دیموکراسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary |
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) شائەمراز |
||
ھێڵی ٢:
{{زۆر درێژە}}
[[پەڕگە:2019 Democracy index.svg|وێنۆک|400px|]]
دەستەواژەی '''دیموکراسی''' بۆ وێنەکردنی شێوازێکی حوکمکردن بەکاردێت کە تیایاندا بڕیارەکان بە پێی
[[پەڕگە:Cleisthenes.jpg|چەپ|وێنۆک|280x280پیکسل|[[کلئیستنس]]، باوکی [[دیموکراسی ئەتینا]]]]
== میژووی دیموکراسی<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy</ref><ref>http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_democracy</ref> ==
دەستەواژەی
بە تێپەڕبوونی کات واتای
▲دەستەواژەی "دیموکراسی" – یاخود با بڵێین وشە رەسەنە (یۆنانیە کۆنەکە)- لە ئەسینای کۆن<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy</ref> لە سەدەی پێنجەمی پێش زایندا داتاشراوە. ئەو دەوڵەتەی ئەسیناش بە کۆنترین نمونەی سیستەمی حوکم دادەنرێت کە لەگەڵ ھەندێ لە ھزرەکانی حوکمی دیموکراسیی ئێستا دەگونجێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر کەس ھەن کە ئەسینای کۆن بە دیموکراسی ناژمێرن چونکە تەنھا کەمینەیەکی دانیشتوانەکەی مافی دەنگدانیان ھەبوو و ئافرەت و کۆیلە و بێگانەکان لەو مافە بێبەش کرابوونو، تەنھا ١٦% دانیشتنوانانی مافی دەنگدانیان ھەبوو. بەڵام سەرەڕای ئەوە دەنگدان لە ئەسینای کۆن لەگەڵ بیرۆکەی دروستکردنی راستەوخۆی بڕیار دەگونجێ لە جیاتی ئەوەی لەگەڵ دەنگدان بۆ ھەڵبژاردنی نوێنەران وەک ئێستا لە سیستەمی دیموکراسیدا پیادە دەکرێ.
لیکۆڵینەوەکانی دەزگای Freedom House باس لەو دەکەن کە لە ساڵی ١٩٠٠ دا تەنھا یەک سیستەمێکی دیموکراسی لیبراڵی خاوەن مافی دەنگدانی گشتگیر لە جیھان نەبوو، بەڵام ئەمڕۆ ١٢٠ (
▲بە تێپەڕبوونی کات واتای "دیموکراسی" گۆڕانی بەسەردا ھات، و پێناسە نوێکەی لە سەدەی ١٨ ھەمەوە تا ئێستا لە لەگەڵ ھاتنە کایەوەی سیستەمی "دیموکراسی" لە چەندین وڵات پەرەسەندندایە.
▲لیکۆڵینەوەکانی دەزگای Freedom House باس لەو دەکەن کە لە ساڵی ١٩٠٠ دا تەنھا یەک سیستەمێکی دیموکراسی لیبراڵی خاوەن مافی دەنگدانی گشتگیر لە جیھان نەبوو، بەڵام ئەمڕۆ ١٢٠ (٦٢.٥%) لە ١٩٢ وڵاتەکەی جیھان دیموکراسی لیبراڵن. لەساڵی ١٩٠٠ دا ٢٥ دەوڵەت (١٩.٢%) خاوەنی نەریتێکی سنورداری دیموکراسی بوون و ئێستا ژمارەیان ١٦ دەوڵتە (٨.٣%). ھەر لەو ساڵەدا ١٩ یاخود (١٤.٦%) دەوڵەتان خاوەن سیستەمی پادشایەتی دەستوری بوون کە تیایاندا دەستور دەسەڵاتەکانی پاشا کەم دەکاتەوە و دەیدا بە پەرلەمان، بەڵام ئیمڕۆ دەوڵەتی لەمجۆرە نییە. دەوڵەتانی تر شێوەی جۆراوجۆری حوکمی نادیموکراسیان ھەبوو و ھەیە. ئیمڕۆ چەندین پۆڵینکردنی پوختەی تایبەت بە دەستەواژەی "دیموکراسی" ھەن، ھەندێکیان وەک تێۆر و ھەندێکیشیان جێبەجێ کراون.
== ھەڵبژاردن وەک نەریتێک ==
ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس نییە. زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن
▲ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس نییە. زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن رژێمە تۆتالیتارەکان و دیکتاتۆرەکان بۆ خۆشاردنەو لەژێر پەردەی دیموکراسی بەکارھێنراوە. ئەمەش بە چەندین رێگەی جۆراوجۆرە روو دەدات:
▲• کۆتکردنی لیستی ئەوانەی بۆیان ھەیە لە ھەڵبژاردنا بەشدار بن.
▲• کۆتکردنی بڕی راستەقینەی دەسەڵات کە بۆ نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان ھەیە وەریبگرن، یاخود ئەو سیاسەتانەی بۆیان ھەیە لەکاتی بوونیان لە پۆستەکانیان ھەڵیانبژێرن.
▲• دەنگدان بە راستی ئازاد و بێگەرد نەبێ (بۆ نمونە بەھۆی ترساندنی ئەو کەسانەی دەنگ بە کاندیدێکی تر دەدەن).
نمونە مێژوویەکانی ئەم حاڵەتە یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو بەر لە
▲• ئەنجامدانی ساختەکاری لە ئەنجامەکانی ھەڵبژاردنەکە.
▲نمونە مێژوویەکانی ئەم حاڵەتە یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو بەر لە روخانی حوکمی حیزبی کۆمۆنیستی لە ١٩٩١ دەگرێتەوەعیراقی سەدام حوسێن بەر لە روخانی و فلیپین لەژێر حوکمی فردیناند مارکۆسدا.
'''دیموکراسی لیبراڵ'''
وەک باوە دیموکراسی زۆر بەمە لێک دەدرێتەوە کە وەک دیموکراسی لیبراڵە.<ref>{{cite web |url=http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٠ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130823012557/http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |archivedate=٢٣ی ئابی ٢٠١٣
بەشێوەیەکی گشتی ئەم پێناسەیە چەند پێویستییەکی لەگەڵدایە. ئەو بڕیارانەی لە
ھەندێ جار دیموکراسی لیبراڵ دەبێتە دیفاکتۆی حکومەت لەکاتێکدا شێوەکانی تری دیموکراسی دەبێ ئەو شوێنە بگرن، بۆ نمونە کەنەدا پادشای ھەیە بەڵام لە واقیعدا لە پەرلەمانێکی ھەڵبژێردراو بەرێوەی دەبات. ھەندێ کەس بەکورتی دیموکراسی بەوە پێناسە دەکات کە
== دیموکراسی لەبەرامبەر کۆماری ==
پێناسەی وشەی "دیموکراسی لە سەردەمی کۆنی یۆنانی و تا ئێستا ھەر لە گۆڕاندا بووە. لە بەکارھێنانی ئێستا دەستەواژەی "دیموکراسی" واتای حکومەتێکی ھەڵبژێردراو چ
لە نێو تیۆری دەستوری و، لە بەکارھێنانی مێژووی بە تایبەتی کاتێک سەیری کردەوەکانی "باوکە دامەزرێنەرەکان"ی ئەمریکا دەکەین پێناسەیکی تری دیموکراسی ھەیە. بەپێی ئەو بەکارھێنانە وشەی "دیموکراسی" تەنھا مانای دیموکراسی
▲پێناسەی وشەی "دیموکراسی لە سەردەمی کۆنی یۆنانی و تا ئێستا ھەر لە گۆڕاندا بووە. لە بەکارھێنانی ئێستا دەستەواژەی "دیموکراسی" واتای حکومەتێکی ھەڵبژێردراو چ راستەوخۆ یاخود نوێنەرایەتی دەدات.
دانەرە سەرەکییەکانی دەستوری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەشێوەیەکی بەرچاو
▲لە نێو تیۆری دەستوری و، لە بەکارھێنانی مێژووی بە تایبەتی کاتێک سەیری کردەوەکانی "باوکە دامەزرێنەرەکان"ی ئەمریکا دەکەین پێناسەیکی تری دیموکراسی ھەیە. بەپێی ئەو بەکارھێنانە وشەی "دیموکراسی" تەنھا مانای دیموکراسی راستەخۆ دەگەیەنێت، لە کاتێکدا دیموکراسی نوێنەرایەتی تیایدا نوێنەرانی گەل بەپێی دەستور حوکم دەکەن و ئەمەیانپێ دەگوترێ "کۆماری".ئەم بەکارھێنانە تا رادەیەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و گفتوگۆ ئەکادیمیاییەکاندا باو ماوە.
پێناسە مۆدێرنەکانی زاراوەی "کۆماری" ئاماژە بۆ ھەر وڵاتێک دەکەن کە سەرۆکەکەی ھەڵبژێردراو بێ و بۆ ماوەیەکی دیاریکراو حوکم بکات و، بە پێچەوانەی زۆربەی پادشایەتییە
▲دانەرە سەرەکییەکانی دەستوری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەشێوەیەکی بەرچاو لەمەترسیەکانی حوکمی زۆرینە لەسەر ئازادیەکانی تاک گەیشتبوون. (بروانە زۆرداری زۆرینە لە خوارەوە). بۆ نمونە جەیمس مادیسۆن لە رۆژنامەی فیدرالی ژمارە ١٠ بانگەشە بۆ کۆمار دەکات و لە دیموکراسی بە باشتری دەزانێ ئەویش بۆ پاراستنی شێوەی تاقانەی زۆرینە. لەگەڵ ئەوەشدا لە ھەمان کاتدا دانەرانی دەستور وشیارانە دامەزراوەی دیموکراسیان دامەزراند و چاکسازی سەرەکی بەرەو کۆمەڵگەی کراوەیان لە دوتۆی دەستور و بەڵکەنامەی مافەکان چاند. ئەوان بەمەزندەی خۆیان باشترین پێکھاتەکانی دیموکراسیان ھێشتەوە و بەھاوسەنگییەکی دەسەڵاتەکان و سیستەمێکی فیدراڵی چەند ئاستیی پاراستیان.
▲پێناسە مۆدێرنەکانی زاراوەی "کۆماری" ئاماژە بۆ ھەر وڵاتێک دەکەن کە سەرۆکەکەی ھەڵبژێردراو بێ و بۆ ماوەیەکی دیاریکراو حوکم بکات و، بە پێچەوانەی زۆربەی پادشایەتییە بۆماوەییەکان کە خاوەن سیستەمی دیموکراسی نوێنەرایەتین و پادشایەتی دەستوری کە پابەندی سیستەمی پەرلەمانین. (سیستەمە کۆنترەکانی پادشایەتی ھەڵبژێردراو بە سیستەمی کۆماری ناژمێردرێن).
== دیموکراسی سۆسیالیستی<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/551073/social-democracy</ref> ==
بێ دەوڵەتی ئارناکی و کۆمۆنیزم (وەک قۆناغی کۆتایی پەرەسەندنی کۆمەڵایەوتی بە پێی تیۆری مارکسی) تیۆری سیاسین کە (لە تیۆردا) شێوەیەکی دیموکراسی
▲بێ دەوڵەتی ئارناکی و کۆمۆنیزم (وەک قۆناغی کۆتایی پەرەسەندنی کۆمەڵایەوتی بە پێی تیۆری مارکسی) تیۆری سیاسین کە (لە تیۆردا) شێوەیەکی دیموکراسی راستەوخۆ بەکاردێنێ و دەوڵەتی نییە کە پشت بە گەل ببەستێ. لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی دەوڵەتان کە لە لایەن پارتی کۆمۆنیست حوکم دەکران بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری و ئاوھاش مانەوە ھەتا پارتەکە لەسەر حوکم مابێتەوە. تیۆردانەرانی سۆشیالیستی وەک Tony Cliff دەیانگوت کە زۆربەی دەوڵەتە کۆمۆنیستەکان بوونە دەوڵەتی دیکتاتۆری چونکە ئەو وڵاتانە کۆمۆنیستەکان تیایاندا ھاتنە سەر کورسی دەسەڵات بەگشتی ئەو وڵاتانە بوون کە ھێشتا ھێزە بەرھەمھێنەرەکانی پەرەسەندن نەگەیشتبوونە ئەو ئاستەی کە تیایدا پشتیوانی لە سۆشیالیزم بکەن.
== چاندی دیموکراسی ==
بۆ ئەو ولاتانەی نەریتێکی ڕەسەنی حوکمی زۆرینەیان نەبێ بەدەگمەن ھەل
لایەنێکی سەرەکی کلتوری دیموکراسی چەمکی "ئۆپۆزسیۆنی دڵسۆز=Loyal Opposition". ئەمەیان گۆڕانێکی کلتوری زەحمەتە بە تایبەتی لەو وڵاتانەی دەستا و دەستی دەسەڵات بە
▲بۆ ئەو ولاتانەی نەریتێکی ڕەسەنی حوکمی زۆرینەیان نەبێ بەدەگمەن ھەل رەخساندن بۆ ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی ئازاد دەبێتە مایەی گواستنەوەی راستەقینە لە دیکتاتۆریەتەوە بۆ دیموکراسی: بەڵکو گواستنەوەیەکی فراوانتر لە کلتوری سیاسی و داڕشتنێکی پلە بە پلەی دەزگاکانی حکومەتی دیموکراتی وڵات پێویستە. لەمبارەیەشەوە نمونەی جۆراوجۆری وەک (فەرەنسای شۆڕشگێری، ئۆگەندای ئێستا و ئێران) مان ھەیە کە وڵاتی خاوەنە توانای درێژەپێدانی دیموکراسی بە شێوە سنوردارەکەیەوە تاوەکو گۆڕانێکی کلتوری فراوانتر دەھاتنە کایەوە کە بواریان بۆ حوکمی زۆرینە دەڕەخساند.
ھەندێ سیستەمی ھەڵبژاردن – وەک جۆرەھا شێوەی نوێنەرایەتی
▲لایەنێکی سەرەکی کلتوری دیموکراسی چەمکی "ئۆپۆزسیۆنی دڵسۆز=Loyal Opposition". ئەمەیان گۆڕانێکی کلتوری زەحمەتە بە تایبەتی لەو وڵاتانەی دەستا و دەستی دەسەڵات بە رێگەی توند و تیژی بووە. زاراوەکە لە ناوەرۆکدا مانای ئەوەیە کە ھەموو لایەنەکانی سیستەمی دیموکراسی پابەندبوونێکی گشتی بە بەھا بنچینەییەکان کۆیان دەکاتەوە. رەنگە نەیارانی سیاسی لەگەڵ یەکتر کۆک نەبن بەڵام دەبێ لێبوردەیی لەگەڵ یەکتری بنوێنن و دان بە شەرعیەتی و گرنگی رۆڵی یەکتری بنێن. رێسا سەرەکییەکانی ئەم کۆمەڵگەیە پێویستە ھانی لێبوردەیی و نەرمی نواندن لە دانوستانی میللی بدەن. لە کۆمەڵگەیەکی لەمجۆرەدا دۆڕاوەکان بە حوکمی دەنگدەران قایل دەبن لە پاش کۆتایی ھەڵبژاردنەکان و، بوار بە دەستاودەستی ئاشتیانەی دەسەڵات دەکەن. دۆڕاوەکان دڵیان بەوە ئارامە کە ژیان و ئازادیی خۆیان لەدەست نادەن و لەبەشداریکردن لە ژیانی رۆژانەی کۆمەڵگە بەردەوام دەبن. ئەوان دلسۆزی سیاسەتەکانی حکومەت نین، بەڵام دڵسۆزی شەرعیەتی بنچینەیی دەوڵەت و خودی پرۆسە دیموکراسیەکەن.
ئەم
▲== زۆرینەی رێژەیی بەرامبەر زۆرینەی نوێنەرایەتی ==
▲ھەندێ سیستەمی ھەڵبژاردن – وەک جۆرەھا شێوەی نوێنەرایەتی رێژەیی- ھەوڵ دەدەن (لەوانە گروپەکانی کەمینە کە دەنگ بۆ پارتە بچوکەکان دەدەن) ئەوە زامن بکەن کە ھەموو گروپە سیاسییەکان بە شێوەیەکی "دادپەروەرانە" لە دەستە پەرلەمانییەکانی وڵات نوێنەریان ھەیە، ئەویش بە پێی رێژەی دەنگەکانیان لە جیاتی ئەوەی بە پێی رێژەی دەنگدەرانیان کە بەھۆیدا دەتوانن زۆرینەیەکی ناوچەیی زامن بکەن (نوێنەرایەتی زۆرینەیی).
▲ئەم نوێنەرایەتیە لە بەرامبەر جیاکردنەوە تەنھا کێشەیەکی تیۆری نییە، چونکە ھەردوو شێوەی سیستەمی ھەڵبژاردن لە جیھاندا باون و ھەریەکەیان جۆرە حکومەتێکی جیاواز لە ئەویتر دێنێتە کایەوە. یەکێ لە خاڵە سەرەکییەکانی ناکۆکی ئەوەیە تۆ کەسێکت ھەبێ راستەوخۆ نوێنەرایەتی ناوچە بچوکەکەی تۆ بکات لە وڵاتەکەت، لەبەرامبەر شێوازەکەی تر کە تیایدا دەنگی ھەموو ھەموو کەسێک سەنگی خۆی ھەیە بێ رەچاوکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی تۆ لە وڵاتدا. ھەندێ وڵات وەک ئەڵمانیا و نیزلەندا خوازیارن ھەردوو جۆری نوێنەرایەتی ناوچەیی و رێژەییان ھەبێ بەڵام بەشێوەیەک پێشێلی یەکتر نەکەن. ئەم سیستەمەش بەناوی ئەندامێتی تێکەڵاوی رێژەیی (mixed Member Proportional ناسراوە.
== سوود و خراپیەکانی دیموکراسی ==▼
حوکمی دەوڵەمندەکان Plutocracy
پیچویستە میدیکان لە سیستەمی دیموکراسی سەربە ھیچ پارتێک نەبن. میدیای بیستراوی پارتەکان – لە
جەختکردنی کورتخایەن
ئەو ماوە کورتەی بەر لەوەی حکومەت
زۆرداری حوکمی زۆرینە
ئەم پرسە لە بابەتی زۆرینەییش باس کراوە.
حوکمی زۆرینە چ مافێکی فراوان و گشتگیری تیابێ یان نەْ مەترسی
ئەمەی خوارەوە چەند نمونەیەکن کە تیایاندا زۆرینە بەشێوەیەکی گۆمانلێکراو لەبەرامبەر ویستەکانی کەمینەیەک ھەڵس و کەوتی کردووە:
* لە فەرەنسا ھەندێ کەس پێیان وایە قەدەغەکردنی ھێما ئاینییە کەسایەتییەکان لە قوتابخانەکانی میری پێشێلکاری مافە
* لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا:
* بڵاوکردنەوەی بڵاوکراوەی سێکسی بە نایاسایی دادەنرێ ئەگەر بابەتەکە
* چاڵاککارانی بواری
* لە ئەمریکا
* زۆربەی جار زۆرینە باج بەسەر کەمینە دەسەپێنێ کە دەوڵەمەندە بەرێژەیەکی بەرز و ھەردەم لە زیادبووندایە، ئەمەش بە
* ئەوانەی بۆ
*
*
* [[ئەدۆڵف ھیتلەر]] کە بەرزترین
پشتیوانانی دیموکراسی بەم شێوەیە بەرپەرچی ئەم
یەکەم: بوونی دەستور لە زۆر لەو وڵاتە دیموکراتەکان وەک پاراستنێکە لە دژی زۆرداری زۆرینەدا. بە شێوەیەکی گشتی ئەنجامدانی گۆڕانکاری لەو دەستورانە پێویستی بە دەنگی زۆرینەی نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان ھەیە، یاخود پێویستی بە دادوەرێک و دەستەی سوێندخواردوان ھەیە بۆ ئەوەی پەسندی بکەن کە دەوڵەت پێوەری بەڵگەیی و
دووەم: لەمبارەیەوە کە زۆرینە و کەمینە ھەڵوێستی جیاجیان ھەیە لەمەڕ کێشە ھەمەجۆرەکان. زۆر جار خەڵکی دەگەڵ زۆرینە لەبارەی ھەندێ پرس کۆک دەبن و لەگەڵ کەمینە لەبارەی ھەندێ پرسی تر کۆک دەبن. بۆچونی مرۆڤیش
سێیەم: قسەیەکی باو ھەیە کە دەڵێی سەرەڕای
== سەقامگیری سیاسی ==
لەبارەی دیموکراسی قسەیەک ھەیە کە ھینانە کایەوەی سیستەمێک کە
▲لەبارەی دیموکراسی قسەیەک ھەیە کە ھینانە کایەوەی سیستەمێک کە تیایدا خەڵک دەتوانن ئیدارەکان لاببەن، بێ ئەوەی بناغە یاساییەکانی حکومەت بگۆڕن و حکومەتی دیموکراسییە مەبەستی کەمکردنەوەی نادیاری و ناسەقامگیری سیاسی و دڵنیاکردنی ھاوڵاتیان کە ھەرچەندە ئەوان لەگەڵ سیاسەتەکانی ئێستا کۆک نین بەڵام دەرفەتیان پێ دەدرێ بەشێوەیەکی رێک وپێک ئەو دەسەڵاتدارانە بگوڕن یاخود ئەو سیاسەتانە کە جێگەی نارەزاییبونیانە بگۆڕن. ئەم سیستەمەش لەو سیستەمە باشترە کە گگۆڕانکاریی سیاسیی تیایدا بەھۆی توند و تیژی دەبێ.
ھەژاری
زیادبوونی
ئابوریناسی ناودار ئەمارتیا سن ئاماژە بەوە دەدات کە ھیچ دیموکراسییەکی کارا دووچاری گرانییەکی فراوان نەبووە. ئەم قسەیەش بە پێی بەڵگەی مێژووی ئەو دیموکراسیانەش دەگرێتەوە کە زۆر دەوڵەمەند نەبوون وەک ھیندستان کە دواترین گرانیی لە ساڵی ١٩٤٣ و چەندین گرانیی تری فراوان لە ساڵانی کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم لە سەردەمی حوکمی بەریتانی بینیوە. لەگەڵ ئەوەشدا بە بۆچونی ھەندێ توێژەران گرانییەکی ساڵی ١٩٤٣ کە بەنگلادیشی گرتەوە ھۆیەکەی بۆ شوڕی جیھانیی یەکەم دەگەڕێتەوە. (پێویستە بگوترێت حکومەتی ھیندستان بەردەوام پێشڤەچوونی دیموکراسی بەخۆوە دەبینی و ئەو
== شەڕەکان ==
بە پێی تیۆری ئاشتی دیموکراسی بەڵگە
ھەندێ جار سیستەمە
▲بە پێی تیۆری ئاشتی دیموکراسی بەڵگە زانستیەکان دەیسەلمێنن کە سیستەمە دیموکراسیەکان ھەرگیز شەڕ دژ بە یەکتری ناکەن. نمونەش لێرەدا لێکۆڵینەوەیەکی زانستیانە کە شەڕەکانی نێوان ساڵانی ١٨١٦ تا ١٩١٩ ی گرتەوە، شەڕ بە پێی لێکۆڵینەوەکە بەوە پێناسە دەکرا کە کردارێکی سەربازیە و لە شەڕیکدا (١٠٠٠) کەسی تیا دەکوژرێ و، دیموکراسیش بەوە پێناسە دەکرا کە سیستەمێکە تیایدا رێژەی دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی نێرینە مافی دەنگدانیان ھەیە. ئەنجامی لێکۆڵینەوە دەریان خست کە ١٩٨ لەو شەڕانە شەڕی نێوان وڵاتانی نادیموکراسی بوون و، ١٥٥ شەڕیش لە نێوان وڵاتانی دیموکراسی و نادیموکراسی بوونە و، ھیچ شەڕیِک لە نێوان دوو وڵاتی دیموکراسیدا رووی نەداوە لەو ماوەی. (www.hawaii.edu/powerkills/MIRACLE.HTM). بەڵام ئەم تێۆرە مایەی ناکۆکیە و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر لەو بارەیەوە ھەیە.
▲ھەندێ جار سیستەمە دیموکراسیەکان وەڵامدانەوەیان بۆ بارودۆخی شەڕ زیرەکانە نییە. ھۆیە ئەمەش بۆ بیۆرۆکراسی و دەسەڵاتی پەرلەمان بۆ بڕیاروەرگرتن دەگەڕێتەوە، چونکە لە سیستەمی دیموکراسی پەرلەمان دەسەڵاتی جاڕدانی شەڕی ھەیە، ھەرچەندە جار وا ھەیە حکومەت کرداری شەڕ دەستپێدەکات و لە ھەمان کاتیش ئاگاداری پەرلەمانیش دەکات. ئەگەر بەسەربازکرنی زۆرەمیلی یاسایی بێت ئەوە بۆ ھاوڵاتیان ھەیە پرۆتیستۆی ئەو بەسەربازکردنە بۆ شەڕ بکەن.لە تیۆردا سیستەمەکانی پادشایەتی و دیکتاتۆری دەتوانن یەکەوسەر جاڕ شەڕ بدەن بەڵام زۆرجار وا ناکەن. بەگشتی و بە پێی بەڵگە مێژووییەکانیش سیستەمە دیموکراسیەکان لە بەاری پاراستین ئاسایشی خۆیاندا لە سیستەمەکانی تردا بە تواناتر بوونە.
==
{{سەرچاوەکان|٢}}
[[پۆل:دیموکراسی]]
|