تەقینەوە گەورەکە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary تاگەکان: واڵاکردنەوەی بەش دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە |
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) تکایە ناوەڕۆک بە کوردیی ناوەندی بنووسە. کورمانجی ببەنە ویکیپیدیای کورمانجی تاگ: گەڕاندنەوەی دەستی |
||
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Universe expansion2.png|چەپ|300px|وێنۆک|بە پێی [[بیردۆز]]ی تەقینەوە گەورەکە [[گەردوون]] لە تەنێکی زۆر گەرمەوە دروست بووە و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە و تا ئەمڕۆشمان بەردەوامە لە فراوان بوون]]
'''تەقینەوە گەورەکە'''، '''مێژگرمە''' یان '''بیگ بانگ''' (بە [[ئینگلیزی]]: ''Big Bang'') بریتییە لە ئەو [[بیردۆز]]ەی کە باس لە دروست بوونی [[گەردوون]] دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە.<ref>{{cite web |url=http://map.gsfc.nasa.gov/universe/ |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٢٧ی نیسانی ٢٠١١ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110514230003/http://map.gsfc.nasa.gov/universe/ |archivedate=١٤ی ئایاری ٢٠١١}}</ref> بە پێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە. ئەو کشانە خێرایە وای لە [[گەردوون]] کردووە کە بەرەو سارد بوونەوە بڕوات و وەکو ئەم بارەی ئێستای لێبێت کە بەردەوامە لە کشان. بە پێی دوایین لێکۆڵینەوە ئەم بار و دۆخەی [[گەردوون]] دەگەڕێتەوە بۆ (١٣٫٧) [[میلیارد]] ساڵ پێش ئێستا،<ref>{{cite journal
| last = Komatsu | first = E.
| coauthors = ''et al. ''
| year = ٢٠٠٩
| title = Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations: Cosmological Interpretation
| journal = Astrophysical Journal Supplement
| volume = ١٨٠ | issue = ٢ | pages = ٣٣٠
| bibcode = 2009ApJS..180..330K
| doi = ١٠٫١٠٨٨/٠٠٦٧–٠٠٤٩/١٨٠/٢/٣٣٠
| ref = harv}}</ref><ref>{{Cite journal
| last = Menegoni | first = E.
| coauthors= ''et al. ''
| year = ٢٠٠٩
| title = New constraints on variations of the fine structure constant from CMB anisotropies
| journal = Physical Review D
| volume = ٨٠| issue = ٨ | pages = ٠٨٧٣٠٢
| doi = 10.1103/PhysRevD.80.087302
| arxiv = ٠٩٠٩٫٣٥٨٤
| ref = harv
|bibcode = 2009PhRvD..80h7302M}}</ref> کە دانراوە بە تەمەنی [[گەردوون]] و ئەو کاتەی کە تەقینەوە گەورەکە ڕوویداوە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب
| ناونیشان = http://www.exploratorium.edu/origins/cern/ideas/bang.html
| سەردێڕ = Origins: CERN: Ideas: The Big Bang
| ڕێکەوتی سەردان = ٢٠١٠-٩-٣
| نووسەر =
| ناونیشانی نووسەر =
| نووسەرەکانی‌تر =
| ڕێکەوت =
| ساڵ = ٢٠٠٠
| مانگ =
| قاڵب =
| بەرھەم =
| بڵاوکەرەوە = Exploratorium
| پەڕە =
| زمان =
| ناونیشانی ئارشیڤ =
| ڕێکەوتی ئارشیڤ =
| گوتەگێڕانەوە =}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب
| ناونیشان = http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/971108a.html
| سەردێڕ = تەقینەوە گەورەکە
| ڕێکەوتی سەردان =٢٠١٠-٩-٣
| نووسەر =
| ناونیشانی نووسەر =
| نووسەرەکانی‌تر =
| ڕێکەوت = November 8, 1997
| ساڵ =
| مانگ =
| قاڵب =
| بەرھەم =
| بڵاوکەرەوە = ناسا/ وێستگەی فڕینی ئاسمانی گۆدارد
| پەڕە =
| زمان =
| ناونیشانی ئارشیڤ =
| ڕێکەوتی ئارشیڤ =
| گوتەگێڕانەوە =}}</ref>
دوای ئەو کشانە ناوخۆییەی کە تێیدا ڕوویدا [[گەردوون]] سارد بووەوە بۆ گۆڕینی وزە بۆ توخمە کیمیایی و بەشە [[گەردیلە]]کان. ئەمە ھەزاران ساڵی دەوێت تا ([[پرۆتۆن]] و [[نیوترۆن]] و [[ئێلەکترۆن]]) یەک بگرن و [[گەردیلە]] پێک بھێنن کە یەکەی درووست بوونی [[ماددە]]ن. یەکەم توخمی کیمیایی کە دروست بوو ([[ھایدرۆجین]]) بوو بە دواشیدا ([[ھێلیوم]] و [[لیسیۆم]]) پێکھاتن.
زاناکان دەڵێن سەرەتای درووست بوونی [[بوونەوەر]] بە تەقینەوەیەکی مەزن دەستی پێکرد، پاشان [[ئەستێرە]] و [[گەلە ئەستێرە]]کان دەستیان بە پێکھاتن کردووە، بەڵام لەلای زاناکان درکیان بە بوونی گرفتێک کرد، دەبوو تەقینەوە مەزنەکە بونەوەر ڕوناک بکاتەوە و پاشان بەدوایدا بونەوەر بەردەوام بەرەو ڕووناک بوونەوە بچێت، بەڵام دۆزینەوە نوێیەکان ئەوەیان دەرخست کە بونەوەر لەسەرەتادا بە چەند چاخێکی تاریکیدا تێپەڕ بووە کە ملیۆنان ساڵی خایاندووە! دوای ئەوە [[ئەستێرە]]کان و [[گەلە ستێرەکان]] دەستیان بە درووست بوون کردووە کە بۆتە ھۆی کۆتایی ھێنانی چاخی تاریکی و دەستپێکردنی چاخی ڕووناکی.
== خێراییی فراوانبوونی گەردوون ==
لە گرنگترین نھێنیەکانی ئەم تەقینەوە گەورەیە خیراییەکی مۆلەقە کە فراوانبوونە [[گەردوون]]ییەکە ھەیەتی لەو ساتەوەی تەقینەوەکە ڕوویداوە، لەم ڕووەوە پۆل دیفز زانای بەریتانی ناسراو دەڵێ: ھەڵسەنگاندنەکان سەلماندوویانە خێرایی فراوانبوونی [[گەردوون]] ڕێڕەوێکی ھاوسەنگی ھەیە ئەگەر فراوانبوونی [[گەردوون]] کەمێک ھیواشتر بووایە لەو خێراییەی ئێستا ئەوە دەبووە ھۆی داڕمانی ناوەکی بەھۆی ھێزی کێشکردنەوە، ئەگەر ئەو خێراییە کەمێک زیاتر بوایە لەو خێراییە کەمێک زیاتر بوایە لەو خێراییەی ئێستا ئەوا [[ماددە]]کانی گەردوون بڵاو دەبوونەوە و [[گەردوون]] ھەڵدەوەشایەوە، ھەروەھا ئەگەر خێرایی تەقینەوەکە جیاواز بێت لەو خێراییەی ئێستا بە بڕی بەشێک لە میلیاردێک*میلیاردێک بەش، ئەوە بەسە بۆ تێکدانی ھاوسەنگی پێویست، چونکە تەقینەوە گەورەکە ئاسایی نییە، بەڵکو ڕووداوێکی نەخشە بۆ کێشراوە زۆر بە وردی لە ھەموو ڕووەکانەوە کردارێکی ڕێکخراوە.
== پەراوێزەکان ==
{{پەراوێزەکان}}
== سەرچاوەکان ==
| |||