دیموکراسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
شائەمراز
ھێڵی ٢:
{{زۆر درێژە}}
[[پەڕگە:2019 Democracy index.svg|وێنۆک|400px|]]
دەستەواژەی '''دیموکراسی''' بۆ وێنەکردنی شێوازێکی حوکمکردن بەکاردێت کە تیایاندا بڕیارەکان بە پێی رێنماییەکانیڕێنمایییەکانی زۆرینەی ھاوڵاتیان بەھۆی پرۆسەیەکی ھەڵبژاردنی بێگەرد وەردەگیرێن.<ref>http://www.whatisdemocracy.net/</ref><ref>http://www.stanford.edu/~ldiamond/iraq/WhaIsDemocracy012004.htm</ref><ref>http://dictionary.reference.com/browse/democracy</ref>. ئەم دەستەواژەیە دەکرێ بۆ کۆمەڵێک سیستەمی حوکمکردن بەکار بێ، نەخاسمە کە چەمکەکانی جاری وا ھەیە لەشێوەکانی تر تیدەپەڕێنی و زۆر جاریش لەگەڵیان رووڕوو دەدات. وشەی دیموکراسی لە وشەی [[یۆنانی]] (دیموکراتیا= demokratia) وەرگیراوە. وشەی یۆنانیەکەیۆنانییەکە لە دوو بەش پێکھاتووە(demos) کەواتە گەل و (kratein) کەواتە حوکم لەگەڵ پاشگری (ia). کەواتە وشەکە مانای "«حوکمی گەلە"».<ref>http://www.whatisdemocracy.net/</ref><ref>{{cite web |url=http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٠ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130730173936/http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |archivedate=٣٠ی تەممووزی ٢٠١٣ }}</ref>.
[[پەڕگە:Cleisthenes.jpg|چەپ|وێنۆک|280x280پیکسل|[[کلئیستنس]]، باوکی [[دیموکراسی ئەتینا]]]]
 
== میژووی دیموکراسی<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy</ref><ref>http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_democracy</ref> ==
دەستەواژەی "«دیموکراسی"» – یاخود با بڵێین وشە رەسەنەڕەسەنە (یۆنانیەیۆنانییە کۆنەکە)- لە ئەسینای کۆن<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy</ref> لە سەدەی پێنجەمی پێش زایندا داتاشراوە. ئەو دەوڵەتەی ئەسیناش بە کۆنترین نمونەی سیستەمی حوکم دادەنرێت کە لەگەڵ ھەندێ لە ھزرەکانی حوکمی دیموکراسیی ئێستا دەگونجێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر کەس ھەن کە ئەسینای کۆن بە دیموکراسی ناژمێرن چونکە تەنھا کەمینەیەکی دانیشتوانەکەی مافی دەنگدانیان ھەبوو و ئافرەت و کۆیلە و بێگانەکان لەو مافە بێبەش کرابوونو، تەنھا ١٦%١٦٪ دانیشتنوانانی مافی دەنگدانیان ھەبوو. بەڵام سەرەڕای ئەوە دەنگدان لە ئەسینای کۆن لەگەڵ بیرۆکەی دروستکردنی راستەوخۆیڕاستەوخۆی بڕیار دەگونجێ لە جیاتی ئەوەی لەگەڵ دەنگدان بۆ ھەڵبژاردنی نوێنەران وەک ئێستا لە سیستەمی دیموکراسیدا پیادە دەکرێ.
 
بە تێپەڕبوونی کات واتای "«دیموکراسی"» گۆڕانی بەسەردا ھات، و پێناسە نوێکەی لە سەدەی ١٨ ھەمەوە تا ئێستا لە لەگەڵ ھاتنە کایەوەی سیستەمی "«دیموکراسی"» لە چەندین وڵات پەرەسەندندایە.
دەستەواژەی "دیموکراسی" – یاخود با بڵێین وشە رەسەنە (یۆنانیە کۆنەکە)- لە ئەسینای کۆن<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy</ref> لە سەدەی پێنجەمی پێش زایندا داتاشراوە. ئەو دەوڵەتەی ئەسیناش بە کۆنترین نمونەی سیستەمی حوکم دادەنرێت کە لەگەڵ ھەندێ لە ھزرەکانی حوکمی دیموکراسیی ئێستا دەگونجێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر کەس ھەن کە ئەسینای کۆن بە دیموکراسی ناژمێرن چونکە تەنھا کەمینەیەکی دانیشتوانەکەی مافی دەنگدانیان ھەبوو و ئافرەت و کۆیلە و بێگانەکان لەو مافە بێبەش کرابوونو، تەنھا ١٦% دانیشتنوانانی مافی دەنگدانیان ھەبوو. بەڵام سەرەڕای ئەوە دەنگدان لە ئەسینای کۆن لەگەڵ بیرۆکەی دروستکردنی راستەوخۆی بڕیار دەگونجێ لە جیاتی ئەوەی لەگەڵ دەنگدان بۆ ھەڵبژاردنی نوێنەران وەک ئێستا لە سیستەمی دیموکراسیدا پیادە دەکرێ.
لیکۆڵینەوەکانی دەزگای Freedom House باس لەو دەکەن کە لە ساڵی ١٩٠٠ دا تەنھا یەک سیستەمێکی دیموکراسی لیبراڵی خاوەن مافی دەنگدانی گشتگیر لە جیھان نەبوو، بەڵام ئەمڕۆ ١٢٠ (٦٢.٥%٦٢٫٥٪) لە ١٩٢ وڵاتەکەی جیھان دیموکراسی لیبراڵن. لەساڵیلە ساڵی ١٩٠٠ دا ٢٥ دەوڵەت (١٩.٢%١٩٫٢٪) خاوەنی نەریتێکی سنورداری دیموکراسی بوون و ئێستا ژمارەیان ١٦ دەوڵتە (٨.٣%٨٫٣٪). ھەر لەو ساڵەدا ١٩ یاخود (١٤.٦%١٤٫٦٪) دەوڵەتان خاوەن سیستەمی پادشایەتی دەستوری بوون کە تیایاندا دەستور دەسەڵاتەکانی پاشا کەم دەکاتەوە و دەیدا بە پەرلەمان، بەڵام ئیمڕۆ دەوڵەتی لەمجۆرە نییە. دەوڵەتانی تر شێوەی جۆراوجۆری حوکمی نادیموکراسیان ھەبوو و ھەیە. ئیمڕۆ چەندین پۆڵینکردنی پوختەی تایبەت بە دەستەواژەی "«دیموکراسی"» ھەن، ھەندێکیان وەک تێۆر و ھەندێکیشیان جێبەجێ کراون.
بە تێپەڕبوونی کات واتای "دیموکراسی" گۆڕانی بەسەردا ھات، و پێناسە نوێکەی لە سەدەی ١٨ ھەمەوە تا ئێستا لە لەگەڵ ھاتنە کایەوەی سیستەمی "دیموکراسی" لە چەندین وڵات پەرەسەندندایە.
لیکۆڵینەوەکانی دەزگای Freedom House باس لەو دەکەن کە لە ساڵی ١٩٠٠ دا تەنھا یەک سیستەمێکی دیموکراسی لیبراڵی خاوەن مافی دەنگدانی گشتگیر لە جیھان نەبوو، بەڵام ئەمڕۆ ١٢٠ (٦٢.٥%) لە ١٩٢ وڵاتەکەی جیھان دیموکراسی لیبراڵن. لەساڵی ١٩٠٠ دا ٢٥ دەوڵەت (١٩.٢%) خاوەنی نەریتێکی سنورداری دیموکراسی بوون و ئێستا ژمارەیان ١٦ دەوڵتە (٨.٣%). ھەر لەو ساڵەدا ١٩ یاخود (١٤.٦%) دەوڵەتان خاوەن سیستەمی پادشایەتی دەستوری بوون کە تیایاندا دەستور دەسەڵاتەکانی پاشا کەم دەکاتەوە و دەیدا بە پەرلەمان، بەڵام ئیمڕۆ دەوڵەتی لەمجۆرە نییە. دەوڵەتانی تر شێوەی جۆراوجۆری حوکمی نادیموکراسیان ھەبوو و ھەیە. ئیمڕۆ چەندین پۆڵینکردنی پوختەی تایبەت بە دەستەواژەی "دیموکراسی" ھەن، ھەندێکیان وەک تێۆر و ھەندێکیشیان جێبەجێ کراون.
 
== ھەڵبژاردن وەک نەریتێک ==
ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس نییە. زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن رژێمەڕژێمە تۆتالیتارەکان و دیکتاتۆرەکان بۆ خۆشاردنەو لەژێر پەردەی دیموکراسی بەکارھێنراوە. ئەمەش بە چەندین رێگەیڕێگەی جۆراوجۆرە رووڕوو دەدات:
 
* کۆتکردنی لیستی ئەوانەی بۆیان ھەیە لە ھەڵبژاردنا بەشدار بن.
ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس نییە. زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن رژێمە تۆتالیتارەکان و دیکتاتۆرەکان بۆ خۆشاردنەو لەژێر پەردەی دیموکراسی بەکارھێنراوە. ئەمەش بە چەندین رێگەی جۆراوجۆرە روو دەدات:
* کۆتکردنی بڕی راستەقینەیڕاستەقینەی دەسەڵات کە بۆ نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان ھەیە وەریبگرن، یاخود ئەو سیاسەتانەی بۆیان ھەیە لەکاتی بوونیان لە پۆستەکانیان ھەڵیانبژێرن.
• کۆتکردنی لیستی ئەوانەی بۆیان ھەیە لە ھەڵبژاردنا بەشدار بن.
* دەنگدان بە راستیڕاستی ئازاد و بێگەرد نەبێ (بۆ نمونە بەھۆی ترساندنی ئەو کەسانەی دەنگ بە کاندیدێکی تر دەدەن).
• کۆتکردنی بڕی راستەقینەی دەسەڵات کە بۆ نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان ھەیە وەریبگرن، یاخود ئەو سیاسەتانەی بۆیان ھەیە لەکاتی بوونیان لە پۆستەکانیان ھەڵیانبژێرن.
* ئەنجامدانی ساختەکاری لە ئەنجامەکانی ھەڵبژاردنەکە.
• دەنگدان بە راستی ئازاد و بێگەرد نەبێ (بۆ نمونە بەھۆی ترساندنی ئەو کەسانەی دەنگ بە کاندیدێکی تر دەدەن).
نمونە مێژوویەکانی ئەم حاڵەتە یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو بەر لە روخانیڕوخانی حوکمی حیزبی کۆمۆنیستی لە ١٩٩١ دەگرێتەوەعیراقی سەدام حوسێن بەر لە روخانیڕوخانی و فلیپین لەژێر حوکمی فردیناند مارکۆسدا.
• ئەنجامدانی ساختەکاری لە ئەنجامەکانی ھەڵبژاردنەکە.
نمونە مێژوویەکانی ئەم حاڵەتە یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو بەر لە روخانی حوکمی حیزبی کۆمۆنیستی لە ١٩٩١ دەگرێتەوەعیراقی سەدام حوسێن بەر لە روخانی و فلیپین لەژێر حوکمی فردیناند مارکۆسدا.
 
'''دیموکراسی لیبراڵ'''
 
وەک باوە دیموکراسی زۆر بەمە لێک دەدرێتەوە کە وەک دیموکراسی لیبراڵە.<ref>{{cite web |url=http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٠ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130823012557/http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |archivedate=٢٣ی ئابی ٢٠١٣ }}</ref> کەچی لە راستیداڕاستیدا دیموکراسی بەخۆی سیستەمیکی حوکمکردنە و بەھۆی ھەڵبژاردنەوە پێناسەکراوە وشەرعیەتیو شەرعیەتی پێ بەخشراوەَ،بەخشراوە، لە کاتێکدا دیموکراسی لیبراڵ بریتیەبریتییە لەخۆگرتنەوەی لیبرالیزمی دەستوری، یاخود پاراستنی ژمارەیەک مافی تاکە کەسی لە دەنگدانی زۆرینەوە و، پێچەوانەی ئەمەش لە دیموکراسی نالیبراڵدا دەبینرێ کە ھیچ کۆت و بەندێکی لەمجۆرەدا تیا نییە. خەسڵەتەکانی زۆربەی سیستەمە دیموکراتە لیبراڵەکان بریتین لە:
* بوونی دەستورێک کە دەسەڵاتی حکومەت سنوردار دەکات و زۆر لە مافە سڤیلیەکانسڤیلییەکان دەپارێزێ
* مافی دەنگدانی جیھانی، کە ھەموو ھاوڵاتیان مافی دەنگدانیان ھەبێ بێ ئەوەی رەچاویڕەچاوی رەگەزڕەگەز یا توخم یا بڕ سەروەت و سامان بکرێ
* ئازادی رادەربڕینڕادەربڕین و لەوانە ئازادی قسەکردن و کۆبونەوە و خۆپیشاندان
* ئازادی رۆژنامەوانیڕۆژنامەوانی و سودوەرگرتن لە سەرچاوەکانی تری زانیاریەکانزانیارییەکان
* ئازادی پێکھێنانی کۆمەڵەکان
* یەکسانی لەبەردەم یاسا و یاسا سەروەر بێ و رۆڵیڕۆڵی خۆی ببینێ
* مافی ھەبوونی سەروەت و سامان و سەربەخۆیی کەسایەتی (privacy)
* مافی خوێندن و زانینی ماف و ئەرکە مەدەنییەکان
* بوونی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی جێگیر و فراوان
* دادگەری سەربەخۆ
* بوونی سیستەمێکی کۆت و ھاوسەنگیەکانھاوسەنگییەکان لە نێوان لقەکانی حکومەتدا
 
بەشێوەیەکی گشتی ئەم پێناسەیە چەند پێویستییەکی لەگەڵدایە. ئەو بڕیارانەی لە رێگەیڕێگەی ھەڵبژاردن وەردەگیرێن ھەموو ھاوڵاتیان وەرناگیرێن، بەڵکو لە لایەن ئەوانەی لە ھەڵبژاردن بەشداربن وەردەگیرێن. جگە لەوەش خۆ ھەموو ھاوڵاتیان مافی دەنگدانیان نییە. زۆربەی وڵاتە دیموکراسیەکاندیموکراسییەکان تەمەنی دەنگدان گروپێکی دیاریکراوی ھاوڵاتیان دەگرێتەوە و بەزۆری تەمەنی ١٨ ساڵانە. ھەندێ وڵات چەند گروپێکی تری ھاوڵاتیان لە دەنگدان بێبەش دەکەن وەک( (زیندانیانی تاوانبارکراو چ ئێستا بێ چ لە رابردووداڕابردوودا).
 
ھەندێ جار دیموکراسی لیبراڵ دەبێتە دیفاکتۆی حکومەت لەکاتێکدا شێوەکانی تری دیموکراسی دەبێ ئەو شوێنە بگرن، بۆ نمونە کەنەدا پادشای ھەیە بەڵام لە واقیعدا لە پەرلەمانێکی ھەڵبژێردراو بەرێوەی دەبات. ھەندێ کەس بەکورتی دیموکراسی بەوە پێناسە دەکات کە "«حوکمی زۆرینەیە لەگەڵ پاراستنی مافی کەمینە"».
 
== دیموکراسی لەبەرامبەر کۆماری ==
پێناسەی وشەی "دیموکراسی لە سەردەمی کۆنی یۆنانی و تا ئێستا ھەر لە گۆڕاندا بووە. لە بەکارھێنانی ئێستا دەستەواژەی "دیموکراسی" واتای حکومەتێکی ھەڵبژێردراو چ راستەوخۆڕاستەوخۆ یاخود نوێنەرایەتی دەدات.
 
لە نێو تیۆری دەستوری و، لە بەکارھێنانی مێژووی بە تایبەتی کاتێک سەیری کردەوەکانی "باوکە دامەزرێنەرەکان"ی ئەمریکا دەکەین پێناسەیکی تری دیموکراسی ھەیە. بەپێی ئەو بەکارھێنانە وشەی "دیموکراسی" تەنھا مانای دیموکراسی راستەخۆڕاستەخۆ دەگەیەنێت، لە کاتێکدا دیموکراسی نوێنەرایەتی تیایداتێیدا نوێنەرانی گەل بەپێی دەستور حوکم دەکەن و ئەمەیانپێ دەگوترێ "کۆماری". ئەم بەکارھێنانە تا رادەیەکڕادەیەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و گفتوگۆ ئەکادیمیاییەکاندائەکادیمیایییەکاندا باو ماوە.
پێناسەی وشەی "دیموکراسی لە سەردەمی کۆنی یۆنانی و تا ئێستا ھەر لە گۆڕاندا بووە. لە بەکارھێنانی ئێستا دەستەواژەی "دیموکراسی" واتای حکومەتێکی ھەڵبژێردراو چ راستەوخۆ یاخود نوێنەرایەتی دەدات.
دانەرە سەرەکییەکانی دەستوری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەشێوەیەکی بەرچاو لەمەترسیەکانیلەمەترسییەکانی حوکمی زۆرینە لەسەر ئازادیەکانیئازادییەکانی تاک گەیشتبوون. (بروانە زۆرداری زۆرینە لە خوارەوە). بۆ نمونە جەیمس مادیسۆن لە رۆژنامەیڕۆژنامەی فیدرالی ژمارە ١٠ بانگەشە بۆ کۆمار دەکات و لە دیموکراسی بە باشتری دەزانێ ئەویش بۆ پاراستنی شێوەی تاقانەی زۆرینە. لەگەڵ ئەوەشدا لە ھەمان کاتدا دانەرانی دەستور وشیارانە دامەزراوەی دیموکراسیان دامەزراند و چاکسازی سەرەکی بەرەو کۆمەڵگەی کراوەیان لە دوتۆی دەستور و بەڵکەنامەی مافەکان چاند. ئەوان بەمەزندەی خۆیان باشترین پێکھاتەکانی دیموکراسیان ھێشتەوە و بەھاوسەنگییەکی دەسەڵاتەکان و سیستەمێکی فیدراڵی چەند ئاستیی پاراستیان.
لە نێو تیۆری دەستوری و، لە بەکارھێنانی مێژووی بە تایبەتی کاتێک سەیری کردەوەکانی "باوکە دامەزرێنەرەکان"ی ئەمریکا دەکەین پێناسەیکی تری دیموکراسی ھەیە. بەپێی ئەو بەکارھێنانە وشەی "دیموکراسی" تەنھا مانای دیموکراسی راستەخۆ دەگەیەنێت، لە کاتێکدا دیموکراسی نوێنەرایەتی تیایدا نوێنەرانی گەل بەپێی دەستور حوکم دەکەن و ئەمەیانپێ دەگوترێ "کۆماری".ئەم بەکارھێنانە تا رادەیەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و گفتوگۆ ئەکادیمیاییەکاندا باو ماوە.
پێناسە مۆدێرنەکانی زاراوەی "کۆماری" ئاماژە بۆ ھەر وڵاتێک دەکەن کە سەرۆکەکەی ھەڵبژێردراو بێ و بۆ ماوەیەکی دیاریکراو حوکم بکات و، بە پێچەوانەی زۆربەی پادشایەتییە بۆماوەییەکانبۆماوەیییەکان کە خاوەن سیستەمی دیموکراسی نوێنەرایەتین و پادشایەتی دەستوری کە پابەندی سیستەمی پەرلەمانین. (سیستەمە کۆنترەکانی پادشایەتی ھەڵبژێردراو بە سیستەمی کۆماری ناژمێردرێن).
دانەرە سەرەکییەکانی دەستوری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەشێوەیەکی بەرچاو لەمەترسیەکانی حوکمی زۆرینە لەسەر ئازادیەکانی تاک گەیشتبوون. (بروانە زۆرداری زۆرینە لە خوارەوە). بۆ نمونە جەیمس مادیسۆن لە رۆژنامەی فیدرالی ژمارە ١٠ بانگەشە بۆ کۆمار دەکات و لە دیموکراسی بە باشتری دەزانێ ئەویش بۆ پاراستنی شێوەی تاقانەی زۆرینە. لەگەڵ ئەوەشدا لە ھەمان کاتدا دانەرانی دەستور وشیارانە دامەزراوەی دیموکراسیان دامەزراند و چاکسازی سەرەکی بەرەو کۆمەڵگەی کراوەیان لە دوتۆی دەستور و بەڵکەنامەی مافەکان چاند. ئەوان بەمەزندەی خۆیان باشترین پێکھاتەکانی دیموکراسیان ھێشتەوە و بەھاوسەنگییەکی دەسەڵاتەکان و سیستەمێکی فیدراڵی چەند ئاستیی پاراستیان.
پێناسە مۆدێرنەکانی زاراوەی "کۆماری" ئاماژە بۆ ھەر وڵاتێک دەکەن کە سەرۆکەکەی ھەڵبژێردراو بێ و بۆ ماوەیەکی دیاریکراو حوکم بکات و، بە پێچەوانەی زۆربەی پادشایەتییە بۆماوەییەکان کە خاوەن سیستەمی دیموکراسی نوێنەرایەتین و پادشایەتی دەستوری کە پابەندی سیستەمی پەرلەمانین. (سیستەمە کۆنترەکانی پادشایەتی ھەڵبژێردراو بە سیستەمی کۆماری ناژمێردرێن).
 
== دیموکراسی سۆسیالیستی<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/551073/social-democracy</ref> ==
بێ دەوڵەتی ئارناکی و کۆمۆنیزم (وەک قۆناغی کۆتایی پەرەسەندنی کۆمەڵایەوتی بە پێی تیۆری مارکسی) تیۆری سیاسین کە (لە تیۆردا) شێوەیەکی دیموکراسی راستەوخۆڕاستەوخۆ بەکاردێنێ و دەوڵەتی نییە کە پشت بە گەل ببەستێ. لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی دەوڵەتان کە لە لایەن پارتی کۆمۆنیست حوکم دەکران بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری و ئاوھاش مانەوە ھەتا پارتەکە لەسەر حوکم مابێتەوە. تیۆردانەرانی سۆشیالیستی وەک Tony Cliff دەیانگوت کە زۆربەی دەوڵەتە کۆمۆنیستەکان بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری چونکە ئەو وڵاتانە کۆمۆنیستەکان تیایاندا ھاتنە سەر کورسی دەسەڵات بەگشتی ئەو وڵاتانە بوون کە ھێشتا ھێزە بەرھەمھێنەرەکانی پەرەسەندن نەگەیشتبوونە ئەو ئاستەی کە تیایداتێیدا پشتیوانی لە سۆشیالیزم بکەن.
 
بێ دەوڵەتی ئارناکی و کۆمۆنیزم (وەک قۆناغی کۆتایی پەرەسەندنی کۆمەڵایەوتی بە پێی تیۆری مارکسی) تیۆری سیاسین کە (لە تیۆردا) شێوەیەکی دیموکراسی راستەوخۆ بەکاردێنێ و دەوڵەتی نییە کە پشت بە گەل ببەستێ. لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی دەوڵەتان کە لە لایەن پارتی کۆمۆنیست حوکم دەکران بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری و ئاوھاش مانەوە ھەتا پارتەکە لەسەر حوکم مابێتەوە. تیۆردانەرانی سۆشیالیستی وەک Tony Cliff دەیانگوت کە زۆربەی دەوڵەتە کۆمۆنیستەکان بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری چونکە ئەو وڵاتانە کۆمۆنیستەکان تیایاندا ھاتنە سەر کورسی دەسەڵات بەگشتی ئەو وڵاتانە بوون کە ھێشتا ھێزە بەرھەمھێنەرەکانی پەرەسەندن نەگەیشتبوونە ئەو ئاستەی کە تیایدا پشتیوانی لە سۆشیالیزم بکەن.
 
== چاندی دیموکراسی ==
بۆ ئەو ولاتانەی نەریتێکی ڕەسەنی حوکمی زۆرینەیان نەبێ بەدەگمەن ھەل رەخساندنڕەخساندن بۆ ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی ئازاد دەبێتە مایەی گواستنەوەی راستەقینەڕاستەقینە لە دیکتاتۆریەتەوەدیکتاتۆرییەتەوە بۆ دیموکراسی: بەڵکو گواستنەوەیەکی فراوانتر لە کلتوری سیاسی و داڕشتنێکی پلە بە پلەی دەزگاکانی حکومەتی دیموکراتی وڵات پێویستە. لەمبارەیەشەوە نمونەی جۆراوجۆری وەک (فەرەنسای شۆڕشگێری، ئۆگەندای ئێستا و ئێران) مان ھەیە کە وڵاتی خاوەنە توانای درێژەپێدانی دیموکراسی بە شێوە سنوردارەکەیەوە تاوەکو گۆڕانێکی کلتوری فراوانتر دەھاتنە کایەوە کە بواریان بۆ حوکمی زۆرینە دەڕەخساند.
لایەنێکی سەرەکی کلتوری دیموکراسی چەمکی "ئۆپۆزسیۆنی دڵسۆز=Loyal Opposition". ئەمەیان گۆڕانێکی کلتوری زەحمەتە بە تایبەتی لەو وڵاتانەی دەستا و دەستی دەسەڵات بە رێگەیڕێگەی توند و تیژی بووە. زاراوەکە لە ناوەرۆکدا مانای ئەوەیە کە ھەموو لایەنەکانی سیستەمی دیموکراسی پابەندبوونێکی گشتی بە بەھا بنچینەییەکانبنچینەیییەکان کۆیان دەکاتەوە. رەنگەڕەنگە نەیارانی سیاسی لەگەڵ یەکتر کۆک نەبن بەڵام دەبێ لێبوردەیی لەگەڵ یەکتری بنوێنن و دان بە شەرعیەتی و گرنگی رۆڵیڕۆڵی یەکتری بنێن. رێساڕێسا سەرەکییەکانی ئەم کۆمەڵگەیە پێویستە ھانی لێبوردەیی و نەرمی نواندن لە دانوستانی میللی بدەن. لە کۆمەڵگەیەکی لەمجۆرەدا دۆڕاوەکان بە حوکمی دەنگدەران قایل دەبن لە پاش کۆتایی ھەڵبژاردنەکان و، بوار بە دەستاودەستی ئاشتیانەی دەسەڵات دەکەن. دۆڕاوەکان دڵیان بەوە ئارامە کە ژیان و ئازادیی خۆیان لەدەست نادەن و لەبەشداریکردن لە ژیانی رۆژانەیڕۆژانەی کۆمەڵگە بەردەوام دەبن. ئەوان دلسۆزی سیاسەتەکانی حکومەت نین، بەڵام دڵسۆزی شەرعیەتی بنچینەیی دەوڵەت و خودی پرۆسە دیموکراسیەکەندیموکراسییەکەن.
 
== زۆرینەی رێژەییڕێژەیی بەرامبەر زۆرینەی نوێنەرایەتی ==
بۆ ئەو ولاتانەی نەریتێکی ڕەسەنی حوکمی زۆرینەیان نەبێ بەدەگمەن ھەل رەخساندن بۆ ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی ئازاد دەبێتە مایەی گواستنەوەی راستەقینە لە دیکتاتۆریەتەوە بۆ دیموکراسی: بەڵکو گواستنەوەیەکی فراوانتر لە کلتوری سیاسی و داڕشتنێکی پلە بە پلەی دەزگاکانی حکومەتی دیموکراتی وڵات پێویستە. لەمبارەیەشەوە نمونەی جۆراوجۆری وەک (فەرەنسای شۆڕشگێری، ئۆگەندای ئێستا و ئێران) مان ھەیە کە وڵاتی خاوەنە توانای درێژەپێدانی دیموکراسی بە شێوە سنوردارەکەیەوە تاوەکو گۆڕانێکی کلتوری فراوانتر دەھاتنە کایەوە کە بواریان بۆ حوکمی زۆرینە دەڕەخساند.
ھەندێ سیستەمی ھەڵبژاردن – وەک جۆرەھا شێوەی نوێنەرایەتی رێژەییڕێژەیی- ھەوڵ دەدەن (لەوانە گروپەکانی کەمینە کە دەنگ بۆ پارتە بچوکەکان دەدەن) ئەوە زامن بکەن کە ھەموو گروپە سیاسییەکان بە شێوەیەکی "«دادپەروەرانە"» لە دەستە پەرلەمانییەکانی وڵات نوێنەریان ھەیە، ئەویش بە پێی رێژەیڕێژەی دەنگەکانیان لە جیاتی ئەوەی بە پێی رێژەیڕێژەی دەنگدەرانیان کە بەھۆیدا دەتوانن زۆرینەیەکی ناوچەیی زامن بکەن (نوێنەرایەتی زۆرینەیی).
لایەنێکی سەرەکی کلتوری دیموکراسی چەمکی "ئۆپۆزسیۆنی دڵسۆز=Loyal Opposition". ئەمەیان گۆڕانێکی کلتوری زەحمەتە بە تایبەتی لەو وڵاتانەی دەستا و دەستی دەسەڵات بە رێگەی توند و تیژی بووە. زاراوەکە لە ناوەرۆکدا مانای ئەوەیە کە ھەموو لایەنەکانی سیستەمی دیموکراسی پابەندبوونێکی گشتی بە بەھا بنچینەییەکان کۆیان دەکاتەوە. رەنگە نەیارانی سیاسی لەگەڵ یەکتر کۆک نەبن بەڵام دەبێ لێبوردەیی لەگەڵ یەکتری بنوێنن و دان بە شەرعیەتی و گرنگی رۆڵی یەکتری بنێن. رێسا سەرەکییەکانی ئەم کۆمەڵگەیە پێویستە ھانی لێبوردەیی و نەرمی نواندن لە دانوستانی میللی بدەن. لە کۆمەڵگەیەکی لەمجۆرەدا دۆڕاوەکان بە حوکمی دەنگدەران قایل دەبن لە پاش کۆتایی ھەڵبژاردنەکان و، بوار بە دەستاودەستی ئاشتیانەی دەسەڵات دەکەن. دۆڕاوەکان دڵیان بەوە ئارامە کە ژیان و ئازادیی خۆیان لەدەست نادەن و لەبەشداریکردن لە ژیانی رۆژانەی کۆمەڵگە بەردەوام دەبن. ئەوان دلسۆزی سیاسەتەکانی حکومەت نین، بەڵام دڵسۆزی شەرعیەتی بنچینەیی دەوڵەت و خودی پرۆسە دیموکراسیەکەن.
 
ئەم نوێنەرایەتیەنوێنەرایەتییە لە بەرامبەر جیاکردنەوە تەنھا کێشەیەکی تیۆری نییە، چونکە ھەردوو شێوەی سیستەمی ھەڵبژاردن لە جیھاندا باون و ھەریەکەیان جۆرە حکومەتێکی جیاواز لە ئەویتر دێنێتە کایەوە. یەکێ لە خاڵە سەرەکییەکانی ناکۆکی ئەوەیە تۆ کەسێکت ھەبێ راستەوخۆڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی ناوچە بچوکەکەی تۆ بکات لە وڵاتەکەت، لەبەرامبەر شێوازەکەی تر کە تیایداتێیدا دەنگی ھەموو ھەموو کەسێک سەنگی خۆی ھەیە بێ رەچاوکردنیڕەچاوکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی تۆ لە وڵاتدا. ھەندێ وڵات وەک ئەڵمانیا و نیزلەندا خوازیارن ھەردوو جۆری نوێنەرایەتی ناوچەیی و رێژەییانڕێژەییان ھەبێ بەڵام بەشێوەیەک پێشێلی یەکتر نەکەن. ئەم سیستەمەش بەناوی ئەندامێتی تێکەڵاوی رێژەییڕێژەیی (mixed Member Proportional ناسراوە.
== زۆرینەی رێژەیی بەرامبەر زۆرینەی نوێنەرایەتی ==
 
ھەندێ سیستەمی ھەڵبژاردن – وەک جۆرەھا شێوەی نوێنەرایەتی رێژەیی- ھەوڵ دەدەن (لەوانە گروپەکانی کەمینە کە دەنگ بۆ پارتە بچوکەکان دەدەن) ئەوە زامن بکەن کە ھەموو گروپە سیاسییەکان بە شێوەیەکی "دادپەروەرانە" لە دەستە پەرلەمانییەکانی وڵات نوێنەریان ھەیە، ئەویش بە پێی رێژەی دەنگەکانیان لە جیاتی ئەوەی بە پێی رێژەی دەنگدەرانیان کە بەھۆیدا دەتوانن زۆرینەیەکی ناوچەیی زامن بکەن (نوێنەرایەتی زۆرینەیی).
 
ئەم نوێنەرایەتیە لە بەرامبەر جیاکردنەوە تەنھا کێشەیەکی تیۆری نییە، چونکە ھەردوو شێوەی سیستەمی ھەڵبژاردن لە جیھاندا باون و ھەریەکەیان جۆرە حکومەتێکی جیاواز لە ئەویتر دێنێتە کایەوە. یەکێ لە خاڵە سەرەکییەکانی ناکۆکی ئەوەیە تۆ کەسێکت ھەبێ راستەوخۆ نوێنەرایەتی ناوچە بچوکەکەی تۆ بکات لە وڵاتەکەت، لەبەرامبەر شێوازەکەی تر کە تیایدا دەنگی ھەموو ھەموو کەسێک سەنگی خۆی ھەیە بێ رەچاوکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی تۆ لە وڵاتدا. ھەندێ وڵات وەک ئەڵمانیا و نیزلەندا خوازیارن ھەردوو جۆری نوێنەرایەتی ناوچەیی و رێژەییان ھەبێ بەڵام بەشێوەیەک پێشێلی یەکتر نەکەن. ئەم سیستەمەش بەناوی ئەندامێتی تێکەڵاوی رێژەیی (mixed Member Proportional ناسراوە.
 
== سوود و خراپیەکانی دیموکراسی ==
 
== سوود و خراپیەکانیخراپییەکانی دیموکراسی ==
حوکمی دەوڵەمندەکان Plutocracy
 
رەنگەڕەنگە تێچوونی ئەنجامدانی ھەڵمەتی سیاسی لە سیستەمە دیموکراسیەکاندیموکراسییەکان واتای ئەوە بدات کە سیستەمەکە ھەڤیازی کەسانی دەوڵەمەند دەکات، یاخود کاندیدەکان ھاندەدات سەفقە لەگەڵ کەسانی دەوڵمەند ببەستن بۆ وەدیھێنانی پەرلەمانێک بە دڵی ئەوجۆرە پشتیوانانە پاش سەرکەوتنی کاندیدەکانیان دێتە کایەوە. لە لایەکی ترەوە دەوڵەمەندەکان تەنھا کەمینەیەکی بچوکن لە نێو دەنگدەراندا.
پیچویستە میدیکان لە سیستەمی دیموکراسی سەربە ھیچ پارتێک نەبن. میدیای بیستراوی پارتەکان – لە رێگەیڕێگەی پەخش یا بڵاوکراوەکان- زۆربەیان سەربە کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەتن. ھەندێ لە رەخنەگرانڕەخنەگران دەڵێن کە رەخنەیڕەخنەی رەوایڕەوای دژی سەرمایەداری لە لایەن ئەمجۆرە کۆمپانیانە بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەبەرژەوەندییە تایبەتییەکانیان کپ دەکرێنەوە. بەلاچم لایەنگرانی ئەو کۆمپانیا بەوە وەڵام دەدەنەوە کە ئازادی رادەربڕینڕادەربڕین کە دەستور دەیپارێزی بوار رێکخراویڕێکخراوی بازرگانی و رێکخراویڕێکخراوی خۆبەخش میدیا خۆیان دامەزرێنن و رەخنەڕەخنە لە سەرمایەداری بگرن. ھەروەھا دەڵێن سەرنەکەوتنی ئەوجۆرە میدیایانە رەنگدانەوەیڕەنگدانەوەی ویستی جەماوەرە نەک سانسۆرە لە سەر میدیاکان.
 
جەختکردنی کورتخایەن
 
ئەو ماوە کورتەی بەر لەوەی حکومەت رووبەروویڕووبەرووی ھەڵبژاردنێکی نوێ ببێتەوە رەنگەڕەنگە ھاندەرێک بن بۆ ئەوەی ئەو سیاسەتانە دابڕیژرێن و جێبەجێ بکرێن کە سودی کورتخایەنیان بۆ دەنگدەران ھەبێ، نەک جێبەجێکردنی سیاسەتیبَک لە ماوەی کورتدا زەحمەت بێ بەڵام بەرھەمی پاش چەندین دەیە یان سەدەیەک دەبێ.
 
زۆرداری حوکمی زۆرینە
 
ئەم پرسە لە بابەتی زۆرینەییش باس کراوە.
حوکمی زۆرینە چ مافێکی فراوان و گشتگیری تیابێ یان نەْ مەترسی "«زۆرداری زۆرینەی"» ھەیە. ئەمەش بە واتای ئەو ئەگەرەی کە سیستەمی دیموکراسی نوێنەری ھەڵبژێردراو دەسەڵاتدار دەکات بە ناو و بۆچونی زۆرینە کەمینەیەک بچەوسێنێتەوە. ئەمەش بێگومان لەبەینبردنی ئاواتی دیموکراسییە کە بریتیەبریتییە لە دەسەڵاتپێدانی ھاوڵاتیانە بەگشتی. بۆ نمونە لە سیستەمی دیموکراسی دەکرێ دەستەیەکی نوێنەران ھەلبژێردرێ دەسەڵاتی ھەبێ کەمینەیەک (ئاینی، سیاسی ....تاد) تاوانبار بکات (چ بەشێوەیەکی راستەوخۆڕاستەوخۆ یا ناراستەوخۆ بێ).
ئەمەی خوارەوە چەند نمونەیەکن کە تیایاندا زۆرینە بەشێوەیەکی گۆمانلێکراو لەبەرامبەر ویستەکانی کەمینەیەک ھەڵس و کەوتی کردووە:
* لە فەرەنسا ھەندێ کەس پێیان وایە قەدەغەکردنی ھێما ئاینییە کەسایەتییەکان لە قوتابخانەکانی میری پێشێلکاری مافە ئاینیەکانیئاینییەکانی مرۆڤە.
* لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا:
* بڵاوکردنەوەی بڵاوکراوەی سێکسی بە نایاسایی دادەنرێ ئەگەر بابەتەکە "«پێوەرەکانی کۆمەڵگە"» بۆ ئابڕووی ببەزێنێ.
* چاڵاککارانی بواری" «پشتیوانی ژیان"» (دژی لەباربردن) منداڵی لەدایک نەبوو لە سکی دایکیان بە کەمینەیەکی چەوساوە و بێ ئومێد و مافخوراو ناو دەبەن.
* لە ئەمریکا رەشنوەسیڕەشنوەسی یاسای شەڕی ڤێتنام ئەو رەخنەیەیڕەخنەیەی لێگیرا کە کەمینەیەکی مافخوراو کە گەنجانی تەمەن نێوان ١٨ – ٢١ ساڵانن دەچەوسێنێتەوە. وەک وەڵامدانەوەیەکیش بۆ ئەمە تەمەن ناونوسکردن بۆ خزمەتی سەربازی بۆ ١٩ ساڵ بەرز کرایەوە و تەمەنی ئەوانەی مافی دەنگدانیان ھەیە کەمنتر کرایەوە (لەگەڵ ئەوەشدا لەھەندێ ویلایەت تەمەنی دەستپێکردنی مەی خواردن کەمتر کرایەوە). ھەرچەندە ئەوانەی بۆ سوپا ناونوەس دەکران ھەرچەندە مافخوراو نەمانەوە بەڵام ھێشتا ژمارەکانیان بەقەد ئەانی تر نەبو.
* زۆربەی جار زۆرینە باج بەسەر کەمینە دەسەپێنێ کە دەوڵەمەندە بەرێژەیەکی بەرز و ھەردەم لە زیادبووندایە، ئەمەش بە نیەتینییەتی ئەوەی دەوڵەمەندەکانی باجێکی زۆرتر بدەن بۆ خزمەتکردنی مەبەستی کۆمەڵایەتی.
* ئەوانەی بۆ رابواردنڕابواردن مادە سڕکەرەکان بەکاردەھێنن ھەندێ کەس بە کەمینەیەکی بەرچاویان دەبینی کە لە لایەن زۆرداری زۆرینەوە لە چەندین وڵات بە رێگەیڕێگەی تاوانبارکردن بە بەکارھێنانی مادە سڕکەرەکان دەچەوسێندرێنەوە. لە زۆر وڵات ئەوانەی بە تۆمەتای بەکارھێنانی مادە سرَکەرەکان مافی دەنگدان لەدەست دەدەن
* رەفتاریڕەفتاری کۆمەڵگە لەگەڵ لوتی و نێربازەکانیش لەم روانگەیەوەڕوانگەیەوە سەیر دەکرێ. نمونەیەکیش لێرەدا بە تاوان دانانی نێربازیەنێربازییە لە بەریتانیا لە سەدەی نۆزدەھەم و بەشێک لەسەدەی بیستەمدا، کە تیشکی خرایە سەر بە ھۆی دادگایکردنی ھەرەیەک لە ئۆسکار وایڵد و ئاڵن تورینگ.
* رچێمەڕچێمە دیموکراسۆیەکەی ئەسینا سوقراتی بە تۆمەتی بێئاینی لە سێدارەدا یاخود بەھۆی رایڕای جیاوازدا. ئینجا چ ئەمە بۆ مەترسیەکانیمەترسییەکانی دیموکراسی سەردەم بشێن یا نەْ تا ئێستاش بابەتی ناکۆکیەکیناکۆکییەکی بەردەوامە.
* [[ئەدۆڵف ھیتلەر]] کە بەرزترین رێژەیڕێژەی کەمینەی لە مێژووی کۆماری ڤایمار لە ساڵی ١٩٣٣ وەدەستھێنا.
 
رەنگەڕەنگە ھەندێ کەس وای بۆ بچێ کە ئەمە نمونەیەکی زۆرداری کەمینە بێ چونکە ھیتلەر لقەت زۆرینەی دەنگی وەدەست نەھێنا. بەڵام لە لایەکی تر خوی سیستەمە دیموکراسیەکاندیموکراسییەکان (رەنکە پێویستیش بێ) رەنگەڕەنگە لە کۆتاییدا دەسەڵات بدەنە دەستی کەسێک یا لایەنێک کە سەرکردایەتی گەورەترین کەمینە دەکات، ھەر بۆیەش بەرزبوونی ھیتلەر ناکرێ لەو لێھاتووییەیلێھاتوویییەی دیموکراسی بەدوور بگیرێ. لەگەڵ ئەوەشدا پێشێلکاری فراوانی مافی مروڤـ پاش لەناوبردنی سیستەمە دیکوکراسیەکەیدیکوکراسییەکەی ئەڵمانیا سەریان ھەڵَدا.ھەڵدا؛ و ھەروەھا دەستوری کۆماری ڤایمار و لە حاڵەتێکی "«بارای نائاساییدا"» بواری بە دەسەڵاتە دیکتاتۆریەکاندادیکتاتۆرییەکاندا و ھەڵپەساردنی بنەماکانی دەستور بەبێ ھیچ دەنگدان یاخود ھەڵبژاردنێک، کە ئەمەیان کارێکی ئەستەمە لە زۆربەی سیستەمە دیموکرات لیبراڵەکاندا.
پشتیوانانی دیموکراسی بەم شێوەیە بەرپەرچی ئەم رەخنانەڕەخنانە دەدەنەوە:
 
یەکەم: بوونی دەستور لە زۆر لەو وڵاتە دیموکراتەکان وەک پاراستنێکە لە دژی زۆرداری زۆرینەدا. بە شێوەیەکی گشتی ئەنجامدانی گۆڕانکاری لەو دەستورانە پێویستی بە دەنگی زۆرینەی نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان ھەیە، یاخود پێویستی بە دادوەرێک و دەستەی سوێندخواردوان ھەیە بۆ ئەوەی پەسندی بکەن کە دەوڵەت پێوەری بەڵگەیی و رێوشوێنیڕێوشوێنی جێبەجێکردووە، یاخود پێویستی بەدوو دەنگدانی جیاواز ھەیە لە لایەن دوو گبوپی نوێنەران کە بەھۆی ھەڵبژاردنێکدا جیاکراون، یاخود لە حالچەتی دەگمەندا پێویستی بە ریفراندۆمڕیفراندۆم ھەیە. زۆر ئەم پێداویستیانە تێکەڵ دەکرێن. ھەروەھا جیاکردنەوە دەسەڵاتەکان بۆ دەسەڵاتی یاسادانان و راپەڕاندنڕاپەڕاندن و دادگەری ئەمەش رێگەیەکیڕێگەیەکی ترە بۆ زەحمەتکردنی سەپاندنی ویستی زۆرینەیەکی کەم بەسەر بەشەکانی تری ھاوڵاتیاندا. ئەمەش بەو واتایە دێت کە زۆرینە ئێستاش دەتوانی شت بەزۆر بەسەر کەمینە بسەپێنێ (کە تاَستاش لە روویڕووی ئەخلاقییەوە مایەی ناکۆکیەناکۆکییە)، بەڵام ئەمجۆرە کەمینەیە دیارە زۆر بچوک دەبێ، بەڵام بەگشتی زۆر زەحمەتترە ریچژەیەکیڕیچژەیەکی زیاتری خەڵک بەمجۆرە کردارانە قایل بکەی.
 
دووەم: لەمبارەیەوە کە زۆرینە و کەمینە ھەڵوێستی جیاجیان ھەیە لەمەڕ کێشە ھەمەجۆرەکان. زۆر جار خەڵکی دەگەڵ زۆرینە لەبارەی ھەندێ پرس کۆک دەبن و لەگەڵ کەمینە لەبارەی ھەندێ پرسی تر کۆک دەبن. بۆچونی مرۆڤیش رەنگەڕەنگە بگۆڕێ. بۆیە رەنگەڕەنگە ئەندامانی زءۆرینەیەک سنورێک بۆ چەوساندنی کەمینە دابنێن نەخاسمە کە ئەگەری ئەوە ھەیە بەخۆیان لە ئایندەدا ببنە ئەندام لە کەمینەیەکدا.
 
سێیەم: قسەیەکی باو ھەیە کە دەڵێی سەرەڕای مەترسیەکانمەترسییەکان حوکمی زۆرینە لە جۆرەکانی تری حوکم باشترە و "«زۆرداری زۆرینە"» بەھەر حاڵ پێشڤەچونێکە بەسەر "«زۆرداری کەمینەدا"» ھاتووە. پشتیوانانی دیموکراسی دەڵێن کە ھەموو بەڵگە زانستیەکانزانستییەکان پیشان دەدەن دیموکراسی زیاتر دەبێتە ھۆی کەمبوونی توند وتیژی و ولەناوچوونی دیموکراسی. ئەمەشیان ھەندی جار بە "«یاسای رومل"ڕومل» ناودەبرێ کە دەڵێ خەڵک چەند ئازادیەئازادییە دیموکراسیەکانیاندیموکراسییەکانیان کەم بن ئەوەندەش ئەگەری ئەوە ھەیە دەسەڵاتدارەکان ئازادیەکانیانئازادییەکانیان لەناو ببەن.
 
== سەقامگیری سیاسی ==
لەبارەی دیموکراسی قسەیەک ھەیە کە ھینانە کایەوەی سیستەمێک کە تیایداتێیدا خەڵک دەتوانن ئیدارەکان لاببەن، بێ ئەوەی بناغە یاساییەکانییاسایییەکانی حکومەت بگۆڕن و حکومەتی دیموکراسییە مەبەستی کەمکردنەوەی نادیاری و ناسەقامگیری سیاسی و دڵنیاکردنی ھاوڵاتیان کە ھەرچەندە ئەوان لەگەڵ سیاسەتەکانی ئێستا کۆک نین بەڵام دەرفەتیان پێ دەدرێ بەشێوەیەکی رێکڕێک وپێک ئەو دەسەڵاتدارانە بگوڕن یاخود ئەو سیاسەتانە کە جێگەی نارەزاییبونیانە بگۆڕن. ئەم سیستەمەش لەو سیستەمە باشترە کە گگۆڕانکاریی سیاسیی تیایداتێیدا بەھۆی توند و تیژی دەبێ.
 
لەبارەی دیموکراسی قسەیەک ھەیە کە ھینانە کایەوەی سیستەمێک کە تیایدا خەڵک دەتوانن ئیدارەکان لاببەن، بێ ئەوەی بناغە یاساییەکانی حکومەت بگۆڕن و حکومەتی دیموکراسییە مەبەستی کەمکردنەوەی نادیاری و ناسەقامگیری سیاسی و دڵنیاکردنی ھاوڵاتیان کە ھەرچەندە ئەوان لەگەڵ سیاسەتەکانی ئێستا کۆک نین بەڵام دەرفەتیان پێ دەدرێ بەشێوەیەکی رێک وپێک ئەو دەسەڵاتدارانە بگوڕن یاخود ئەو سیاسەتانە کە جێگەی نارەزاییبونیانە بگۆڕن. ئەم سیستەمەش لەو سیستەمە باشترە کە گگۆڕانکاریی سیاسیی تیایدا بەھۆی توند و تیژی دەبێ.
ھەژاری
زیادبوونی رێژەیڕێژەی دیموکراسی لە ولاتێک بە بەرزبوونی رێژەیڕێژەی کۆی گشتی بەرھەمی نیشتیمانییەوە بەندە، کەواتە کەمبوونی رێژەیڕێژەی ھەژاری لەو وڵاتەدا. بەڵام ئەو بۆچونە تا ئێستا ھەموو کەس لەسەری کۆک نەبوون، چونکە کەسانێک ھەن دەڵێین کە بەڵگەکان پشتیوانی لەو بۆچونە دەکەن کە سەرمایەداری زیاتر -کە بەھۆی ئازادی ئابوری پێوانە دەکرێ- پەرەسەندنی ئابوری زیاد دەکات و ئەویش خۆشگوزەرانیی ھاوڵاتیان زیاتر دەکات و لەئەنجامدا دیموکراسی دێنێتە کایەوە.
ئابوریناسی ناودار ئەمارتیا سن ئاماژە بەوە دەدات کە ھیچ دیموکراسییەکی کارا دووچاری گرانییەکی فراوان نەبووە. ئەم قسەیەش بە پێی بەڵگەی مێژووی ئەو دیموکراسیانەش دەگرێتەوە کە زۆر دەوڵەمەند نەبوون وەک ھیندستان کە دواترین گرانیی لە ساڵی ١٩٤٣ و چەندین گرانیی تری فراوان لە ساڵانی کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم لە سەردەمی حوکمی بەریتانی بینیوە. لەگەڵ ئەوەشدا بە بۆچونی ھەندێ توێژەران گرانییەکی ساڵی ١٩٤٣ کە بەنگلادیشی گرتەوە ھۆیەکەی بۆ شوڕی جیھانیی یەکەم دەگەڕێتەوە. (پێویستە بگوترێت حکومەتی ھیندستان بەردەوام پێشڤەچوونی دیموکراسی بەخۆوە دەبینی و ئەو رەوشەڕەوشە حکومەتە ھەرێمیەکانیشیھەرێمییەکانیشی گرتەوە لە وەتەی دەرچونی یاسای ساڵی ١٩٣٥ دا).
 
== شەڕەکان ==
بە پێی تیۆری ئاشتی دیموکراسی بەڵگە زانستیەکانزانستییەکان دەیسەلمێنن کە سیستەمە دیموکراسیەکاندیموکراسییەکان ھەرگیز شەڕ دژ بە یەکتری ناکەن. نمونەش لێرەدا لێکۆڵینەوەیەکی زانستیانە کە شەڕەکانی نێوان ساڵانی ١٨١٦ تا ١٩١٩ ی گرتەوە، شەڕ بە پێی لێکۆڵینەوەکە بەوە پێناسە دەکرا کە کردارێکی سەربازیەسەربازییە و لە شەڕیکدا (١٠٠٠) کەسی تیا دەکوژرێ و، دیموکراسیش بەوە پێناسە دەکرا کە سیستەمێکە تیایداتێیدا رێژەیڕێژەی دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی نێرینە مافی دەنگدانیان ھەیە. ئەنجامی لێکۆڵینەوە دەریان خست کە ١٩٨ لەو شەڕانە شەڕی نێوان وڵاتانی نادیموکراسی بوون و، ١٥٥ شەڕیش لە نێوان وڵاتانی دیموکراسی و نادیموکراسی بوونە و، ھیچ شەڕیِک لە نێوان دوو وڵاتی دیموکراسیدا روویڕووی نەداوە لەو ماوەی. (www.hawaii.edu/powerkills/MIRACLE.HTM). بەڵام ئەم تێۆرە مایەی ناکۆکیەناکۆکییە و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر لەو بارەیەوە ھەیە.
 
ھەندێ جار سیستەمە دیموکراسیەکاندیموکراسییەکان وەڵامدانەوەیان بۆ بارودۆخی شەڕ زیرەکانە نییە. ھۆیە ئەمەش بۆ بیۆرۆکراسی و دەسەڵاتی پەرلەمان بۆ بڕیاروەرگرتن دەگەڕێتەوە، چونکە لە سیستەمی دیموکراسی پەرلەمان دەسەڵاتی جاڕدانی شەڕی ھەیە، ھەرچەندە جار وا ھەیە حکومەت کرداری شەڕ دەستپێدەکات و لە ھەمان کاتیش ئاگاداری پەرلەمانیش دەکات. ئەگەر بەسەربازکرنی زۆرەمیلی یاسایی بێت ئەوە بۆ ھاوڵاتیان ھەیە پرۆتیستۆی ئەو بەسەربازکردنە بۆ شەڕ بکەن. لە تیۆردا سیستەمەکانی پادشایەتی و دیکتاتۆری دەتوانن یەکەوسەر جاڕ شەڕ بدەن بەڵام زۆرجار وا ناکەن. بەگشتی و بە پێی بەڵگە مێژووییەکانیشمێژوویییەکانیش سیستەمە دیموکراسیەکاندیموکراسییەکان لە بەاری پاراستین ئاسایشی خۆیاندا لە سیستەمەکانی تردا بە تواناتر بوونە.
بە پێی تیۆری ئاشتی دیموکراسی بەڵگە زانستیەکان دەیسەلمێنن کە سیستەمە دیموکراسیەکان ھەرگیز شەڕ دژ بە یەکتری ناکەن. نمونەش لێرەدا لێکۆڵینەوەیەکی زانستیانە کە شەڕەکانی نێوان ساڵانی ١٨١٦ تا ١٩١٩ ی گرتەوە، شەڕ بە پێی لێکۆڵینەوەکە بەوە پێناسە دەکرا کە کردارێکی سەربازیە و لە شەڕیکدا (١٠٠٠) کەسی تیا دەکوژرێ و، دیموکراسیش بەوە پێناسە دەکرا کە سیستەمێکە تیایدا رێژەی دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی نێرینە مافی دەنگدانیان ھەیە. ئەنجامی لێکۆڵینەوە دەریان خست کە ١٩٨ لەو شەڕانە شەڕی نێوان وڵاتانی نادیموکراسی بوون و، ١٥٥ شەڕیش لە نێوان وڵاتانی دیموکراسی و نادیموکراسی بوونە و، ھیچ شەڕیِک لە نێوان دوو وڵاتی دیموکراسیدا رووی نەداوە لەو ماوەی. (www.hawaii.edu/powerkills/MIRACLE.HTM). بەڵام ئەم تێۆرە مایەی ناکۆکیە و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر لەو بارەیەوە ھەیە.
 
ھەندێ جار سیستەمە دیموکراسیەکان وەڵامدانەوەیان بۆ بارودۆخی شەڕ زیرەکانە نییە. ھۆیە ئەمەش بۆ بیۆرۆکراسی و دەسەڵاتی پەرلەمان بۆ بڕیاروەرگرتن دەگەڕێتەوە، چونکە لە سیستەمی دیموکراسی پەرلەمان دەسەڵاتی جاڕدانی شەڕی ھەیە، ھەرچەندە جار وا ھەیە حکومەت کرداری شەڕ دەستپێدەکات و لە ھەمان کاتیش ئاگاداری پەرلەمانیش دەکات. ئەگەر بەسەربازکرنی زۆرەمیلی یاسایی بێت ئەوە بۆ ھاوڵاتیان ھەیە پرۆتیستۆی ئەو بەسەربازکردنە بۆ شەڕ بکەن.لە تیۆردا سیستەمەکانی پادشایەتی و دیکتاتۆری دەتوانن یەکەوسەر جاڕ شەڕ بدەن بەڵام زۆرجار وا ناکەن. بەگشتی و بە پێی بەڵگە مێژووییەکانیش سیستەمە دیموکراسیەکان لە بەاری پاراستین ئاسایشی خۆیاندا لە سیستەمەکانی تردا بە تواناتر بوونە.
 
 
 
== سەرچاوەسەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
<references />
 
[[پۆل:دیموکراسی]]