شیعە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
شیعە
 
No edit summary
ھێڵی ٤:
| ئایین = ئیسلام
| لق لێ بۆوە = لە بیروەباوەڕدا/ دوانزە ئیمامی، ئیسماعیلی، زەیدی، عەلەوی</BR> لە فیقهدا/ جەعفەری، زەیدی، شافعی، حەنبەلی، زاهڕی ..هتد
| شوێنگە =زۆرینە پێک دەهێنن لە؛</BR>ئێران،{{flag|ئێران}}، عێراق،{{flag|عێراق}}، ئازەربایجان،{{flag|ئازەربایجان}}، {{flag|بەحرەین}} </BR>بەبەڕێژەیەکی زۆر لە وڵاتەکانی؛</BR> [[پاکستان]]، [[تورکیا]]، [[یەمەن]]، [[کووەیت]]، ئاڵبانیا،[[ئاڵبانیا]]، کۆسۆڤۆ،[[کۆسۆڤۆ]]، لوبنان،[[لوبنان]]، سووریا،[[سووریا]]، ئەفغانستان،[[ئەفغانستان]]، [[میرنشینە یەکگرتووەکانییەکگرتووە عەرەب،عەرەبییەکان]]، [[قەتەر]]</BR> و لەم شوێنانەدا هەن بە ژمارەیکی دیار؛</BR> [[عەرەبستانی سعوودی،سەعوودی]]، هیند،[[هیندستان]]، عومان،[[عومان]]، [[تاجیکستان]]</BR> و بە ڕێژەیەکی کەم لە وڵاتەکانی تر.
| چەندجارەیی = ١٥٤-٢٠٠ ملیۆن کەس
| زانستگەکان = مەککە، مەدینە، قودس، کەربەلا، نەجەف
ھێڵی ١٣:
 
==ناونان==
شیعە لە بنەڕەتدا لە زمانی عەرەبیدا بە مانای شوێن کەوتن دێت، و لە مێژووی ئیسلامیدا، زاراوەی شیعە بۆ زۆر لە بزوتنەوە ئیسلامیەکان بەکارهاتووە وەک شیعەی عوسمان و شیعەی معاویە و ئەوانی تر، بەڵام وشەی شیعە بە تەنها بە کاردێت بۆ شوێنکەوتووەکانی عەلی، و شیعە لەو بڕوایەدان کەوا ناونانە لە فەرموودەیەکی پێغەمبەردا هاتووە لە وەڵامی پرسیارێکی عەلیدا؛ کێ باشترین کەسی سەر زەوییە؟، وەڵامی ئەداتەوە؛ «أنت وشيعتك»، واتە؛ تۆ و شوێنکەوتووەکانت. لەبەرئەوە شیعە لەو بڕوایەدان کە شیعە لە دوای وەفاتی پێغەمبەر دەرنەکەوتووە بەڵکو شیعە خۆی ئیسلامی ڕاستەقینەیە، و ئەم فەرموودەیە بە گێڕانەوەی جیاواز لە هەندێک لە کتێبەکانی شیعە و مەزهەبەکانی تردا هاتووە<ref>[http://www.shiastudies.com/arabic/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=569 الموقعسایتی العالميجیهانی للدراساتبۆ الشيعيةلێکۆڵینەوەکانی شیعە]</ref>.
==پێکهاتنی مەزهەبی شیعە==
شیعە لەو بروایەدان کە ئەوان خودی ئیسلامن، و وایدانانێن ئەو مەزهەبە دوای [[ئیسلام]] دەرکەوتبێت بەڵکو بە خودی ئیسلامی دادەنێن، و لەو باوەڕەدان کە موسڵمانی لە خواترس ئەبێت شوێنکەوتوو و ملکەچی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بێت، لەبەر ئەوە شوێنکەوتن بە یەکێک لە [[کۆڵەکەکانی ئیسلام|پایەکانی ئیسلام]] دادەنێن و پێغەمبەر لە ماوەی ژیانیدا بنەڕەتەکەی داناوە و پێش وەفاتکردنی لە ڕۆژی غەدیری خەم ویلایەتی عەلی ڕاگەیاندووە لە دوای خۆی بە پێی بیروباوەڕی شیعە، هەروەها تائیفە ئیسلامیەکانی تر بە دروستکراو دادەنێن و ئەڵێن لە لایەن فەرمانڕەواو سوڵتانەکانەوە دانراوە و بۆ دوورخستنەوەی ئیسلام لەوەی پێغەمبەر [[محەمەد]] ویستویەتی.
 
هەندێک لە مێژوونوسان وایدادەنێن، کە سەرەتای شیعە دروستبوو لە پاش وەفاتی پێغەمبەر کاتێک موسڵمانان کۆبوونەوە لە سەقیفەی بەنی ساعدە بە ئامادەنەبوونی بەنی هاشم بۆ نمونە [[عەلی کوڕی ئەبووتالیب]] و عەبباسی کوڕی عەبدول موتەلیب کە خەریکی ناشتنی پێغەمبەر بوون، و کۆبوونەوەکەی سەقیفە کۆتایی هات بە هەڵبژاردنی [[ئەبووبەکر]] بە کۆبوونی پشتیوانان و کۆچەران لە سەری، لە دوای کۆبوونەوەکە کۆمەڵێکی بچوک لەوانەی ئامادەی نەبوون کۆبوونەوە لە ماڵی عەلی و ناڕازیی بوون لە هەڵبژاردنی ئەبووبەکر<ref>تاريخمێژووی الأممنەتەوە والملوكو - الطبريپاشاکان - ذكر استخلاف أبو بكرتەبەڕی</ref>.
 
و هەندێک وای اداەنێن کە ئەمە بەرەو پێشچوو لە سەردەمی خەلیفە [[عوسمانی کوڕی عەفان]]دا، کە هەندێک لەو سیاسەتانەی کارگێڕەکانی لە [[شام]] و [[میسر]] پێی هەڵئەسان بوو بە هۆی توڕەکردنی خەڵک و شۆڕشیان ڕاگەیاند لەگەڵ ئەوەی عەلی خۆی ویستی ڕێگەیان لێبگرێت، بەڵام لە کۆتاییدا عوسمان کوژرا، و پاشا موسڵمانان کۆبوونەوە لە دەوری عەلی و داوایان لێکرد [[خەلافەت]] بگرێتە دەست. لێرەدا جارێکی تر بیرۆکەی هاوسۆزبوونێکی نوێ دەستی پێکرد و عەلی کرا بە حاکمی فەڕمی موسڵمانان لەلایەن زۆرینەی خەڵکەوە.
 
لە سەرەتاوە ناکۆکی دەستی پێکرد لەگەڵ هاوەڵەکانی وەک معاویە و تەڵحە و زوبێر، و زاراوەی شیعەی عەلی دەرکەوت کە بە هاوەڵەکانی عەلی ئەوترا کە پاڵپشتیان لێئەکرد لە بەرامبەردا کۆمەڵێکی تر دروست بوون و ناوی خۆیان نا شیعەی عوسمان و داوای حەقی خوێنی عوسمانیان ئەکردو گەیشتە ئاستێک کە خەلافەتی عەلیان ڕەت ئەکردەوە لەبەرئەوەی خاو بوو لە بەدەنگەوەچوونی داواکەیان بۆ تۆڵە سەندنی عوسمان، لە سەرەوەی شیعەکانی عوسماندا [[معاویە کوڕی ئەبووسوفیان]] بوو لەلایەک و عائیشەی خێزانی پێغەمبەر بوو لە لایەکی تر و پاشان رووداوەکانی وەک شەری جەمەل و شەری سەفین لە نێوان لایەنگرانی عەلی و لایەنگرانی حەقی عوسماندا کەوتەوە هەروەها کۆمەڵە نوێکانی وەک خەواریج دەرکەوتن، و عەلی کوڕی ئەبووتالیب لەسەر دەستی یەکێک لە خەواریجەکان کوژرا لە کاتی نوێژی بەیانیدا لە [[کووفە]]<ref name="عەلی کوڕی ئەبووتالیب">[http://www.ahl-ul-bayt.org/newlib/aalam/02e_ali/022.htm#_ftn3 عەلی کوڕی ئەبووتالیب - دەروازەی٤ - بەشی٥]</ref><ref>ئیبن ئەسیر، شێری دارستان پەڕە 805</ref><ref>بلازەری، أنساب أشراف پەڕە 376</ref>.
 
==کەربەلا==
ھێڵی ٣٥:
تائیفەی دوانزە ئیمامی باوەڕیان بە چواردە کەسی پارێزراو هەیە لە هەڵە و تاوان لە وانە دوانزەیان ئیمام (پێشەوای) پارێزراون، و باوەڕیان وایە کە محەمەد مەهدی کوڕی ئیبن حەسەن عەسکەری لەوانە، و ئەم کەسایەتیە چاوەڕێکراوە بەڵێنپێدراوەکەیە و لە بەرچاو دیارنەماوە پاشان ئەگەڕێتەوە تا زەوی پڕ دەکاتەوە لە دادپەروەری.
 
ئائیفەی دوانزە ئیمامی بە گەورەترین تائیفەی شیعە دادەنرێت لە ڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە، و ڕێژەکەیان بە نزیکەی %٨٥ی شیعە مەزندە دەکرێت، و [[ئێران]] و [[عێراق]] و [[ئازەربایجان]] نزیکەی سێ بەشی شیعەی دوانزە ئیمامی لە خۆ ئەگرن ئەمەش ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی حوکمی [[سەفەوییەکان]] ١٥٠١-١٧٣٦ز کە شا ئیسماعیلی سەفەوی مەزهەبی شیعەی دوانزە ئیمامی سەپاند بەسەریاندا و ئەمەش بوو بە هۆی ئەوەی نەتەوەکانی وڵاتی فارس و ئازەربایجان و هەندێک لە تورکەکان ببن بە شیعە<ref>Despite occasional Shīite rulers, the Shīites remained almost everywhere an Islāmic minority until the start of the 16th century, when the Iranian safavid dynasty made it the sole legal faith of their empire, which then embraced the Persians of Iran, the Turks of Azerbaijan, and many of the Arabs of Iraq proper. These peoples have since been overwhelmingly Ithnā Asharīyah and have given that sect a vigorous life.ئینسایکلۆپیدیای بەریتانی ووتاری شیعە</ref>»..
 
جەعفەر سادق زانست (فیقهی) شیعەی دانا و قوتابیەکانی بڵاویان کردەوە لە نیو خەڵکیدا و هەزران قوتابی لەسەر دەست زانستیان وەرگرت و موسڵمانان بە گشتی بە ئەستێرەی نەتەوەی ئیسلامی دادەنێن لەبەرئەوە ئەم تائیفەیەبە (جەعفەریی)یش ناودەبرێن.
ھێڵی ٥٦:
 
==شیعە لە ئێستادا==
دوانزە ئیمامی بە گەورەترین تائیفەی شیعە دادەنرێت، پاشان ئیسماعیلی دێت، پاشان زەیدی بە ڕێژەیەکی کەم، و ژمارەی شیعە لە جیهاندا لە نیوان ١٥٤ بۆ ٢٠٠ ملیۆن کەسدایە، بە ڕێژەی %١٠ بۆ %١٣ لە کۆی ژمارەی موسڵمانان لە جیهاندا، نزیکەی ١١٦ ١٤٧ ملیۆنیان لە قاڕەی [[ئاسیا]]دا ئەژین، کە سێ بەشی ژمارەی موسڵمانانی شیعە دەکات بە گشتی، و بەشەکەی تریان لە [[باکووری ئەفریقا]]دان، و ژمارەیان لە نێوان ٣٦ بۆ ٤٤ ملیۆن کەسدایە، و زۆربەی شیعە نزیکەی %٨٠-%٨٦ لە چوار وڵاتدا ئەژین ([[ئێران]] و [[پاکستان]] و [[هیند]] و [[عێراق]])<ref name="Muslim Population">Mapping the Global Muslim Population, page 8</ref>.
 
==ڕۆژمێری ئایینی==
ھێڵی ٦٢:
*جەژنی قوربان؛ کۆتایی حەجە لە مەککە، و ئەکەوێتە ١٠ی زولحەجە.
*جەژنی غەدیر؛ ڕۆژی بەیعەتدانی غەدیرە بە عەلی بە پێی بیروباوەڕی شیعە و ئەکەوێتە ١٨ی زولحەجە، هەروەها ناودەبرێت بە جەژنی گەورە و جەژنی ویلایە.
[[پەڕگە:Ashoora.jpg|thumb|270px|"''نواندن''" یەکێک لە دروشمەکانی کە ئەنوێنرێت لای شیعو و ئاماژە بە ڕووداوەکانی ڕۆژی عاشوڕا دەکات]]
*عاشورا؛ ساڵیادی شەهیدکردنی حسەینی کوڕی عەلیە و ڕۆژێکی غەمگینە بۆ شیعە و ئەکەوێتە ١٠ی موحەڕەم.
*چلە(الأربعین)؛ یادی ئازاردانی ژن و مناڵی حسەینە، دوای کوژرانی حسەین، لە کەربەلاوە ئەبرێن بۆ [[دیمەشق]]، و لە نێویاندا ژمارەیەک مناڵ هەبووە (کە نەوەی پێغەمبەر [[محەمەد]] (د.خ) تێدا بووە) و مردوون بە هۆی گەرما و تینویەتیەوە، و ئەم یادە ئەکەوێتە ٢٠ی سەفەر، چل ڕۆژ دوای عاشورا.
Line ٧٨ ⟶ ٧٩:
*ئایەتوڵڵا عوزما سەید حسەین وەحید خۆراسانی (١٩٢٤-٠٠٠٠)
*ئایەتوڵڵا عوزما سەید عەلی حسەین خامنەیی (١٩٣٩-٠٠٠٠)
==ئەمانەش ببینە==
*[[سوننە]]
 
==سەرچاوەکان==
<references/>
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/شیعە»