سوننە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

هەندێک لەو باوەڕەدان کە یەکەم هەڵوێست ئاڕاستەی سوننەی دیاری کرد هەڵبژاردنی [[ئەبووبەکر]] بوو بە خەلیفەی موسڵمانان، هەروەها باوەڕیان بە لە پێشی ئەبوبەکر هەیە پاشان هە رسێ خەلیفەکەی تر بە دواییدا بە پێی ڕیزبەندییەکەیان، [[عومەر]] پاشان [[عوسمان کوڕی عەفان|عوسمان]] پاشان [[عەلی کوڕی ئەبووتالیب|عەلی]]، بیرو باوەڕیان پێک هاتووە لە قورئان و سوننەت<ref name="جواد">[http://www.14masom.com/hkaek-mn-tareek/08.htm إبراهيم محمد جواد، مؤامرةپیلانی السقيفةسەقیفە]</ref>، سوننە پشتی ئەم ڕایە دەگرن، لە کاتێکدا شیعە هەڵبژاردنی ئەبووبەکر بە خەلیفە بە پێچەوانەی ڕاسپاردەکانی پێغەمبەر [[محەمەد]] ئەزانن، و بە پێی رای ئەوان پێشەوایەتی موسڵمانان بۆ عەلی کوڕی ئەبووتالیب و نەوەکانی ئەوە.

ئەتوانین بڵێین سوونە تائیفەیەکی سەربەخۆ بوون لە خەلافەتی عەلی کوڕی ئەبووتالیبدا لە خواریجەکان، و لەو دەستانەی لە دوای ڕێکەوتنی حەسەنی کوڕی عەلی لەگەڵ [[معاویە کوڕی ئەبووسوفیان]] دروستبوون، سوننە خۆیان نەخستە ئەو جیاوازیانەی لە نێوانیاندا هەبوو، لەوانە ئیبن عومەر و ئەنەسی کوڕی مالک<ref name="إسلامئیسلام أونلاين1ئۆنلاين1">[http://www.islamonline.net/Arabic/doc/2004/04/article02d.SHTML پێشکەوتنی مەزهەبی ئیسلامیەکان]</ref>، بەڵام جیابوونەوەی تەواوەتی هێشتا دەرنەکەوت لە نێوان سووننە و [[شیعە]]دا، بەڵام ئەو جیابوونەوەیە وردە وردە جوڵا، هێزی ئەو جوڵەیە لە کاتی [[دەوڵەتی ئەمەوی]]یدا زیادی کرد، کاتێک هاوەڵەکان و زاناکان چالاک بوون وەک ئەبوهورەیرە و حەسانی کوڕی سابت و ئەنەسی کوڕی مالک و عەبدوڵڵای کوڕی عومەر و زاناکانی مەدینە، و گێڕانەوەی فەرموودەکان گەیشتە قۆناغی نوسینەوە، و [[عومەری کوڕی عەبدول عەزیز]] پاڵپشت زانا سوننەکانی [[مەدینە]]ی ئەکرد، و لە کۆتاییەکانی سەردەمی ئەمەوی و سەرەتای [[دەوڵەتی عەبباسی|عەبباسیدا]] پێشەوا [[ئەبوحەنیفە]] دەرکەوت و ئیمام [[مالک]] ئەیخوێند، کۆکردنەوەی فەرموودە لە سەرەتاکانی دەوڵەتی عەباسیدا بوو، کە هەر لەم سەردەمەدا چوار خوێندنگەکەی سوننە تایبەتمەندیان وەرگرت و عەباسییەکان دواتر پشتیان پێ ئەبەستن بە شێوەیەکی فەڕمی، [[دەوڵەتی عەبباسی|عەبباسیەکان]] سوونە بوون لەبەر پشت بەستنیان بە چوار خوێندنگەکەی سوننە و [[شیعە]] بوون لەبەر ئەوەی بانگەوازیان بۆ ئالبێتی پێغەمبەر ئەکرد بە پێی تێگەیشتنی سەردەمەکەیان، ئەمەش ئەوە ئەگەیەنێت، کە جیاکەرەوەی ڕوون بەڵام ناتەواو دەرکەوتووە لە نێوان سوننە و شیعەدا لە سەردەمی عەبباسیدا.

مەزهەبی سوننە لە هەموو مەزهەبە ئیسلامیەکان زیاتر بڵاو بۆتەوە و شوێنکەوتووی هەیە، و ژمارەی شوێنکەوتووەکانی %٩٠ی ئیسلامی جیهان ئەگرێتەوە،ئەگرێتەوە <ref>[http://www.islamonline.net/servlet/Satellite?pagename=IslamOnline-Arabic-Ask_Scholar/FatwaA/FatwaA&cid=1122528601362 ئیسلام ئۆنلاین]</ref>، و بە مەزهەبی فەڕمی زۆر لە دەوڵەتە ئیسلامیەکانی ئەمڕۆ دادەنرێت، و لە مێژوودا مەزهەبی فەڕمی زۆر لە دەوڵەتە ئیسلامیەکان بووە لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا، بۆ نموونە [[دەوڵەتی عوسمانی]] مەزهەبی سوننە مەزهەبی فەڕمی دەوڵەت بووە و پشتیان بە خوێندنگەی حەنەفی بەستووە وەک سەرچاوە بۆ بڕیار و یاساکانی دەوڵەت، لە هەمان کاتدا دانیان ناوە بە مەزهەبەکانی تر و دادوەر و فێرکاریان بۆ دانابوون، و ئەتوانین بڵێین سوونە زۆرینەی دەوڵەتەکانی جیهانی ئیسلامی پێک دە هێنن بێجگە لە دەوڵەتەکانی؛ [[ئێران]] و [[ئازەربایجان]] و [[بەحرەین]] و [[عێراق]] کە شیعەی دوانزە ئیمامی زۆرینەیان پێک دەهێنێت و [[عومان]] مەزهەبی ئەبازی زۆرینەی پێک دەهێنێت.

بە پێی نوێترین لێکۆڵینەوەکان کە ئاژانسی هەواڵی جیهانی بڵاوی کردۆتەوە ژمارەی موسڵمانان لە ساڵی ٢٠٠٩ دەگاتە ١,٥٧ ملیار کەس، بە پێی هەمان سەرچاوە ڕێژەی سوونە ئەگاتە (%٨٧-%٩٠)ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ژمارەی موسڵمانانی سوونە لە نێوان (١,٣٧-١,٤) ملیار کەسدایە<ref name="BBC study">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/8296200.stm One in four is Muslim, study say] 8 October 2009</ref><ref name="CNN report">[http://edition.cnn.com/2009/WORLD/asiapcf/10/07/muslim.world.population/index.html Nearly 1 in 4 people worldwide is Muslim, report says] October 12, 2009</ref>

*سەلەفی (السلفية)؛ کۆمەڵێک بوون لە سەدەی چواری کۆچیدا دەرکەوتن، ئەگەڕێنەوە بۆ ڕاکانی ئەحمەدی کوڕی حەنبەل و بە سەلماندنی دادەنێن بۆ ئەو سیفەتانەی خوا کە لە قورئان و سوننەتدا هاتووە، و لە زاناکانیان ئیبن تەیمیە و و ئیبن قییەمی جۆزییە، و لە سەردەمی نوێدا لە [[نیمچەدوورگەی عەرەبی]] دەرکەوت لەسەر دەستی محەمەدی کوڕی عەبدول وەهاب هاوکات لەگەڵ پێکهاتنی دەوڵەتی سعوودیەی یەکەم<ref>میژووی مەزهەبە ئیسلامیەکان، محەمەد ئەبووزەهرە، پەڕە 181:185</ref>.