ویکیپیدیا

مانگ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بNo edit summary
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
شائەمراز، چاکسازیی شێواز، ± پۆل، + داڕێژە
ھێڵی ١:
{{خاوێنکردن}}
[[پەڕگە:Full Moon Luc Viatour.jpg|چەپ|300px|وێنۆک|وێنەی مانگی تەواو یان پڕ کە لە باکووری [[زەوی]]یەوە سەیر کراوە]]
'''مانگ''' هەروەهاھەروەھا پێی دەوتریت '''ھەیڤ''' ([[زمانی ئینگلیزی|بەئینگلیزی]]: ''Moon''، [[زمانی عەرەبی|بەعەرەبی]]: ''القمر'') بەکار ئەھێنرێت بۆ ئاماژەدان بەھەر تەنێکی ئاسمانی یان دەستکرد، کە بە خولگەیێکی دیاری کراو بەدەوری [[زەوی]]دا ئەسووڕێتەوە ،دەسووڕێتەوە، یان ھەر ھەسارەیەکی تر ،تر، بۆ نموونە [[ھەسارەی کەیوان]] ھەژدە مانگی - پاشکۆی ھەیە . مانگ ناوێکی تریشی ھەیە، کە ھەندێ جار پێی ئەگوترێت (لونا) ، لایەکی تری مانگ کە لەسەر زەویەوە نابینرێ پێی ئەوترێ (لای - تەنیشتی - دوور) ، یان (ڕووی تاریک) ، بۆیەش ئەم ناوەی پێ ئەوترێ چونکە [[مرۆڤ]] ناتوانێ لەسەر [[زەوی]] بیبینێ، وە ئەگەر گالیسکەیەکی بۆشایی بچێ بۆ ئەم ڕووە تاریکە ،تاریکە، پەیوەندی بێ تەلیش ئەپچڕێ لە نێوان [[زەوی]] و [[گالیسکە]]کەدا. لەم وتنانەش مەبەست مانگە ناسراوەکەی نێو خەڵکانە ،خەڵکانە، مانگی پاشکۆی زەوی.
 
== جوڵەی مانگ ==
مانگ نزیکەی چوار ھەفتە جارێک خولێک بە دەووری زەویدا لێ ئەدات، وە لەدوای تێپەڕ بوونی ھەر [[کاتژمێر|کاتژمێرێک]]، بە ئەندازە نیو پلە ئەجوڵێ ،دەجوڵێ، و ڕۆیشتنەکەشی بەسەر خولگەیێکە کە لار ئەبێتەوە بەسەر بازنەی کۆشک (zodiac) بە نزیکەی پێنج پلە. خولانەوەی مانگ بە دەووری زەویشدا ،زەویشدا، بەپێوەری مانگە ئەستێرەییەکان،ئەستێرەیییەکان، و مانگە نزیکەکان ئەبێ.
 
=== خولی ئەستێرەیی ===
بریتیەبریتییە لەم ماوە کاتییەیی کە مانگ پێویستی ئەبێ بۆ ئەوەی خولێک لێ بدات بەدەوری زەویدا، لە ئاست [[ئەستێرە]]کان، کە (٢٧) ڕۆژ و سێ چارەکە ڕۆژ ئەخایەنێت.
 
=== خولی لێک نزیک بوونەوەیی ===
بریتیەبریتییە لەو ماوە کاتیەیکاتییەی مانگ پێویستی پێییەتی ،پێیەتی، بۆ ئەوەی خولێک لێبدات ،لێبدات، بە دەوری زەویدا ،زەویدا، لەئاست ڕۆژ، کە (٢٩) ڕۆژ و نیو ئەخایەنێت ، مانگ ھەمان کاتیشی پێویستە بۆ ئەوەی خولێکی تەواو لێبدات بە دەوری خۆیدا، ھەر بۆیشە ئەو کەسەی کە سەیری مانگ ئەکات، تەنھا ئەم ڕووەی مانگ ئەبینێ.
[[پەڕگە:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|550px|وێنۆک|مانگ و [[زەوی]] ، پیشاندانی دووری نێوانیان و قەبارەیان هەروەهاھەروەھا ئەو هێڵەھێڵە زەردە بریتییە لە [[تیشکی ڕووناکی]] کە لە زەوییەوە بۆ مانگ دەچێت بە ماوەی (١.٢٦١٫٢٦) چرکە]]
 
===کاریگەریەکانی کاریگەرییەکانی مانگ لەسە رزەویزەوی ===
مانگ چەندەهاچەندەھا کاریگەری هەیەھەیە لەسەر زەوی:
#دروست بونیدروستبوونی هەڵچونھەڵچوون و داچونداچوون لە زەریاکاندا
#دروست بونیدروستبوونی وەرزەکانی ساڵ
#جێگیر کردنیجێگیرکردنی تەوەرەی خولانەوەی زەوی
 
== تایبەتمەندیەکانیتایبەتمەندییەکانی مانگ ==
بەھۆی ئەم ھاوکاتییەی کە مانگ وەری ئەگرێ، بۆ خولانەوە بە دەووری خۆی ،خۆی، و خولانەوە بە دەووری زەویدا، خەڵکانی سەر [[زەوی]] تەنھا ئەم ڕووە ئەبینن کە ڕوو بە ڕووی زەویە، و ناگۆڕدرێ. جوڵان و خولانەوەی مانگ بەدەووری زەویدا کاریگەری ئەبێ بەسەر [[دەریا]] و [[زەریا|زەریاکانی زەویدا]]، وە ئەبێتە ھۆی دیاردەی ھەڵکشان و داکشان. ھەر لە کۆنیشەوە زانایان ناکۆکن لەسەر سەرەتا و چۆنیەتیچۆنییەتی سەرھەڵدانی مانگ، بەڵام بە بۆچوونی زۆرینەی [[گەردوونناسان]]، کاتی خۆیی و لە زوودا [[زەوی]] تەنێکی گەورەی بەرکەوتوووە، کە بە ئەندازە بە قەد ئەندازەی [[مەریخ]] ئەخەمڵێندرێت، و لەکاتی بەرکەوتنەکەشدا، زەوی ھەندێک پارچەی لێ دەبێتەوە، و بڵاو بۆتەوە و پاشان یەکیان گرتۆتەوە ،گرتۆتەوە، و ئەم مانگەیان دروست کردووە، ئەم بیردۆزەش بە [[بیردۆز]]ی "«بەریەککەوتنی گەورە"» ئەناسرێ، لە مانگی ٨ ساڵی ٢٠٠١ دا زانایان کاریان کرد بۆ لێک چوواندنی بیردۆزی بەریەککەوتنی گەورە، وە لەسەر پێگەش بڵاو کرایەوە، لە وێکچوونی پێکھاتەکانی مانگ، بەم کانزاییانەی کە ھەن لەسەر ھەسارەی زەوی، [[بیردۆز]]ی بەریەککەوتنی گەورەی پەسەند و وەرگیراو ترکرد لەنێوندە زانستیەکاندازانستییەکاندا.▼
 
▲بەھۆی ئەم ھاوکاتییەی کە مانگ وەری ئەگرێ، بۆ خولانەوە بە دەووری خۆی ، و خولانەوە بە دەووری زەویدا، خەڵکانی سەر [[زەوی]] تەنھا ئەم ڕووە ئەبینن کە ڕوو بە ڕووی زەویە، و ناگۆڕدرێ. جوڵان و خولانەوەی مانگ بەدەووری زەویدا کاریگەری ئەبێ بەسەر [[دەریا]] و [[زەریا|زەریاکانی زەویدا]]، وە ئەبێتە ھۆی دیاردەی ھەڵکشان و داکشان. ھەر لە کۆنیشەوە زانایان ناکۆکن لەسەر سەرەتا و چۆنیەتی سەرھەڵدانی مانگ، بەڵام بە بۆچوونی زۆرینەی [[گەردوونناسان]]، کاتی خۆیی و لە زوودا [[زەوی]] تەنێکی گەورەی بەرکەوتوووە، کە بە ئەندازە بە قەد ئەندازەی [[مەریخ]] ئەخەمڵێندرێت، و لەکاتی بەرکەوتنەکەشدا، زەوی ھەندێک پارچەی لێ دەبێتەوە، و بڵاو بۆتەوە و پاشان یەکیان گرتۆتەوە ، و ئەم مانگەیان دروست کردووە، ئەم بیردۆزەش بە [[بیردۆز]]ی "بەریەککەوتنی گەورە" ئەناسرێ، لە مانگی ٨ ساڵی ٢٠٠١ دا زانایان کاریان کرد بۆ لێک چوواندنی بیردۆزی بەریەککەوتنی گەورە، وە لەسەر پێگەش بڵاو کرایەوە، لە وێکچوونی پێکھاتەکانی مانگ، بەم کانزاییانەی کە ھەن لەسەر ھەسارەی زەوی، [[بیردۆز]]ی بەریەککەوتنی گەورەی پەسەند و وەرگیراو ترکرد لەنێوندە زانستیەکاندا.
 
== پێکھاتەکانی مانگ ==
[[پەڕگە:Main lunar core en.jpg|چەپ|200px|وێنۆک|وێنەی پێکهاتەیپێکھاتەی ناوەکی مانگ]]
بەر لە چوار ملیارمیلیارد ساڵ و نیو ،نیو، ڕووی مانگ داپۆشرابوو بە بڵێسە گڕکانیەگڕکانییە ھەڵگیرساوەکان ،ھەڵگیرساوەکان، کە وەک [[زەریا]] وابوون. توێکڵی مانگیش لەم پێکھاتە سەرەکیانە پێک ھاتووە: ([[یۆرانیۆم]]، وپوریوم، [[پۆتاسیۆم]]، [[ئۆکسجین]]، [[سلیکۆن]]، [[مەگنیسیۆم]]، [[ھایدرۆجین]]) و کاتێکیش کە تیشکە گەردوونیەکانگەردوونییەکان ئەکەون بەسەر ئەم پێکھاتە سەرتاییانە، ئەوا ئەم پێکھاتانە ھەڵدەستن بەڕەنگدانەوەی ئەم تیشکانە، بە تایبەتمەندی جۆرا و جۆر ،جۆر، کە پشت ئەبەستێ بە سروشتی پێکھاتەی یەکەمی ھەڵگێرەڕەوەی تیشکەکان ،تیشکەکان، و بە شێوەی تیشکەکانی (گاما) ، شایانی باس کردنە، ھەندێک لە پێکھاتە سەرتاییەکانیسەرتایییەکانی سەر ڕووی مانگ، تیشکەکانی گاما دەر ئەدەن بێ ئەوەی پێویستیان بەبەرکەوتنی پێکھاتە سەرتاییەکانسەرتایییەکان ھەبێ، بۆ ھەر جۆرێکی [[تیشکی گەردوونی]]، وەک ([[یۆرانیۆم]]، [[پۆتاسیۆم]]، پوریوم).
 
== بوونی [[ئاو]] ==
زۆر جاران ([[نەیزەک]]) و [[ئەستێرە]] کلکدارەکان خۆیان بە مانگ داداوە، ئەمەش بە رووڕوو ئەبینرێ لە چاڵەکانی سەر روویڕووی مانگ، زۆریش لەم (نەیزەک) و ئەستێرانە [[ئاو]]یان ھەڵگرتووە، و کەوتۆتە سەر ڕووی مانگ لەگەڵ ئەم [[نەیزەک]] و ئەستێرانە، وە کە گەرمایی خۆریش بەر ئاوەکە ئەکەوێ یەکسەر ئاوەکە ئەگەڕێتەوە بۆ پێکھاتە سەرەکیەکانیسەرەکییەکانی - [[ھایدرۆجین]] - [[ئۆکسجین]] و بڵاو ئەبێتەوە بە بۆشاییدا ،بۆشاییدا، و ئەگەری بوونی ئاویش وەک خۆی بمێنێتەوە ،بمێنێتەوە، یان ئەوەتا لەسەر ڕووی مانگ، یان لەژێر توێکلەکەیتی، و ئەندازە و بڕی ئاوەکەش بەیەک بلیۆن مەتری چوارگۆشە مەزندە ئەکرێ.
 
== [[خۆر گیران]] و [[مانگ گیران]] ==
مانگ ئەگیرێ ئەو کاتەی کە [[زەوی]] ئەکەوێتە نێوان [[تیشکی خۆر]]، و بەشێک لە مانگ یان ھەمووی، چونکە سێبەری [[زەوی]] ئەکەوێتە سەر مانگ، ئەو کاتەی کە زەوی لەسەر ڕێرەوی خۆیدا بەدەوری [[خۆر]]دا دەسوڕێتەوە، و خەڵکانی سەر زەوی مانگ وا ئەبینن، کە بەشێک لە ڕووناکیەکەیڕووناکییەکەی پچڕاوە. لێرەوەش ئەوە باس ئەکەین کە، مانگ خۆی ھیچ ڕووناکیەکیڕووناکییەکی سروشتی خۆی نییە ،نییە، و ئەم ڕووناکیەیڕووناکییەی کە لێشی ئەدرەوشێتەوە، ڕەنگدانەوەی تیشکی خۆرە، وە بۆ زەوی دێتەوە، وە خەڵکانی سەر زەوی ئەیبینن وەک ڕوناکیەکیڕوناکییەکی درەوشاوە. ھیچ کاتێکیش دیاردەی مانگ گیران ڕوونادات، تەنھا ئەم کاتەی کە مانگ تەواو بێ - مانگی چواردە - [[خۆر گیران]]یش لەم کاتەدا ڕوودەدات کە مانگ بەری تیشکی خۆر ئەگری لەزەوی، لەسەرتای تەواو بوونی مانگ، واتە لە کاتی کەوانە بوونی مانگ.
 
== دۆزینەوەکانی مانگ ==
[[پەڕگە:NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise.jpg|چەپ|200px|وێنۆک|وێنەی هەسارەیھەسارەی [[زەوی]] لەسەر ڕووی مانگەوە کە لە کۆتایی ساڵی (١٩٦٨ز)١٩٦٨ وێنەی گیراوە لە کاتی ئەنجامدانی چالاکی ئەپۆلۆی ٨ لەلایەن دەزگای [[ناسا]]]]
 
یەکەم کەسێک کە ھەڵسابێت بە دۆزینەوەی بەشە تاریکەکەی مانگ، گالیسکەی بۆشاییگەری سۆڤیەتی (لونا ٣) بوو، کاتێک کە ھەڵسا بە ھەندێ گەشتی خولگەیی بە دەووری مانگ، لە (١٥)ـی١٥ی سێبتێمبەریئەیلوولی ساڵی (١٩٥٩)ز،١٩٥٩، یەکەم کەس پێی نابێتە سەر ڕووی مانگ (نیل ئارمسترۆنگ) ـی ڕێبەری گالیسکەی بۆشاییگەری ئەمریکی (ئەپۆلۆ ١١) بوو ،بوو، لە (٢٠)ــی٢٠ی یۆلیۆیتەممووزی ساڵی (١٩٦٩)ز. ئەمە لە کاتێکدا کە [[شەڕی سارد]]ی نێوان [[وڵاتە یەکگرتووەکان]] و [[یەکێتی سۆڤیەت]] لە لووتکەدا بوو، بۆیەش ئەم دەستکەوتە ئەمریکییە پێشبڕکێیەکی دروست کرد، بەرە و بۆشایی لە نێوان [[یەکێتی سۆڤیەت]] و [[وڵاتە یەکگرتووەکان]]. جا گەشتیاری بۆشایی (نیل ئارمسترۆنگ) تابلۆییەکیتابلۆیییەکی کانزایی لەسەر مانگ دانا، کە تیایداتێیدا نووسرا بوو (لێرەوە بۆ یەکەم جار ھێنری یەکەم پیاوی ھەسارەی [[زەوی]] پی دانا سەر مانگ، و لە مانگی یۆلیۆ،تەممووز، لە ساڵی (١٩٦٩)ز،١٩٦٩، بە ئاشتی ھاتووین بەناوی هەمووھەموو مرۆڤایەتی) ، ھەرسێ گەشتیارەکە واژووی خۆیان لەسەر تابلۆ کانزاییەکەکانزایییەکە کرد ،کرد، بەھەمان شێوەش سەرۆکی ئەوسای [[ئەمریکا]] (ڕیچارد نیکسۆن) واژووی کرد بوو.
 
== چوونەوە سەر مانگ ==
[[پەڕگە:Constellation logo white.svg|وێنۆک|لۆگۆی پرۆژەکە]]
[[ناسا]] لە ساڵی ٢٠٠٥ پرۆژەیەکی راگەیاندڕاگەیاند بە ناوی (the constellation program) کە ناوی گەرانەوە بۆ سەر مانگی ھەڵگرتبوو، بڕیار بوو دووبارە مرۆڤایەتی بچنەوە سەر مانگ بەلام ئەمجارە بە سەردان نا بە تەما بوون نیشینگەیەک لەوێ دابمەزرێنن. تا سالی ٢٠٠٩ ھەموو شتێکی تەواو بوو و چەندین بەشی ئەو پرۆژەیە جێبەجێ کرا و موشەکی بۆ دروست کرا بە ناوی [[Ares I-X]] بریار بوو تا سالی ٢٠٢٠ بە تەواوی پرۆژەکە تەواو ببێت و ساڵی ٢٠٢٠ مرۆڤ لەسەر مانگ بێت، بەڵام کاتێک [[باراک ئۆباما]] سەرکەوتنی بەدەست ھێنا لە ھەلبژاردنەکان و بووە سەرۆکی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمەریکائەمریکا]] بیر و باوەری وابوو کە ئەو پارەیەی خەرج دەکرێت بۆ ئەو پرۆژەیە زیادەیە و پێویستە لە شتێکی تردا خەرج بکرێت، لەبەر ئەوەی ھیچ کارێکمان بە مانگ نەماوە و ھیچ پێویستیش نییە بچینەوە سەر مانگ ھەر لەبەر ئەوە بە بڕیاری ئۆباما سەرجەم پارەکە گەرێندرایەوە [[وێستگەی بۆشاییی نێونەتەوەیی]].
 
== سەرچاوەسەرچاوەکان ==
* {{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر =http://en.wikipedia.org |سەردێڕ = «Moon» |زمان =ئینگلیزی |سەردان = ١٥ی نیسانی ٢٠١٧}}
* {{بیرخستنەوەی وێب | ناونیشان =https://www.nasa.gov/mission_pages/constellation/multimedia/orion_contract_images.html | سەردێڕ =کەشتی گەڕانی تاقمی ئۆریۆن | ڕێکەوتی سەردان =٢١ی ئازاری ٢٠١٧ | نووسەر =ناسا | ڕێکەوت =کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ | بڵاوکەرەوە =ناسا | زمان =ئینگلیزی | گتەگێڕانە = ئەمە بۆ زانیاریی مێژووی ھێڵدراوەتەوە }}
 
== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{زانیارییە کتێبخانەیییەکان}}
{{کۆمەڵەی خۆر}}
 
{{تووڵی دەروازە|گەردوون}}
 
[[پۆل:مانگ| ]]
[[پۆل:گەردوونمانگەکانی کۆمەڵەی خۆر]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/مانگ»