پیاو بوون بە فەرماندەی ئەفسەران ( تۆمان ) . سەربازەکانی جەنگیز مەشقیان پێکرابوو بۆ ئەوەی دەستبەجێ ئەو پەیوەندییە وەک یەکەیەکی تەنسیمی جێبەجێ بکەن دیسپلینی سەربازانی موگال بە پێوانەی شەڕ ەوە فاکتەرێک بوو بۆ هەیمەنەی خۆیان.
جەنگیز خان بە دروستکردنەوەی سوپاکەی سوودی تەواوی بەسەر باقی سوپاکانی سەردەمی خۆیدا بەخشی و شێوازێکی سەربازی بۆ هەموو لایەک لە بچوکترینەوە تا گەورەترین سەربازی سەردەمی خۆی پەرە پێدا ئەو ئەفسەرانە بەرپرس بوون لە ئامادەکردنی کامپەکان، کە بە جۆرچی ناسراون، بەرپرسی دابینکردن و دابەشکردنی پێداویستی و دابەشکردنی چەک و پێداویستی دیکە بوون بەسەر پیاوەکاندا ئوردو لە زمانی زمانی تورکی تەقلیدیدا بوو ، مانای بەندەر و شوێنی نیشتەجێبوون و کۆشک و کۆشکی شاهانە . واتای دەرگا و پایتەخت و دادگاکەشی بۆ دۆزراوەتەوە ، بە زمانی تورکی باشووری ڕۆژئاوایی ، مانای چادری سەربازی و پاشان سوپا و . ئیلچی بە وشە واتەی " ئاشتی ساز " و " دروستکەری ئاشتی " و هتد و لە دەستەواژەی " نامەبەر " و " courier " و " باڵیۆز " و هتد ، هەروەها بە واتای " تورک " دێت . نادڵسۆز واتە سوپای ناڕێک یان سوپا کە تەنیا لە پارێزگاکانی ڕیجەلی شەڕکۆدەکاتەوە . لە کاتی مەگۆلەکاندا بە سووپایەک دەوترا کە مەگۆلەکان لە خەڵکی ڕەسەن دوای فەتحی پارێزگاکە کۆیان کردونەتەوە چانجیز یەکەی بەکارهێناوە بۆ یارمەتیدانی پاسەوانە تایبەتیەکانی یان پاسەوانە فریاگوزارییەکان ساڵی 1206 جەنگیز دەستی بەسەر کۆمەڵێک مەغەلدا گرتووە بەناوی قەرەوڵان و پێی ڕاگەیاندون کە 80 کەس لە ئێواران و 70 کەس بۆ فریاکەوتنی ڕۆژ . بەڵام هێزێکی 10 هەزار کەسی بوو فریاگوزارییەکان ئیمتیازاتی تایبەتیان پێ بەخشرا، کە لە فەرماندە سەربازییەکان بەرزتر بوون هەندێک لەو پیاوانە لە برا و کوڕی فەرماندە سەربازییەکان هەڵبژێردران . چونکە کاهینەکان سەلماندیان کە سەربازەکان بە تەواوی دڵسۆزن، پاشان فەرمانڕەواکانی ئیمپریال لەنێویان هەڵبژێردران.
جگە لە قەرەوان کۆمەڵێک ی 10 هەزار کەسی بە ناوی بەهادور هەبوو کە بە پێشڕەوی سوپاکەی لە شەڕەکاندا دادەنران . زۆرینەی ژەنەراڵەکانی جەنگیز قەراڵیانی تایبەت بوون و لەو کاتەوەی چەنگیز بەباشی ناسیوویەتی و ماوەیەکی زۆر بە فەرمانی توند تاقیکراوەتەوە ، سەردەری بەشی سوپاکەی لەو کەسانە هەبوو کە جگە لە فەرمانەکەی خان هیچ شتێکی دیکەی بەلادا نەبردبوو ، سەربازە بندەستەکانی گوێڕایەڵ و هەموو وەسیلەکانی جێبەجێ کردنی فەرمانی چەنگیز بوون . خانەدانەکانی لەشکرلەش لە خان بەناوبانگتر بوون و لە باج و بەنی شەڕەکان خۆش بوو و بەبێ مۆڵەت چوونە ناو دادگا و لە ئاهەنگەکاندا پێگەی شایستەیان هەبوو.
جەنگیز خان سوپای خۆی بە هەژار و نەداران هێشتەوە بۆ ئەوەی زاڵ بێت بەسەریدا نەریتی جەنگیز لە هەڵمەتەکەدا ئەوە بوو کە بەشە بانالەکە لە پێش و لەکاتی مەترسیدا دەجوڵایەوە ، بۆ ئەوەی لەکاتی دەستبەکاربوونیدا زیانیان پێنەگەیاندبێت و چۆ فراوان بوو بۆ ناو نێو میلەتی وڵات ، بازرگان و سوپاو ئیلچییەکان بەردەوام لەسەفەردا بوون ، چەنگیز ماڵی بەناوی یام دروست کرد تا پێداویستی سەرنشینەکان و سوپاکانی ئامادەبێت و خەرجییان تمەن بوو . هەموو ساڵێک مێتاکەیان دەپشکنی و کەم و کورتیەکانیان دەکولاندەوە . لەم وێستگانەدا ئەسپی تازە هەبوو هەر کاتێکیش ئەو قایلە ئەسپێکی نوێی دەویست ، نزیکترین ئەسپ ، هەر چەند یش خاوەنی کێ بێت ، دەبوایە بە فەرمانی خان پێیان بدرابا . ئیتر ئەو نامانەی کە لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا گەیشتنە شوێنی مەبەست چەند ڕۆژێکی بە دوادا هات . لەکاتی شەڕەکەدا ئەم سوارانە بۆ گەیاندنی زانیاری فەرمان بە فەرماندەیەکی تر مەودایەکی دووریان بڕی ، چونکە زۆرجار مەیدانی شەڕ بەرفراوان بوو ، لە ئەنجامدا یەکینەکان بەسترانەوە . ئەمەش خان بوو بە چاودێری سوپا فراوانەکەی و مەغۆلەکان بەرژەوەندییەکی ئاشکرایان هەبوو بەسەر دوژمناندا کە لە نێوان سوپا گەورەکەیان هەماهەنگیان هەبوو
جەنگیس خان سەرەتا ئیلچیانەکانی نارد کاتێک ویستی شارێک داگیر بکات یان بە فەرمانی پاشایەک بێت، ئەگەر هۆزیش نەبووبا، بۆیە ڕەونەبوونەوەی پێویست دەبوو. کاتێک چەنگیز گەیشتە شارێک، ئەگەر دانیشتوانەکەی بهاتن و پێشوازییان لێ بکردنبا، جەنگیس شێتی شارەکەی نەبوو، لە جیاتی ئەو «شەحانە و ئەمیر»ی دەدیاری دەکرد و فەرمانێکی دەکرد بە ناوی یەرلیغ بۆ ئەمیری شارەکە بۆ ئەوەی کەسی دیکە بە ورووژاندنەوەی نەهێڵێت ئەگەر خەڵکی شارەکە یاخی بوون، حوکم لەسەر کوشتنی بنەماڵە و وێرانکردنی شارەکە دەردەکرد، کە سەرەتا خەڵکی لە شارەکە دەردەکرد و بە هشش سێوانیان جیاکردەوە و کۆمەڵێک شێتیان دەبرد و ئەوانی دیکە بە شمشێردا دەڕۆیشتن. جەنگیز کوڕەکانی بەکاردێنێت بۆرتی جۆچی هەبوو، کە بەکاری هێنا بۆ گرتن هەر سێ کوڕەکەی جەغتەئی لە سیاسەت و یاسای یەسا فەرمانی بە ئاکتا کرد بوو کە بە ڕیز و ڕاوێژ و داڕژانی مەلیک و تولوەیی ، سوپا و تەیارکردنی سوپای پاسداران . پاش ئەوەی هۆزەکانی مەگۆل هاتنە ژێر فەرمانی جەنگیز، سوپای بەسەر ئەو چوار کوڕەدا دابەش کرد و کوڕان و برا و خزمە داناکانی لە سوپادا دا. چەنگیز هەمیشە هانی منداڵ و برایدەدا ببنە هاوڕێ .
جەنگیز خان حەزی دەکرد کە لەشەڕەکەدا فاکتەرێ سەرسوڕمان بەکاربهێنیت و لەهەڵمەتەکانیدا زۆر بەدەگمەن پلانی پێشووی دووبارەکردەوە کە بۆ دوژمن سەخت بوو بۆ دۆزینەوەی ڕێوشوێنەکانی هەندێک جار سەربازەکانی وا دیارە دەکشانەوە، بەڵام لە پڕێکدا بە ئەسپی نوێ وە هێرشیان دەکرد زۆر جار سوارەسواری بە شێوازی سوارە چەکی دوژمن یان لێ شێواند ، لە کاتێکدا یەکەکانی دیکەی مەگۆل لە هەموو لاوە نزیک دەهاتنە سەر هێرش کردنە سەر دوژمن . چەنگیز تەکنیکی ڕاوکردنی تێکەڵ کرد لەگەڵ یاریە تایبەتە جەنگییەکان بۆ ئامادەکردنی سوپا بۆ جەنگ
ڕۆژێکیان جەنگیز خان کوڕەکانی کۆکردەوە ، گرتیان و تەقەیەکی کیشیان شکاند . دوو ژمارەی دروست کرد و شکاندی هەتا کەمی کرد ، دەستی کرد بە ڕووکردن بۆ کوڕەکانی و گوتی : تۆ وەک خۆت . ئەگەر برای یەکبن، ئەوان بەهێزترن، چونکە ناتوانرێت تێکبشکێنرێیت. ئەگەر هیچ خزمەتکارێک لە نێوان ئێوە و براکان فەرمان نەدرێ ، وەک مار ێک دەبی ، بەڵام مێریک زۆر بەدوایدا دەگەڕا .
== شەڕی دوو برا ==
پاش ماوەیەک ، جەموو خان برای سوێندخواردوی جەنگیز ، دەستی کرد بە دژایەتیکردنی پاش ئەوەی بۆی دەرکەوت هەموو ناوبانگ و ترۆفە شەڕەکان دەچنە جەنگیسەوە . ئێستا دەبوایە دیاری بکرێت کە سەرۆک کێیە سوپای جەموخان لە چەنگیس بەهێزتر و گەورەتر بوو، بەڵام زیرەکی ینگیشی و تەجاویز دەبێت لەو شەوەدا کە جەموخان و سوپا مەزنەکەی بەتەمابوون هێرش بکەن بۆ سەر جەنگیز ، جەنگیس پلانێکی زیرەکانەی داڕشت . لەم پیلانەدا فەرمانی دا کە هەر کام لە سەربازەکانی پێنج مەشخەڵیان داگیرساون تا جەمووخان و سوپاکەی لە دوورەوە بیر بکەنەوە کە سوپای جەنگیس زۆر لە سوپاکەی زۆر لە شڕەکەی گەورەتر بوو . کاتێک سوپای جەموخان بە فێڵی جەنگیس خان فریودرا ، زۆربەیان دڵسۆزیخۆیان بۆ جەموخان شکاند ، بۆیە جەموخان بە سوپایەکی بچوکەوە شەڕی کرد ، کە جەموخان لەم جەنگەدا شکستی پێهێنا و دواجار بە فەرمانی جەنگیزخان سوپای جەموخان لە سێدارە درا ، هەروەها پشتی برا نیوەکەی کە ناوی جەمو خان بوو شکاند.
== فه‌تحی جیهان ==
داگیرکردنی مەغولەی فارسی لە 616 / 1218 دەستی پێکرد . ئیدوارد تێلەر لە یاداشتەکانیدا دەربارەی داگیرکردنی مەغوول جەنگیزخان بۆ سەر ئێران لە سەردەمی خەرازمشەهی دەنووسێت:
نموونەیەکی گرنگ لە مێژوودا جەنگی مەنگوڵ جەنگیزخان و بە تایبەتی وێرانکردنی خاکی فارسە زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی خاکی داگیرکراو وێران کرا و پارس کە ئێرانی ئەمڕۆیە هەرگیز شکۆی پێشووی خۆی نەهیکردەوە"
لە داگیرکردنی ئێران لە چەنگیز محەمەد خەزامشا کە خۆی نەدایە بەرخۆدا، دەربازی دوورگەی ئەبسکۆن (کە دەکەوێتە دەریای قەزوین) و لەوێ گیانی لەدەستدا کوڕی ئازای جەلالەدین، لە دژی داگیرکاری مەغولە دەوەستێتەوە لە وەسفی جەلالودیندا جەنگیز خان بە منداڵەکانی و سوپاکەی دەڵێت : " باوکی کوڕی وەها دەبێت " . هێرشەکەی مەگۆل جەنگیزخان ئەوەندە ترسناک و دڵڕەقانە بوو کە شەقامەکانی نێشابور " ، لانکەی زانست و نوێخوازی ئەو کات ، بوو بە جۆگەی خوێن ، لە کەمی ینەی پیاو و ژن و منداڵ پێک ی هێنا ، تەنانەت بەزەییشی بە سەگ و پشیلەکانی شار دا نەنایەوە " .
گومانی تێدا نییە ئەو وێرانکارییەی کە لە کاتی ڕاپەڕینی حکوومەتی مەنگولەلەکان لە ئێران ڕوویدا و ئەو کوشتارەی لەو کاتەدا ڕوویدا ، هەزار ساڵ ناگەڕێنەوە ، تەنانەت ئەگەر کارەساتی دیکەش ڕوو بدات .
== سەرچاوەکان ==
* [//en.wikipedia.org/wiki/Genghis_Khan ویکیپیدیای ئینگلیزی]
| |||