سەفەوییەکان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب r2.6.4) (بۆت زیادکردن: kk:Сефеви Әулеті
No edit summary
ھێڵی ١:
{| class="infobox" style="width:20.5em; line-height:11pt; text-align:right; " cellspacing="5" cellpadding="5"
[[پەڕگە:Map Safavid persia.png|350px|وێنۆک|ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی سەفەوییەکان]]
|+
'''سەفەوییەکان''' (بە [[فارسی]]: ''صفویان'') دەوڵەتێکی بەھێزی [[شیعە]] بوون کە لە ساڵانی [[١٥٠١]] ھەتا [[١٧٣٦]] دەسەڵتیان ھەبووە. دامەزرێنەری حکومەتەکە [[شا ئیسماعیلی یەکەم]] بووە کە [[تەبرێز]]ی لە [[ئازەربایجان]] کردووە بە پایتەختی خۆی. سەفەوییەکان مەزھەبی شیعەی دوازدە ئیمامییان کرد بە ئاییینی سەرەکیی حکوومەتەکایان. سەفەوییەکان لەگەڵ [[عوسمانی]] لە ڕۆژئاواوە و لەگەڵ [[ئوزبەکەکان]] لە ڕۆژھەڵاتەوە شەڕ و کێشەی زۆریان ھەبووە. بنەماڵەی سەفەوی خۆیان ئازەری بوونە بەڵام زمانی فەرمیی حکومەت فارسی بووە. ساڵی [[١٥٩٨]] شاری [[ئەسفەھان]]یان کرد بە پایتەخت.
|-
! colspan="2" style="background-color: #DCDCDC" | <font size="3"> <center>دەوڵەتی سەفەوی</center>
|-
! colspan="2" style="background-color: #DCDCDC" | <font size="3"> <center>سلسلۀ صفویۀ ایران</center>
|-----
| colspan="2" align="center" bgcolor="white" | [[پەڕگە:Safavid Flag.png|120px]]<br/> ئاڵای سەفەوییەکان
|-----
| colspan="2" align="center" bgcolor="white" | [[پەڕگە:Coat of arms of Persia (16th century - 1907).png|120px]]<br/> دروشمی سەفەوییەکان
|-----
! colspan="2" bgcolor="#DCDCDC" | <center>نەخشە</center>
|-----
| colspan="2" align=center bgcolor="white"| [[پەڕگە:Safavid Empire 1501 1722 AD.png|250px]]<br/> دەوڵەتی سەفەوی لە فراوانترین ئاستیدا.
|-----
! colspan="2" bgcolor="#DCDCDC" |<center> زانیاریی گشتی</center>
|-----
| '''پایتەخت''' ||" border: 0px align="right" bgcolor="white"| تەبرێز، قەزوین، ئەسفەهان
|-
| '''زمانی فەڕمی ''' || align="right" bgcolor="white"| فارسی
|-
|'''جۆری حوکم''' || align="right" bgcolor="white"| شانشینی
|-
|'''مێژووى دامەزراندن''' || align="right" bgcolor="white"| ١٥٠١ ز
|-
|'''مێژووى ڕوخان''' || align="right" bgcolor="white"| ١٧٣٦ ز
|-
|'''دامەزرێنەر''' || align="right" bgcolor="white"| شا ئیسماعیلی سەفەوی
|-
|'''دوایین خەلیفە ''' || align="right" bgcolor="white"| شا ئیسماعیلی سێیەم
|-
|'''ئایین''' || align="right" bgcolor="white"| ئیسلام (شیعەی دوانزە ئیمامەکە)
|-
|'''ڕووبەر''' || align="right" bgcolor="white"| ٢،٨٥٠،٠٠٠ كم²
|-----
|}
 
'''سەفەوییەکان''' بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری شاکانن کە حوکمی وڵاتی فارس ([[ئێران]])یان کرد لە نێوان ساڵانی ١٥٠١ تا ١٧٨٥ز, بارەگاکەیان؛ تەبرێز بوو تا ساڵی ١٥٤٨ز، پاشان قەزوین لە ساڵانی ١٥٤٨ تا ١٥٩٨ز، دوجار ئەسفھان بوو لە ساڵی ١٥٩٨وە.
{{کۆڵکە}}
==نەژادیان==
شێخ سەفی دین ئەردەبیلی ڕێگە سۆفیگەریەکەی خۆی دامەزراند لە ئەردەبیل ([[ئازەربایجان]]) لە ساڵی ١٣٠٠ز دا، بەمەش ئەردەبیل بووە پایتەختە ئایینی و پاشان سیاسیەکەیان بۆ شوێنەکەوتوانیان کە دواتر گۆڕان بۆ بزوتنەوەیەکی سیاسی، نەوەکانی ئەم ھۆزە لە ناوەندی سەدەی پانزەوە چوونە سەر مەزھەبی شیعە، و سەفەوییەکان سەرکەوتوو بوون لە حوکم گرتنە دەستی ھەندێک ناوچەکان لە کاتی سەرکردایەتی کردنیان لەلایەن جونەید ساڵانی (١٤٤٧-١٤٥٠)ز پاشان لە سەردەمی حەیدەر لە ساڵانی (١٥٦٠-١٤٨٨)زدا, کە ھەردوکیان توانیان ڕیکخستنێکی سیاسی دابمەزرێنن و یەکە تایبەتەکانی سوپا دروست بکەن، ھەروەھا سەفەوییەکان بە فزڵباش ناسرابوون (قزڵ باش یان سەرە سورەکان بە ھۆی ئەو تاج یان سەرپێچەی کە ئەیانبەست بە ڕێگەی سەفەوی, وسەرپێچەکەیان ئەبەست بە ١٢ پێچ وەک ئاماژەدانێک بە ١٢ ئیمامەکەی شیعە).
==مێژوویان==
[[پەڕگە:Памятник Шаха Исмаила.jpg|thumb|220px|right|پەیکەری شا ئیسماعیلی سەفەوی لە باکۆ]]
ئیسماعیل سەفەوی لە ساڵی ١٤٩٤ز وە سەرکردایەتی ڕێکخستنی سەفەوییەکانی گرتە دەست وھەستا بە بانگەواز بۆ مەزھەبی شیعە، دەستی گرت بەسەر ناوچەکانی گەیلاندا, لە ساڵانی نێوان ١٤٩٩ تا ١٥٠١ز، بەردەوام بوو لە فراوانکردنی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیدا ھەتا مەموو وڵاتی فارس ([[ئێران]])ی گرتەوە, و ھەستا بە دەرکردنی قەراقوینڵۆ (ھۆزێکی تورکمان بوون) لە ساڵی ١٥٠٧ز و دەستی گرت بەسەر [[عێراق|عێراقدا]], و مەزھەبی شیعەی دوانزە ئیمامەکەی کردە ئاینی فەڕمی دەوڵەت، و لە بەرامبەر [[دەوڵەتی عوسمانی|عوسمانیەکاندا]] تێک شکا لە شەڕی چاڵدێراندا لە ساڵی ١٥١٤ز دا، وشەڕ لە نێوانیان و لە نێوان عوسمانیەکان بەردەوام بوو لەلای ڕۆژئاواوە, و لەلایەکی ترەوە لەگەڵ ئۆزبەگیەکان (شیبانیەکان لە بوخاری) لە سنورەکانی ڕۆژھەڵاتیانەوە لە ناکۆکیدا بوون.
 
تەھماسب لە ساڵانی ١٥٢٤ تا ١٥٧٦ز حوکمی گرتە دەست و توانی سیاسەتێکی ھاوسەنگ وەربگرێت و چارەسەرێکی ناوەندی بۆ کێشە ئاینیەکان دابنێت، ھەروەک لە سەردەمی ئەمدا ئەدەب و ھونەر گەشەیان سەند, پاشان چەند قۆناغێکی پێکدادانی ھاتن وجارێکی تر بارودۆخ جێگیر بووەوە لە سەردەمی عەباسی یەکەمدا (١٥٨٧ تا ١٦٢٩)ز، و دەستی گرت بەسەر [[ئازەربایجان]] ساڵی ١٦٠٣ز پاشان شیراز و [[ئەرمینیا]] و چەند بەشێکی [[ئەفغانستان]] لە ساڵی ١٦٠٨ز، و لە ساڵانی ١٦٢٤/١٦٢٣ [[کوردستان]] و [[عێراق|عێراقی]] خستە پاڵ دەوڵەتەکەی جارێکی تر، و لە ڕووی ناوخۆییەوە ھەستا بە کۆمەڵێک چاکسازی لە سوپادا، و گەشەی دا بە شاری [[ئەسفەھان]] و کردی بە یەکێک لە گرنگترین شارەکان لەو ماوەیەدا، ھەروەک توانی بازرگانی ڕیکبخات و ئابوری دەوڵەت ببوژێنێتەوە، بەڵام لە دوای ئەم چەند فەرمانڕەوایەک دەسەڵاتیان گرتە دەست کە بە گشتی کەسایەتیان لاواز بوو.
 
دەوڵەتی سەفەوی دوایین ماوەی سەربەرزی بەخۆیەوە بینی لە سەردەمی عەباسی دووەم (١٦٤٢-١٦٦٦)ز، کە ئاڵوگۆڕی بازرگانی زیاد کرد لەگەڵ دەوڵەتە ئەوروپیەکاندا لە ڕێگەی ئەو کۆمپانیا بازرگانیانەی لە ناوچەکەدا ئیشیان ئەکرد, ھەروەک چەند چاکسازیەکی ناوخۆیی ئەنجامدا, و ساڵی ١٦٤٨ز چەند بەشێکی تری ئەفغانستانی خستە پاڵ دەوڵەتەکەی. پاشان ئابوری وڵات چەند گەڕانە دواوەی خێرای بە خۆیەوە بینی لە سەردەمی شا حسەین (١٦٩٤- ١٧٢٢)ز، کە ھۆکار بوو بۆ شۆڕشی سونە دوای ئەوەی لێخۆشنەبوون لە ھەڵسوکەوتیا دەرکەوت لەگەڵیان و دەمارگیریەکی توندی ھەبوو بۆ مەزھەبی شیعە، لە ساڵی ١٧١٩ز ئەفغانەکان ھاتن کە (گەڵزای) حوکمی ئەکردن لەسەر شانشینشی سەفەوییەکان, ئەوانە دەستیان کرت بەسەر ئەسفەھاندا لە ساڵی ١٧٢٢ز، وشا حسەینیان لابرد ولە سێدارەیان دا لە ساڵی ١٧٢٦ز، ھەتا ساڵی ١٧٣٦ گەڵزای حوکمەتێکی دامەزراند لە ژێر سێبەری سەفەوییەکان ( بەڵام شا ھیچ دەسەڵاتێکی نەبوو), ودەسەڵاتی ڕاستەقینە لە وڵاتی فارسدا زەند و ئەقشەریەکان دابەشیان کردبوو ھەتا دواتر گواسترایەوە بۆ قاچاریەکان.
==لیستی ناوی شاکان==
[[پەڕگە:Safavid-star.png|thumb|250px|ئەستیرەی سەفەوی بە سەقفی مزگەوتی شا لە ئەسفەهان، ئێران]]
<table cellSpacing="0" cellPadding="2" width="50%" align="center" border="1" id="table2">
<tr>
<th style="background: #efefef">&nbsp; #
</th>
<th style="background: #efefef">&nbsp;فەرمانڕەوا
</th>
<th style="background: #efefef" width="8%">&nbsp;ژیانی
</th>
<th style="background: #efefef" width="8%">&nbsp;ماوەی دەسەڵاتی</th>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">١</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">شا ئیسماعیلی سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٤٨٧-١٥٢٤&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٥٠١-١٥٢٤&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٢</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">تەهماسبی یەکەم</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٤١٤-١٥٧٦&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٥٢٤-١٥٧٦&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٣</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">ئیسماعیلی دووەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٥٧٦-١٥٧٨&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٤</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">موحەمەد خودا بەندە</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;1578-1587&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٥</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">عەباس ئەکبەر</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٥٨٧-١٦٢٩&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٦</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">سەفی سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٦٢٩-١٦٤٢&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٧</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">عەباسی دووەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٦٤٢-١٦٦٦&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٨</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">سەفی دووەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٦٦٦-١٦٩٤&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">٩</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">سولەیمانی یەکەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;....-....&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٦٦٦-١٦٩٤&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">١٠</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">سوڵتان حسەینی یەکەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٦٦٨-١٧٢٦&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٦٩٤-١٧٢٢&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">١١</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">تەهماسبی دووەم</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٠٤-١٧٤٠&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٢٢-١٧٣٢&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">١٢</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">عەباسی سێیەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٣٢-١٧٤٠&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٣٢-١٧٣٦&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">١٣</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">سولەیمانی دووەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧١٤-١٧٦٣&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٤٩-١٧٥٠&nbsp;</td>
</tr>
<tr>
<td width="3%"><font size="-1">١٤</font>
</td>
<td vAlign="top" width="32%">ئیسماعیلی سێیەم سەفەوی</td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٣٣-١٧٧٣&nbsp; </td>
<td vAlign="top" width="8%">&nbsp;١٧٥٠-١٧٧٣&nbsp;</td>
</tr>
</table>
==سەیری ئەم بابەتەش بکە==
[[سوڵتان سەلیمی یەکەم]]
==سەرچاوەکان==
* Islam: Kunst und Architektur
* [http://www.hukam.net/family.php?fam=74 الصفويون]
 
[[پۆل:مێژووی ئیسلامی]]
 
[[an:Imperio Safavida]]
[[ar:صفويون]]
[[an:Imperio Safavida]]
[[arz:صفويين]]
[[az:Səfəvilər dövləti]]
Line ٢٧ ⟶ ١٨٨:
[[ja:サファヴィー朝]]
[[ka:სეფიანთა იმპერია]]
[[kk:Сефеви Әулеті]]
[[ko:사파비 왕조]]
[[ku:Dewleta Sefewiyan]]
[[ml:സഫവി സാമ്രാജ്യം]]
[[ms:Wangsa Safawiyah]]
[[mzn:صفویون]]
[[nl:Safawiden]]
[[no:Safavidene]]