مایکل فارادەی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
زیادکردنی بۆکسی زانیاری |
This article was translated by I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 تاگەکان: nowiki زیاد کرا بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ٣٢:
|خێزان =
}}
==ژیان==
"مایکل فارادای" لەنزیک
مایکڵ فارادای لە ٢٢ی ئەیلولی ساڵی ١٩٧١ لە دایک بووە و لە ٢٥ی ئابی ساڵی ١٨٧٦ دا کۆچی دوایی کردووە. مایکڵ فارادای زانایەکی فیزیایی و کیمیایی ئینگلیز بووە، کە کاری لەسەر خوێندنی کارۆمۆگناتیسی و کارۆکیمیایی کردووە و بنەماکانی هاندانی کارۆموکناتیسی ، هێزی موگناتیسی ، وشیکردنەوەی کارەبایی دۆزیەوە.<ref>Gene Currivan (16 Jun 1963). "I.Q. Tests Called Harmful to Pupil", New York Times</ref>
سەرەڕای ئەوەی کە فارادای زۆر لە قوتابخانە نەیخوێندوە، بەلام یەکێک بوو لە کاریگەرترین زاناکانی مێژوو. فارادای لە ماوەی تویژینەوەیەکی دەربارەی بواری موگناتیسی کە دەربارەی گەیەنەری تەزوویی راستەوخۆ بوو ، توانی بنەماکانی تێگەیشتنی بواری موگناتیسی لە زانستی فیزیا دابمەزرێنێت. هەروەها فارادای سەلماندی کە هێزی ڕاکێشانی موگناتیسی دەتوانێت کار لە تیشکی ڕووناکی بکات و توانیشی بیسەلمێنێت کە پەیوەندیەک لە نێوان ئەم دوو دیاردەیە هەیە. وە بە هەمان شێوە فارادای بنەماکانی هاندانی کارۆموگناتیسی، هێزی موگناتیسی و یاساکانی شیکردنەوەی کارەبایی دامەزراند. داهێنانەکانی مایكڵ فارادای لە بواری ئامێرەکانی خولانەوەی کارۆموگناتیسی کە بنچینەی تەکنەلۆژیایی کارەباییە، بە زۆری دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵەکانی ئەو کە وای کرد کارەبا بەردەست بێت لە بواری تەکنەلۆژیادا. <ref>"Michael Faraday." History of Science and Technology. Houghton Mifflin Company, 2004. [http://www.answers.com/topic/michael-faraday Answers.com 4 June 2007]</ref><ref>{{openplaque|19}}</ref>
وەک کیمیاگەرێک، فارادای، یەکەم کەس بوو کە توانی بەنزین بدۆزێتەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر گازی هایدرۆکلۆرید بکات. توانی شێوەی سەرەتایی ئامێری سوتێنەری بەنزین و سیستەمی ژمارەی ئۆکسان و زاراوەکانی وەک (ئانۆد) ، (کاثود) ،(جەمسەری کارەبای) ، (ئایۆنەکان) دابهێنێت. لە کۆتاییدا مایکڵ فارادای بوو بە پێشەنگترین پڕۆفیسۆری زانستە کیمیاییەکان لەپەیمانگای شاهانەی بەریتانی و تا کۆتایی . .
فارادای لێکۆڵەرەوەیەکی نایاب بوو کە توانی بیرۆکەکانی و خۆی بە شێوەیەکی ڕوون و بە زمانێکی سادە و ساکار بە خەڵک بگەیەنێت، لەگەڵ ئەوەشدا تواناکانی لە بواری ماتماتیکدا سنوورداربوو تا ئاستئ سادەترین زانستی جەبر، تەنانەت نەدەگیشتە ئاستی سێگۆشەزانی . . جەیمس کلێرک ماکسۆێڵ، کارەکانی فارادای و ئەوانیتری هێنا لە کۆمەڵە هاوکێشەیەک کۆیکردنەوە کە وەک بنەماکانی هەموو بیردۆزە هاوچەرخەکانی دیاردەی کارۆموگناتیسی پەسەندکران. لەسەر بەکارهێنانی زەبری هێڵی لە لایەن فارادایەوە، ماکسۆێڵ وتی کە ئەمانە دەیسەلمێنێت کە " لە ڕاستیدا ئەو بیرکاریزانێکی پلە بەرز بووە، یەکێک لەوانەی کەدەکرێت بیرکاریزانەکانی دواڕۆژ شێوازە بەنرخ و دەوڵەمەندەکانی وەربگرن و بەکاری بهێنن. سیستەمی نێودەوڵەتی یەکەکانی بارگاویکردن لەسەر شەڕەفی فارادای ناونراوە فاراد. <ref>{{cite web|author=|url=http://www.dwc.knaw.nl/biografie/pmknaw/?pagetype=authorDetail&aId=PE00000215|title=M. Faraday (1791–1867)|publisher=Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences|date=|accessdate=17 July 2015}}</ref>
ئەلبێرت ئەنشتاین لە تەنیشت وێنەی ئیسحاق نیوتن و جەیمس کلێرک ماکسوێڵ وێنەیەکی فارادای لەسەر دیواری نووسینگەکەی خۆی هەلواسیبوو. فیزیازان ئێرنست ڕەدەرفۆرت دەڵێت" لە کاتیکدا ، کە ئێمە ڕەچاوی بڕ و ئەندازەی دۆزینەوەکانی فارادای و کاریگەریەکانی لەسەر پێشکەوتنی زانست و پیشەسازی دەکەین، لە یادی فارادایداهیچ ڕێز و پێزانینک نیە لە ئاستی یادکردنەوەی ئەو بێت. <ref>[[مایکل فارادەی#Cantor|Cantor]], pp. 41–43, 60–64, and 277–280.</ref>
== ژیانی تایبەتی مایکڵ فارادای ==
=== سەرەتاکانی ژیانی ===
مایکڵ فارادای لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٧٩١ لە گوندی نیووینگتۆن بۆتس هاتۆتە دونیاوە، ئێستا ئەم گوندە بووە بە بەشێک لە ناوچەی ساوثۆرکیلەندەن بەڵام کاتی خۆی بەشێک بووە لە قەراغ شاری ساری. باری دارایی بنەماڵەی فارادای زۆر باش نەبووە. باوکی فارادای کە ناوی جەیمسە ئەندامی کڵێسەی گلاسایتی کریستیانی بووە. لە زستانی ساڵی ١٧٩٠ جەیمس فارادای ژنەکەی خۆی و دوو مندالەکەی لە گوندی ئۆثگیل لە (وێستمۆرلەند)ەوە ناردە شاری لەندەن ، هەر لەم گوندەش، جەیمس فارادای وەک شاگردی ئاسنگەر کاری کردووە. مایکڵ لە وەرزی پایزی هەمان ساڵ لە دایک بووە. مایکڵ فارادایی لاو سێەم منداڵی خێزانەکەی بووە و لە بەرئەوەی تەنها قۆناغی سەرەتایی تەواوکردبوو، بۆیە پێویست بوو خۆی خۆی پێبەگەیێنێت.<ref>[http://www.twickenham-museum.org.uk/detail.asp?ContentID=197 Twickenham Museum on Faraday and Faraday House]; accessed 14 August 2014.</ref>
لە تەمەنی ١٤ ساڵیدا، فارادای بوو بە شاگردی جۆرج ریباو ، شوێنێکی بەرگکردن و فرۆشتنی پەرتووک لە گەڕەکی بلاندفۆرت. لە ماوەی حەوت ساڵی شاگردیدا، فارادای چەندەها پەرتووکی خوێندەوە، لەمانەش پەرتووکی ( پێشخستنی هزر) لەلایەن ئیسحاق واتس، ئەم پەرتووکە وای لە فارادای کرد کە بەجۆشەوە بنەماکان و پێشنیارەکانی ئەم پەرتووکە پەیڕەوبکات، هەروەها زیاتر گەشەی بە ئارەزوویدا لە بواری زانست، بە تایبەتی لە بواری کارەبایی.هەروەها کتێبی گفتوگۆی کیمیایی جەین مارسیت بووە سەرچاوەی ئیلهام بەخشی مایکڵ فارادای.<ref name="Croddy">{{Cite book|last1=Croddy|first1=Eric|url=https://books.google.com/?id=ZzlNgS70OHAC&pg=PA86&lpg=PA86&dq=Faraday++chemical+weapons+Crimean+War|title=Weapons of Mass Destruction: An Encyclopedia of Worldwide Policy, Technology, and History|last2=Wirtz|first2=James J.|publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|isbn=978-1-85109-490-5|page=86}}</ref>
ژیانی لاوی
لە سالێ ١٨١٢، لە کۆتایی شاگردایەتی لە تەمەنی ٢٠ ساڵی، فارادای بەشداری لە وانەکانی کیمیاگەری ئینگلیزی دیار هومفری دافی دەکردلە پەیمانگای شاهانە و کۆمەڵگای شاهانە، هەروەها ئامادە دەبوو لە وانەکانی جۆن تاتوم کە دامەزرێنەری کۆمەڵەی شاری فەلسەفەیە. زۆربەی پلیتەکانی ئەم وانانە لە لایەن ویلیام دانسەوە دەدران بە فارادای ، کە یەکێک بوو لە دامەزرێنەرەکانی کۆمەڵگای میوزیکی شاهانە. دواتر فارادای هەڵسا بە ناردنی پەرتووکیکی ٣٠٠ لاپەڕەی بۆ کیمیاگەر هومفری دافی کە پڕبوو لەو تێبینیانەی کە فارادای لە کاتی وانەکان نووسیبووی،وەڵامەکەی دافی خێراو بەڕێز بوو بۆ فارادای . لەساڵی ١٨١٣، کاتێک دافی بە ڕووداوێک بە کلۆریدی نایترۆجین زیانی بە بینایی گەیشت ، بڕیاریدا ، فارادای وەک یاریدەدەر لای خۆی دابمەزرێنێت . بە ڕێکەوت جۆن پاین کە یەکێکە لە یاریدەرەکانی پەیمانگای شاهانە بوو لە کارەکەی دوورخرایەوە ، بۆیە داوا لە همفری دافی کرا کە شوێنگەرەوەیەکی بۆ بدۆزێتەوە، بەم جۆرەش لە یەکی ئازاری ساڵی ١٨١٣ دافی فارادای وەک یاریدەدەری کیمیایی لە پەیمانگای شاهانە دامەزراند . بۆ بابەتی درووست کردنی نمونەی ماددەی سێیەمی کلۆریدی نایترۆجین دافی زۆر زوو متمانەی بە فارادای کرد و لەئەنجامدا بە هۆی تەقینەوەی ئەم ماددە هەستیارە هەردووکیان بریندار بوون.<ref>[[مایکل فارادەی#Faraday1827|Faraday (1827)]], p. 127.</ref>
فارادای و سارا بەرناردی خێزانی بە هۆی خانوادەکەیانەوە لە کڵێسەی ساندیمانیان یەکتریان ناسی و لە١٢ ی حوزەیرانی ساڵی ١٨٢١ هاوسەرگیریان کرد، هەروەها مانگێک دوای هاوسەرگیریان فارادای دانی بە باوەڕبوونی خۆی بە کۆبوونەوەی ساندیمانیان نا. لە هاوسەرگیریەکەیاندا هیچ منداڵێکیان پەیدانەبوو.
فارادای مەسیحیەکی دیندار بوو، بەها ساندیمانیەکەی لقێیک بوو لە کڵیسەی سکۆتلەندا. دوای ماوەیەکی زۆر لە هاوسەرگیری فارادای وەک یاریدەدەری قەشە کاری کردووە و بۆ ماوەی دوو وەرز وەک بەرپرسیاری کڵیسە لە خانووی کۆبونەوەی گەنجیەتی خزمەتی کردوە. کڵیسەکەی دەکەوێتە کۆڵانی پاول لە باربیکان. ئەم خانووی کۆبوونەوەییە لە ساڵی ١٨٦٢ گوازرایەوە باخچەی بارنسبێری لە ناوچەی ئایزلینگتۆن، ئەم ناوچەیە دەکەوێتە باکووری لەندەن کە تیایدا فارادای دوو ساڵی کۆتایی لە دووەم وەرزی وەک ڕێبەر کاری لێکردووە ، بەر لەوەی دەست لەکار بکێشێتەوە . . ژیاننامەنووسەکان سەرنجییان داوە کە <nowiki>''</nowiki> هەستی بەهێز بە یەکگرتوویی خودا و سرووشت سەرتاپایی ژیانی فارادای داگیرکردبوو. "
== ویستگەیی کۆتایی ژیانی فارادای ==
لە حوزەیرانی ساڵی ١٨٣٢، زانکۆی ئۆکسفۆرد بروانامەی دکتۆرای ڕێزلێنانی لە بواری یاسای شارستانی بەخشیە مایکڵ فارادای. فارادای لەماوەی ژیانیەوە، وەک رێزێک لە بەرامبەر ئەو خزمەتە زانستیانەی کە کردوویەتی نازناوی سوارچاکی پێبەخشرا، بەڵام بەهۆی چەند هۆکارێکی ئاینیەوە فارادای ئەم نازناوەی ڕەتکردەوە، چونکە پێی وابوو کە کۆکردنەوەی سامان و شوێنکەوتنی پاداشتە دونیاییەکان دژی وشەی کتێبی پیرۆزە، هەر بۆیەش، پێی باشتر بوو کە تا کۆتایی ژیانی بە "بەڕێز فارادای سادە" بمێنێتەوە. لە ساڵی ١٨٢٤، بە ئەندام لە کۆمەڵگای شاهانە هەڵبژێردرا، بەڵام دوو جار رەتیکردەوە ببێت بە سەرۆکی پەیمانگاکە. لە ساڵی ١٨٣٣ ، فارادای بوو بەیەکەم پڕۆفیسۆری فلۆری کیمیا لە پەیمانگای شاهانە.
لە ساڵی ١٨٣٢ ،فارادای لە پەیمانگای ئەمریکی بۆ هۆنەر و زانست وەک ئەندامێکی سەربەرزی بیانی هەڵبژێردرا. لە ساڵی ١٨٣٨ وەک ئەندامێکی بیانی لە ئەکادیمیای سویدی بۆ زانست شاهانە هەڵبژێردرا، وە یەکێک بوو لە هەشت هەڵبژێردراوەکانی ئەکادیمیای فەرەنسی بۆ زانست لە ساڵی ١٨٤٤. لە ساڵی ١٨٤٩ فارادای وەک یاریدەدەری ئەندام بۆ ریکخراوی پەیمانگای شاهانەی لە هۆڵەندا هەڵبژێردرا، و دوای دوو ساڵ بووە ئەکادیمیای هۆڵەندی شاهانە بۆ هونەر و زانست، دواتریش فارادای لەوێ بووە ئەندامێکی بیانی.
لە ساڵی ١٨٣٩، فارادای بەدەست پەککەوتنی دەمارەکان دەیناڵاند بەڵام لەکۆتاییدا گەڕایەوە سەر ڵیکۆڵینەوەکانی دەربارەی کارۆموگناتیسی. لەساڵی ١٨٤٨، لە ئەنجامی نوێنەرایەتی کردنی لەلایەن شازادە ئەلبێرت، خانوویەکی چاک و قەشەنگی لە کۆشکی هامپتۆن کۆرت لە میدلسیکس بەخشیە فارادای کە هەموو خەرجی و تێچوونەکانی خانووەکە بەخۆرایی بوون. خاوەنی ئەم خانووە ماستەر مەسۆن بوو، دواتر بە خانووی فارادای ناونرا وە ئێستاش بە ژمارە ٣٧ ڕێگای هامپتۆن کۆرت دەناسرێت. لە ساڵی ١٨٥٨ فارادای لەوێ درێژەی بەژیاندا دوای ئەوەی خانەنشین بوو..
بە هۆی پێشکەشکردنی بەشێک لە پڕۆژە جیاوازەکانی خزمەتگوزاری بۆ حکومەتی بەریتانی، حکومەتی بەریتانی داوای زانیاری لە فارادای بۆ بەرهەمهێنانی چەکی کیمیاوی، بۆ ئەوەی لە جەنگی کریمیا(١٨٥٣-١٨٥٦) بەکاری بهێنن بەڵام بەهۆی ڕەوشتەکەیەوە، فارادای داواکەی ڕەتکردەوە .<ref>{{cite journal|author=Ehl, Rosemary Gene|author2=Ihde, Aaron|title=Faraday's Electrochemical Laws and the Determination of Equivalent Weights|journal=Journal of Chemical Education|year=1954|volume=31|issue=May|pages=226–232|doi=10.1021/ed031p226|bibcode=1954JChEd..31..226E}}</ref>
فارادای لە ٢٥ی ئابی سالێ ١٨٦٧، لەتەمەنی ٧٥ ساڵی لە ماڵەکەی خۆی کۆچی دوایی کرد. پێش جەند ساڵیک فارادای ڕەتی کردەوە کە لە پاش مردنی لە کڵێسەی وێستمینستەر بنێژرێت، بەڵام لەوێ لە نزیک گۆری ئایزەک نیوتن یادەوەریەکی بچووکی هەبوو. فارادای لە بەشی نا -ئەنجلیکیەکان لە گۆرستانی هایگەیت نێژا.<ref>{{Cite web|url=http://www.nanogallery.info/nanogallery/?ipg=126|title=The Birth of Nanotechnology|accessdate=25 July 2007|year=2006|publisher=Nanogallery.info|quote=Faraday made some attempt to explain what was causing the vivid coloration in his gold mixtures, saying that known phenomena seemed to indicate that a mere variation in the size of gold particles gave rise to a variety of resultant colors.}}</ref>
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
[[پۆل:فیزیکزانانی تاقیکاری]]
[[پۆل:ئەندامانی ئەنجومەنی پاشایەتی]]
Line ٤٣ ⟶ ٨١:
[[پۆل:مردووانی ١٨٦٧]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٧٩١]]
| |||