ئانتوان لاڤوازیێ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

}}

 

 

بەشێوەیەکی گشتیوا لەقەڵەم دەدرێ کە دەسکەوتە گەورەکەی لاڤوازیێ بە بەرفراوانی هەڵقوڵاوە لە گوڕینی زانست لە جۆرێتییەوە بۆ چەندێتی بۆ شیکردنەوەی زانستی کیمیایی. لاڤوازیێ ناسراوترین کەسە لە دوزینەوەی ڕوڵی گرنگی ئۆکسجین لە سوتاندا. لاڤوازیێ لە ساڵی ١٧٧٨ ئۆکسجینی ناساندو ناوی لێنا. هەروەها لە ساڵی ١٧٨٣ هایدروجینیشی ناساند و دژایەتی بیردۆزی فڵوجیستونیش (کە تایبەتە بە ئاگرو سوتان)ی کرد. لاڤوازیێ رۆڵی هەبوو لە دروستکردنی سیستەمی مەتری دا، هەروەها یەکەم لیستی توخمە فراوانەکانی نووسی و یارمەتیدەری چاکسازی بوو لە کومەڵە زاراوەیەکی کیمیایی دا. ئەو پێشبینی هەبوونی ئاوێتەی سیلیکۆنی کرد لە سالی 1787، هەروەها یەکەم کەس بوو کە توخمی گوگردیسەلماند وەک توخم نەک وەک لێکدراو. لاڤوازیێ ئەوەی دۆزییەوە کە هەرچەندە ماددە لەوانەیە شێوە و شێوازی خۆی بگوڕێ بەڵام بڕ یاخود کێشەکەی ناگورێ.<ref>{{Cite Oxford Dictionaries|Lavoisier, Antoine Laurent|accessdate=30 July 2019}}</ref>

ئەنتون ڵۆڕێنت لاڤوازیێ لە خانەوادەیەکی دەوڵەمەند و خانەدان لەدایکبوو لە ٢٦ی ئابی١٧٤٣ لە پاریس. کوڕی  پارێزەرێک بوو لە پەرلەمانی پاریس. لاڤوازیێ لەتەمەنی پێنج ساڵیدا میراتێکی زووری وەرگرت لەدوای مردنی دایکی. لە کۆلێژی مازارینی سەر بە زانکۆی پاریس دەستی بە خوێندن کرد لەساڵی ١٧٥٤ لە تەمەنی یازدە ساڵی. لە هەردوو ساڵەکانی کۆتایی قوتابخانە ئارەزووی زانستیی بۆ دروست بوو و دەستی کرد بە خوێندنی کیمیاو ڕووەکناسی و گەردوون ناسی و هەروەها بیرکاری. لە پولی فەلسەفەدا لە لایەن ئابێ نیکۆڵاس لویس دێ لاسایلێ سەرپەرشتی و چاودێری دەکرا کە شارەزایەکی بەناوبانگی بیرکاری و گەردوونناسێکی چاودێر بوو. ئەو زانایە لاڤوازیێ ی گەنجی فێری ئەوە کرد کە حەزی بۆ کەشناسی بچێ بەجۆرێک کە پەرۆشی و خوشەویستییەکەی وایکرد هەرگیز وازی لێ نەهێنێ. لاڤوازیێ چووە بەشی یاساو بڕوانامەی بەکالۆریۆسی بەدەست هێنا لە ساڵی ١٧٦٣. هەروەها مۆڵەتی پارێزەرێتی بەدەست هێنا لە سالی ١٧٦٤. لاڤوازیێ بڕوانامەی یاساناسی بەدەست هێناو بووە ئەندامی سەندیکای پارێزەران، بەڵام هەرگیز وەک پارێزەر ئیشی نەکرد. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو بەردەوام بوو لە خوێندنەوە لەبواری زانستیی لەکاتە بەتاڵەکانیدا.<ref>{{cite journal|author1=Eddy, Matthew Daniel|author2=Newman, William R.|author3=Mauskopf, Seymour|title=Chemical Knowledge in the Early Modern World|journal=Chicago: University of Chicago Press|date=2014|url=https://www.academia.edu/3088576}}</ref>

 

 

پەروەردەبوونی لاڤوازیێ لە لایەن چەندین ڕۆشنفکرە دیارەکانی سەردەمی رۆشنگەریی فەڕەنسییەوە بوو و شەیدای فەرهەنگە کیمیاییەکەی پیێر ماکیور بوو. لاڤوازیێ بەشداری وانە زانستیی سروشتییەکانی دەکرد. لێبڕان و خوشەویستیی لاڤوازیێ بۆ کیمیا زیاتر بەهۆی کاریگەری ئێتین کوندیڵاک بوو کە زانایەکی دیاری فەڕەنسی بوو لەسەدەی هەژدەیەم. یەکەم بڵاوکراوەی کیمیایی لاڤوازیێ لە ساڵی ١٧٦٤ بوو. لە ساڵەکانی ١٧٦٣ تا ١٧٦٧ دەستی بە خوێندنی زەویناسی کرد لەژێر دەستی زانای کانزاناس جین ئێتین گیتارد. بەیارمەتی گیتارد لە حوزەیرانی ١٧٦٧ کاری لەسەر پێوانێکی زەویناسی لەناوچەی ئالسێس لوڕێین کرد. لەساڵی ١٧٦٤ یەکەم توێژینەوەی خۆی خوێندەوە بۆ ئەکادیمیای زانستەکاننی فەڕەنسی کە هەڵبژێردراوترین کومەڵگای فەڕەنسی بوو بۆ تایبەتمەندییە کیمیایی و فیزیاییەکانی گەچ (کاڵسیوم و گۆگردی ئاوێتەبوو). لەساڵی ١٧٦٦ بە مەدالیای زێر خەڵاتکرا لە لایەن پاشا لەبەرامبەر وتارێکی لەسەر کێشەکانی ڕوناککرنەوەی شەقامەکانی شار. لەساڵی ١٧٦٨ لاڤوازیێ پۆستێکی کاتی بەدەست هێنا لە ئەکادیمیای زانستەکان. لە ساڵی١٧٦٩ ئیشی لەسەر یەکەم نەخشەی زەویناسی فەڕەنسا کرد.<ref>Hogan, C. Michael (2011). [http://www.eoearth.org/article/Sulfur?topic=49557 "Sulfur"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121028080550/http://www.eoearth.org/article/Sulfur?topic=49557|date=28 October 2012}} in ''Encyclopedia of Earth'', eds. A. Jorgensen and C.J. Cleveland, National Council for Science and the environment, Washington DC</ref>

جارێکیان لاڤوازیێ وەک بەشێکی ئەکادیمیا، کێبڕکێییەکی ئەنجامدا بۆ ئەوەی ئاراستەی لێکۆڵینەوە زانستییەکانی بکاتە هاندەرێک بۆ بەرەوپێش بردنی بارودۆخی خەڵک و لێکۆڵینەوەکانی خۆیشی. یەکێک لەو پڕوژانەی کە پێشنیاری کرد لە ساڵی ١٧٩٣ ئەوەبوو کە تەندروستی خەڵک بەرەوپێش ببات لەبواری هونەرە ناتەندروست و مەترسیدارەکان.<ref>{{Cite CE1913|wstitle=Antoine-Laurent Lavoisier}}</ref>

 

 

لاڤوازیێ تێڕوانینێکی هەبوو لەسەر پەروەردەی گشتی کە ڕەگی هەبێ یاخود بەشداربێ لە بە کومەڵایەتی کردنی کاری زانستی و چاکەکردن یاخود مرۆڤ دۆستی. لاڤوازیێ ڕێژەیەکی بەرفراوانی دەرامەتەکەی بەدەست هێنا لە ڕێگەی کڕینی پشکی کۆمپانیای (کێڵگەی گشتی) کە ڕێگەی پێدا بە بەردەوامی کار لەسەر زانست بکات و بە خۆشگوزەرانی بژیت و لێشی ببەخشێت لەپێناو بەرەوپێش بردنی کومەڵگا. (هەروەها ئەمە بووە هۆی لەناوچوونی لە سەردەمی تیرۆر و کوشتنی خەڵک دوای چەند ساڵێک).<ref name="Yount">{{cite book|last1=Yount|first1=Lisa|url=https://archive.org/details/antoinelavoisier0000youn|title=Antoine Lavoisier : founder of modern chemistry|date=2008|publisher=Enslow Publishers|isbn=978-0-7660-3011-4|location=Berkeley Heights, NJ|page=[https://archive.org/details/antoinelavoisier0000youn/page/115 115]|accessdate=25 July 2016|url-access=registration}}</ref>