محەممەد خاڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

== ژیان ==

شێخ محەمەدی خاڵ کوڕی شێخ عەلی کوڕی شێخ ئەمینی خاڵه،خاڵە، کەبەپێنج پشت دەگاتەوە بە مەلا مستەفای موفتی بابانەکان، مەلا مستەفای باپیرەگەورەی شێخ محەمەدی خاڵ پاش گواستنەوەی میرنشینی بابان لە قەلاچوالانەوە بۆ سلێمانی، ساڵی 1784١٧٨٤ لەگەڵ خۆیدا دەستنووسەکانی هێناوه،ھێناوە، ئەو دەستنووسانە لە باپیرە گەورەیەوه،گەورەیەوە، کەمەلا ئەبوبەکری موسەنیفهموسەنیفە بۆی ماوەتەوه،ماوەتەوە، ئێستا مێژووی بەشێک لە دەستنووسەکانی شێخی خاڵ، کەنزیکەی 636٦٣٦ دەسنووسە دەگەڕێتەوە بۆ چوارسەد ساڵ لەمەوبەر.

مامۆستا خاڵ لەساڵیلە 1904ساڵی ١٩٠٤ لەشاری سلێمانی لە بنەماڵەیەکی ئایینی ناوداری کوردستان لەدایکبووه،لەدایکبووە، لە لەساڵیساڵی 194١٩٤ باوکی بەنەخۆشی کۆچی دوایی دەکات، باپیری حاجی شێخ ئەمینی خاڵ، کەپیاوێکی ناوداری خواپەرست بووه،بووە، خاڵ و هەرھەر چوار براکەی بەخێو کردووه،کردووە، سەرەتای خوێندنی لای باپیری بووەو لەقوتابخانەی باپیریدا بەڕاستگۆیی و دەستپاکی و خواپەرستی و رازیبوونڕازیبوون و دوورکەوتنەوە لە هەڵپەیھەڵپەی جیهانجیھان پەروەردەبووهپەروەردەبووە.

مامۆستای خاڵ هەرھەر لە منداڵییەوە ئەوینی خوێندن و نووسین و خولیای پەرتووک و دەستنووس بووه،بووە، بەشی زۆری خوێندنی لای مامۆستا شێخ عومەری قەرەداغی بووه،بووە، کەزانایەکی ئایینی بەناوبانگ بوو، نەک هەرھەر لەکوردستاندا، بەڵکو لەناو زانا ئایینیەئایینییە عەرەبەکانی ئێراقیشدا، بەشێکیش لەخوێندنی لای مەلا حوسێنی پیسکەندی و شێخ جەلالی قەرەداغی بووهبووە.

لەساڵیلە ساڵی 1931١٩٣١ باپیری کۆچی دوای دەکات، ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ لەوسەردەمەدا بەڕێکاری سولێمانی بووه،بووە، ئاهەنگێکیئاھەنگێکی گەورە لە مزگەوتی حاجی شێخ ئەمینی خاڵ ساز دەکات، کەزۆربەی پیاو ماقووڵانی سلێمانی بانگهێشتبانگھێشت دەکرێن و هەرھەر لەم ئاهەنگەدائاھەنگەدا بەفەرمانی فەڕمیی شێخ خاڵ دەکرێت بەپێشنوێژ و وانەبێژی مزگەوتەکەی باپیری.

لەکۆتایی ساڵی 1931١٩٣١ تا کۆتای ساڵی 1938١٩٣٨ بەوانەوتنەوەو پڕۆژەی دانانی فەرهەنگیفەرھەنگی خاڵ و رێزمانیڕێزمانی کوردی و چەند پەرتووکێکی ئایینی وەک فەلسەفەی ئایینی ئیسلام و ژیانی پێغەمبەرەوەسەرقاڵ دەبێت. هەرھەر لەم ماوەکورتەدا دوو پەرتووک بەچاپ دەگەێنێت، پاشان لەساڵیلە 1939ساڵی ١٩٣٩ لەلایەن شالیارێتی دادەوەبانگەواز دەکرێت بۆ پێویستی چەند قازییەک، ئەویش بەشێوەی تاقیکردنەوهتاقیکردنەوە.

شێخ خاڵ یەکێک دەبێت لەوانەی تاقیکردنەوەئەنجامدەدات و پلەی یەکەمی بەدەست دەەێنێت. بەفەرمانی پادشایەتی دەکرێت بەقازی و لەهەڵەبجەدادەمەزرێت،لەھەڵەبجەدادەمەزرێت، ئیتر ناچار دەبێت دووربکەوێتەلەوانەوتنەوه،دووربکەوێتەلەوانەوتنەوە، لەژیانی فەرمانبەرێتیدا یەکێک بووەلەقازییەناودارەشارەزاکانی ئێراق و لەماوەی 28٢٨ ساڵ کار وەک قازی لەچەمچەماڵ و سولێمانی و کەرکوک و مووسڵ ئەنجامداوهئەنجامداوە.

لەساڵیلە 1962داساڵی ١٩٦٢دا لەناو هەمووھەموو قازییەکانی ئێراقدا هەڵبژێراوەبەئەندامیھەڵبژێراوەبەئەندامی دادگای جیاکردنەوەی شەرعی لەبەغدا، لەم ماوەزۆرەدا جێ پەنجەی لەشالیارێتی داددا دیار و ناسراو بووه،بووە، بەوەی کەبەهیچکەبەھیچ جۆرێک لەیاسا و شەریعەت لاینەداوه،لاینەداوە، هەرچەندەچەندھەرچەندەچەند جارێک لەلایەن کاربەدەستانی زۆر گەورەوەفشاریان خستۆتەسەرخستووەتەسەر بۆ ئەوەی لەیاسا لابدات، بەڵام بێ سوود بووهبووە.

شێخی خاڵ لەبەرئەوەی نووسەرێکی خاوەن بیرولێهاتووبیرولێھاتوو بووه،بووە، خاوەنی بەرهەمیبەرھەمی زۆر و بەکەڵک بووه،بووە، بۆیەیەکێکەلەو کوردەزۆردەگمەنانەی کەلەزۆر زووەوەبووەبەئەندام لەکۆڕی زانیاری ئێراقدا، تەنهاتەنھا خوالێخۆشبوو تۆفیق وەهبیوەھبی بەگ لەپێش ئەوەوەیەلەمبوارەدا، شێخی خاڵ لەساڵیلە 1953وەئەندامیساڵی ١٩٥٣وەئەندامی کۆڕی زانیاری ئێراق بووەو لەساڵیلە ساڵی 1972ەوەجێگری١٩٧٢ەوەجێگری سەرۆکی کۆڕی زانیاری کوردیش بووه،بووە، جێ پەنجەی زۆر دیارەلەهەردوودیارەلەھەردوو کۆڕەکەدا، بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی باشترین بەڵگەن لەم رووەوەوڕووەوەو توانیوەتی خزمەتی نەتەوەکەی بکات لەبواری رۆشنبیریداڕۆشنبیریدا و لەڕێی هەردووھەردوو کۆڕی زانیارییەوەناوی گەورەپیاوانی کورد بگەیەنێ بەجیهان،بەجیھان، وەک موفتی زەهاوی،زەھاوی، کەباویکی شاعیری گەورەی بەناوبانگ جەمیل سدیق زەهاوییه،زەھاوییە، هەروەهاھەروەھا بێتوش، شێخ ئەحمەد فائیز بەرزنجی، بابەتایەری هەمەدانی،ھەمەدانی، مەلا محەمەدی خاکی و چەندین زانای دیکەی ناودار.

مامۆستای خاڵ کەسایەتیەکیکەسایەتییەکی کۆمەڵاتی رەوشتڕەوشت جوان و زمانپاک و دڵفراوان و مێشک کراوەو لەسەرخۆ بووەو تاڕادەی خواپەرستی باوەڕی بەڕاستگۆیی و لێبووردن و رێزگرتنڕێزگرتن لەماف و دادوەری هەبوو،ھەبوو، لەو باوەڕەدا بوو، کە کوردایەتی خواپەرستییه،خواپەرستییە، بۆیەلەناخی دەروونییەوەدژی هەمووھەموو جەور و ستەمێک بوو، کە لە نەتەوەکەی دەکرا.

یەکەم وتاری کەگۆڤاری گەلاوێژدا لەکانوونی دووەمی 1940دا١٩٤٠دا لەژێرناونیشانی خۆشەویستی نیشتمان دایەکەسانی تر، ئەگەر تەنیا هەستیھەستی نەتەوایەتی هاندەربوایەبۆھاندەربوایەبۆ بەربەرەکانی ئەو رژێمانەیڕژێمانەی کەبەردەوامبوون لەکاولکردنی کوردستان و زەوتکردنی خاکی کوردستان، مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لەگەڵ هەستیھەستی نەتەوایەتیدا هەستیھەستی ئایینیش رۆڵێکیڕۆڵێکی گەورەی هەبووھەبوو لەزیادکردنی گڕ و بڵێسەی تۆڵەسەندن تێیدا بەرامبەر بەدوژمنانی کورد و کوردستان، و لەو باوەڕەدا بوو، کەدەبێت ئایین ئاوێتەی نیشتمانی و نەتەویەتی بێت و خەباتی نیشتمانیش پێویستیەکیپێویستییەکی ئایینی بێت.

شێخ محەمەدمحەممەد خاڵ رۆژانە10ڕۆژانە١٠ کاژمێر بەنووسین و خوێندنەوەوە سەرقاڵ دەبوو، لەسەر ئەم پڕۆگرامەش تامردن هەرھەر بەردەوام بوو، سەرەتای خوێندنەوەی لەدەمەوبەیانیەکیلەدەمەوبەیانییەکی زووەوەتا نزیکی نیوەڕۆ، کەدەیکردەنزیکەی 6٦ کاژمێر لەجیهانیلەجیھانی پەڕتووک و دەستنووسدا و دوانیوەڕوانیش پێش ئەوەی بڕوات بۆ مزگەوت 3٣ کاژمێر لەخوێندنەوەو پێداچوونەوەی ئەو پەرتووکانەی، کەلەژێر چاپدابوون و راستکردنەوەیڕاستکردنەوەی هەڵەکانیان،ھەڵەکانیان، شەوانەش پێش نووستن ماوەی کاژمێرێک بەخوێندنەوەوەخەریک دەبوو، لەناوەڕاستی حەفتاکانەوەتەنهاحەفتاکانەوەتەنھا یەک چاوی مابوو و بەردەوام زەڕەبینی بەکاردەهێنابەکاردەھێنا بۆ خوێندنەوەو هەندێکھەندێک جار پێیان دەگوت: کەوتویتەتە تەمەنەوە و ئیتر ئەوەندەخۆت ماندوومەکهماندوومەکە لەوڵامدا دەیگوت: تەندروستیم بەندەبەخوێندنەوەو نووسینەوه،نووسینەوە، ئەگەر دوورم بخەنەوەلێی، نەک هەرھەر تەندرووستم خراپ دەبێت، بەڵکو لەوانەشەبمرم، من وەک ماسی چۆن، کەلەئاو دەرت هێناھێنا دەمرێت، منیش گەر دوورم بخەنەوەلەپەرتووک و نووسین ئەوا دەبێ ماڵئاواییتان لێبکەم، بۆ نیوەچاوەکەشم، تو خوا چاوێک لەم رێگایەداڕێگایەدا کوێر نەبێت بۆچی باشه؟باشھ؟

مامۆستای خاڵ لەڕۆژی 1989-07-15دا١٥ی ماڵئاواییتەممووزی لەجیهانی١٩٨٩دا ماڵاوایی لەجیھانی زانست و زانیاری کرد و بەرەو جیهانیجیھانی کۆتایی کەوتەڕێ، مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لەدوای خۆی 40٤٠ پەرتووکی لەچاپدراوی بەجێهێشتووه،بەجێھێشتووە، کەزانستەکانی لێکدانەوه،لێکدانەوە، زمانەوانی، وێژەیی، بانگخوازی، مێژوویی، ....هتد ھتد لەخۆی دەگرێت

* [http://www.basnews.com/opinion/2015/01/06/%D8%B4%DB%8E%D8%AEشێخ-%D9%85%D8%AD%DB%95%D9%85%DB%95%D8%AF%DB%8Cمحەمەدی-%D8%AE%D8%A7%DA%B5خاڵ-%D9%86%D8%A7%DA%B5%DB%95%DB%8C%DB%95%DA%A9ناڵەیەک-%D9%84%DB%95لە-%D8%AF%DB%95%D8%B1%D9%88%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%A7دەرووندا/ شێخ محەمەدی خاڵ… ناڵەیەک لە دەرووندا]{{dead link|date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}، باسنیووز