یارسان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[وەشانی تاوتوێ نەکراو][وەشانی تاوتوێ نەکراو]
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
شائەمراز
ھێڵی ٢:
 
'''یارسان''' بە '''ئەھلی حەق''' یان '''کاکەیی''' دەوترێت گروپێکی تایبەتن کە ھەڵگری بیروباوەڕی ئاینی جیاوازن، لە گەلێک شوێنی [[کوردستان]]دا بڵاون بە تایبەت لە [[کرماشان]] و [[گەرمیان]]. [[کاکەیی]] دانیشتووی [[کەرکووک]] و لێواری زێی نێوان [[ھەولێر]]-[[مووسڵ]] و [[شەبەک]] ئەمانە ھەموو بە بنەچەکی ھۆز و زمان و بیروباوەڕی ئاینی دەگەنەوە یەکتر.
شوێنەکانی نیشتەجێ بوونی ئەھلی حەق (یارسان) لە کوردستاندا، لە کۆنەوە تا ئەم سەردەمە ھەندێک گۆڕانکاری بە خۆوە دیوە. بەڵام ئەوەی کە ھەمووان لە سەری پیداگری دەکەن ئەوەیە کە لە سەرەتادا ئایینی یارسان لە ناوچەکانی [[ھەورامان]] و [[شارەزوور]] و [[لوڕستان]] بڵاوبووتەوە و گەشەی کردووە، جا دواتر گەیشتووتە ناوچەکانی تری [[کوردستان]] و [[ئێران]].<ref name="t1">{{Cite web |url=http://www.kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |title=میژوو و فەلسەفەی یارسان |access-date= ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311115837/http://kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |archive-date=١١ی ئازاری ٢٠١٦ |dead-url=yes }}</ref>
 
بە بۆچوونی ھەندێک لە مێژووناسان، ناوی یارسان کورتکراوەی "«یارسولتان"» ە<ref>[http://www.alaeadin.blogfa.com/post-20.aspx بابایادگار، چشمە آناھیتا: دیار یارسان]</ref> و مەبەست لێی [[سوڵتان سەھاک]]ە (بە [[فارسی]]: سلطان اسحاق)، ھەرچەند بوونی ئاینی یارسان دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی میتراییەکانمیترایییەکان (٤٠٠٠ - ٥٠٠٠٤٠٠٠–٥٠٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر) بەڵام سوڵتان سەھاک بە داڕێژەرەوەی ئاینەکە دادەنرێت.<ref>ئێستا مەزارەکەی لە گوندی شێخانە لە ھەورامان.</ref> کە رێبەرێکیڕێبەرێکی دیاری ئەم بیروباوەڕەیە لە کوردستاندا. یاخود یارستان بە واتای شوێنی یار یا موردانی ئەھلی حەق.
کۆنترین ناودارانی یارسان [[بابا تاھیری ھەمەدانی]] (٩٣٧ – ١٠١٠)ز لای یارسانەکان پیرۆزە و ھەندێک لە نوسراەوەکانی لە [[سەرەنجام]] کە بەدی دەکرێت کە نووسراوی ھەرە پیرۆزی یارسانە.<ref name="t2">[http://////www.el7ad.com/smf/index.php?topic=20063.0;wap2 الدیانات القدیمة فی کوردستان / دیانة الکاکائیة]</ref>
 
ئاینی یارسان بە چەند گڕێکی (دەوران) دا رویشتووە،ڕویشتووە، پەییڕەوانی ئاینەکە ماوەی ھەرگڕێک بە ٣٠٠ ساڵ دەخمڵێنن بەپێی سەرئەنجام. ھەتاوەکو سەردەمی سوڵتان سەھاک ئاینی یارسان ھەشت گڕێ بەخۆەوە بینێوە، کەواتا تەمەنی ئەمم ئاینە بە لای کەمەوە بۆ ٢٤٠٠ ساڵ ثێش ئێستا دەگەرێتەوە.
 
بالولی دانا (کەسایەتیەکیکەسایەتییەکی یارسانیەیارسانییە لە سەدەی ١-٢ی١–٢ی کۆچی دەژیا)، لەوسەردەمە باس لە زیندوکردنەوەی ئاینی یارسان دەکات، دەفەرمێ:
 
ئەی ئەو واتەی یاران، ئەو واتەی یاران
ھێڵی ٢٢:
 
== ناوداران ==
* [[سوڵتان سەھاک]] (١٢٧٦-١٣٩٥ز١٢٧٦–١٣٩٥ز): شۆرشگێرێکی پیشکەوتوخوازی بیروباوەڕی یارسانەکانە. کوڕی شێخ عیسا بەرزنجەیە و لە پردیوەری ھەوراماندا ژیاوە.
* شائیبراھیم: کوڕی محمد گەورەسوار.
* باوەیادگار: لە سەدەی ھەشتەمی کۆچیدا ژیاوە مەزاری لە بناری چیای داڵاھۆیە لە نزیک گوندی زەردەی رێژاویڕێژاوی سەر بە کرند لە رۆژئاوایڕۆژاوای کرماشان.<ref>[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=38801 خانەدانەکانی یارسان]</ref>
* پیرشاڵیار: کە مەزارەکەی لە ھەورامانی تەختە{{ژێدەر}}
* خامۆشی
ھێڵی ٤٨:
 
== بنەچەک و پێوەند ==
سەرەتای دەستپێکی ئەم بزاڤە ئایینیەئایینییە لە ناوچەی "«لوڕستانەوە"» بووە و دواتر بەرەو باکووری دەڤەری" «گۆران"» نشین پەرەی ستاندووە. ھەر لەبەرئەوە ناوچەکانی لوڕستان و باشووری کوردستان، لە کۆنترین بیرەوەرییەکانی "«گۆران"» ـەکاندا شوێنێکی بەرچاوی ھەیە، ھەر ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە شوێنە پیرۆزە دێرینەکانی ئەو ناوچانە، وەکوو "«ئاتەشکەدەی تاقگرا"» نزیک بە شاری "«زەھاو"» یان "«دووکانی داوود"» کە پەیکەرێکی دێرینەیە و دەرکەوتووە و پەیوەندی بە "«ئاگر پەرستن"» ییەوە ھەیە، بە پیرۆز بزانن و ناوی "«دووکانی داوود"» ی لە سەر دانێن و وەک میراتی پیرۆزی خۆیان ڕێزی لێبگرن.<ref name="t1"/>
 
== بیروباوەڕ ==
وا دەزانرێت کە بیروباوەڕی یارسانی یەکێک بێت لە شیعەی توندڕەو کە بە عەرەبی بە (غولات) ناو دەبرێن واتە توندڕەو، کە لە سەدەی نؤیەمدا سەری ھەڵداوەو زیاتر بە "«قزڵباش"» بانگ دەکران. وشەی لێکدراوی "«ئەھلی حەق"» لە فەرھەنگی "«صۆفیە"» دا بە کەسانێک دەگوترێت کە پلە سەرەتاییەکانیسەرەتایییەکانی تێگەیشتن "«شەریعەت، تەریقەت، مەعریفەت"» یان تێپەڕکردووە و گەیشتوونەتە ئەوپەڕی تێگەیشتوویی، واتە "«حەقیقەت"». ھەروەھا ئەم وشەیە بە مانای کەسایەتی تێگەیشتوو لە "«رازی ئایین"» دەگوترێت کە لەلایەن "«سوڵتان سەھاک"» ەوە گەشەی کردووە. سوڵتان سەھاک گۆرانکاری خستۆتە ناۆ ئەم ئاینە کوردیەکوردییە کۆنە، بۆ پارێزگاری لە ئاینەکە و ھەوڵانی رواڵەتیڕواڵەتی ئاینەکەی بە عەلی کوری تالیب داپۆشیوە بۆ ئەوەی بتوانێت یار و یاوەرانی بپارێزێت. ئەم ئاینە باوەری بە دۆن و دۆن (دوبارە ژیانەوە بەڵام لە کەسێکی دیکە) ھەیە، عەلی کوری تالیب یەکێک بووە لەو کەسانە کە ژیانی کەسایەتیەکیکەسایەتییەکی پیرۆزی یارسان بووە، ھەر لەبەر ئەوە بە چاوی رێزەوەڕێزەوە لە لایەن کاکەییەکانەوەکاکەیییەکانەوە تەماشای دەکرێت بەلام کەسایەتی دیکە ھەن، وەکو عیسای مەسیح، بوودا....بوودا… ھتد ھەمان پیرۆزیان ھەیە.
 
یارسان (کاکەیی) باوەڕیان بە خوادیەکیخودایەکی گەورە و بنچینەیی ھەیە لەگەڵ شەش ھاوشێوەی خودا (واتە ڕۆحی خودا لەو شەش کەسەشدا ھەیە) ھەندێک لەو کەسانەش بە پێی بیر و باوەڕی یارسانیەکانیارسانییەکان بریتین لە [[مەسیح]]، [[عەلی کوڕی ئەبوتالیب]] و [[سوڵتان سەھاک]] کە ئەوان پێشیان وایە سوڵتان ئیسحاق لە دایکبونەکەشی لە کەسێکی وەک مریەم بووە. شوێنەکەوتوانی یارسان باوەڕیان بە کۆپیکردنەوەی ڕۆح ھەیە و پێیان وایە خودا گەورە سەرەکیەکەسەرەکییەکە ئیش و کاری مرۆڤ ڕاستەوخۆ بەڕێوە نابات و بەڵکو لە ڕێگەی شەش لاشەکەوە کارەکان بەڕێوە ئەبات کە ڕۆحی خۆی تێکردوون. کتێبە پیرۆزەکەی یارسان ناوی [[سەرەنجام]]ە.
 
== بنەماڵەکانی حەقیقەت ==
لە دەستووری یارسان ھەر پەیڕەوی ئەم ئایینە دەبێ پیر و دەلیلی بێت. لە سەردەمی [[سوڵتان سەھاک]]ەوە، [[پیر بنیامین]] پیر و [[داو کەوسوار]] دەلیلی ھەموو یارسانیەکانیارسانییەکان بوون. بەڵام ناوبڕاکان بە ھۆی ھاوسەگیری نەکردن منداڵیان نەبووە و سوڵتان سەھاک حەوت بنەماڵە (خانەدان یا دوودە) بە ناوی بنەماڵەکانی حەقیقەت دامەزراند تا نەسلەکانی داھاتووی یارسانیەکانیشیارسانییەکانیش لە ھەر چەرخە و سەردەمێک پیر و دەلیلیان بێت.<ref name="ReferenceA">ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٦٩.</ref>
 
ناوی ئەم بنەماڵەکانە بریتیەبریتییە لە:
# [[بنەماڵەی شائیبراھیمی]]
# [[بنەماڵەی عالیقەڵەندەر]]
ھێڵی ٦٧:
# [[بنەماڵەی حاجی باوەیسی]]
 
پاش لە سوڵتان سەھاک لە سەدەکانی یانزەھەم و دوانزەھم و سیانزەھمی کۆچیی مانگی، چوار بنەماڵەی دیکەیش بە ناوەکانی ژێر دامەزرا.<ref>ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٨١-١٦٩١٨١–١٦٩.</ref>
 
:٨- [[بنەماڵەی زوننووری]]
ھێڵی ٧٩:
 
=== بنەماڵەی ساحیبزەمانی ===
لە سەدەی بیستەمدا بڕێک لە پەیڕەوانی [[نیعمەتوڵڵای موکریی جەیحوون ئابادی]] کە پێشتر بەشێک لە بنەماڵەی شاحەیاسی بوون، لەم بنەماڵە لقیان دا و بنەماڵەی دوانزەھەمیان دامەزراند کە خۆیان [[بنەماڵەی ساحیبزەمانی]] یان مەکتەبیان پێ دەگۆت. بە ھۆی ھەولی ڕێبەرەکانی ئەم بنەماڵە بۆ نزیکترکردنی بیروباوەریان بە [[شیعەی دوانزە ئیمامی]]، بە پەیڕەوانی ئەم بنەماڵە «ئەھلی حەقی موسڵمان» دەڵێن. فەرمانی ڕێبەری ئەوکاتی ئەم بنەماڵە، [[بارام ئیلاھی]] لە سەر کۆتاکردنی [[سمێڵ]] لە ساڵی ١٣٦٩ی کۆچیی ھەتاوی بوو بە سەبەبی شەڕ و پێکدادان لە ناوینی پەیڕەوانی ئەم بنەماڵە و بنەماڵەکانی دێکە.<ref>[http://www.pasokhgoo.ir/node/405 ناوەندی میللی وەڵامدانەوە بە پرسیارە دینیەکان (مرکز ملی پاسخگویی بە سؤالات دینی: تشکیلات اھل حق) - (بە زمانی فارسی)؛] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220051215/http://www.pasokhgoo.ir/node/405 |date=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ }} بازدید در ٢٤ اوت ٢٠١٤.</ref>
 
== رێگەیڕێگەی پیرەکان ==
ئایینی یارسان لە کۆنترین چینی ئایینە [[یەزدانێت|یەزدانییەکانە]]. هەرھەر یەک لە ئاینی زەردەشتی، یارسانی و [[عەلەوی|عەلەوییەکانی]] باکوریش، هەمانھەمان چینی پیرەکانیان ھەیە.ھەیە؛ و ئەم ئایینانە لە چەندین ئەرک و شێوەزدا لە یەک دەچن. بە گرۆپی ئاینییەکانی [[یەزدانێت|ئێزدانی]] ناسراون.<ref>Mehrdad Izady. The Kurds: A Concise Handbook. Taylor & Francis, 1992. ISBN 08448172790-8448-1727-9</ref> بڕێک لەم لەیەک چوونانە بریتین لە:
* ھەبوونی پیر
 
* ڕێزگرتن و پیرۆز زانینی سەرچاوە سروشتییەکان وەک ئاو، هەواھەوا و ئاگر
* هەبوونی پیر
* بەکارهێنانیبەکارھێنانی موسیقا، وەک دەف و تەموورە، بۆ ڕێوڕەسمی ئایینی
* ڕێزگرتن و پیرۆز زانینی سەرچاوە سروشتییەکان وەک ئاو، هەوا و ئاگر
* بەکارهێنانی موسیقا، وەک دەف و تەموورە، بۆ ڕێوڕەسمی ئایینی
* ھێشتنەوەی سمێڵ-لەناو یارسانی و ئێزدیدا
* هەرھەر چوار ئایینەکە چوارشەم بە پیرۆزترین رۆژڕۆژ دەبینن
* لەبەرکردن جلی و بەرگی ڕەنگ سپی بۆ پیاوانی ئاینی
 
== وێنەخانەپێشانگا ==
{{چینی ناوەند}}
<center>
<gallery>
پەڕگە:Baba-Yadegar Tomb Zarde Village.JPG|بارگەی [[بابەیادیگار]] لە گەورەکان ئایینی یارسان، لە داوێنی کێوی تەخت سەرانە، لە گوندی [[زەردە]]
پەڕگە:Dawu Tomb Zarde Village.JPG|بارگەی [[داو ئەسحاب زەنگی]] لە گەورەکانی ئایینی یارسان، لە گوندی زەردە
</gallery>
{{کۆتایی}}
</center>
 
== پەراوێرسەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
{{reflist}}
 
{{ئایینەکانی کوردستان}}