یارسان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[وەشانی تاوتوێ نەکراو][وەشانی تاوتوێ نەکراو]
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دەربازدانی ١ سەرچاوە و تاگکردنی ٠ بە مردوو) #IABot (v2.0
ب موستەفا ← مستەفا (بەپێی داواکاری)؛ دەستکاریی جوانکاری
ھێڵی ١:
{{یەزدانێتی}}
 
'''یارسان''' بە '''ئەھلی حەق''' یان '''کاکەیی''' دەوترێت گروپێکی تایبەتن کە ھەڵگری بیروباوەڕی ئاینی جیاوازن، لە گەلێک شوێنی [[کوردستان]]دا بڵاون بە تایبەت لە [[کرماشان]] و [[گەرمیان]]. [[کاکەیی]] دانیشتووی [[کەرکووک]] و لێواری زێی نێوان [[ھەولێر]]-[[مووسڵ]] و [[شەبەک]] ئەمانە ھەموو بە بنەچەکی ھۆز و زمان و بیروباوەڕی ئاینی دەگەنەوە یەکتر.
شوێنەکانی نیشتەجێ بوونی ئەھلی حەق (یارسان) لە کوردستاندا، لە کۆنەوە تا ئەم سەردەمە ھەندێک گۆڕانکاری بە خۆوە دیوە. بەڵام ئەوەی کە ھەمووان لە سەری پیداگری دەکەن ئەوەیە کە لە سەرەتادا ئایینی یارسان لە ناوچەکانی [[ھەورامان]] و [[شارەزوور]] و [[لوڕستان]] بڵاوبووتەوە و گەشەی کردووە، جا دواتر گەیشتووتە ناوچەکانی تری [[کوردستان]] و [[ئێران]].<ref name="t1">{{Cite web |url=http://www.kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |title=میژوو و فەلسەفەی یارسان |access-date= ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311115837/http://kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |archive-date=١١ی ئازاری ٢٠١٦ |dead-url=yes }}</ref>
 
بە بۆچوونی ھەندێک لە مێژووناسان، ناوی یارسان کورتکراوەی "یارسولتان"ە<ref>[http://www.alaeadin.blogfa.com/post-20.aspx بابایادگار، چشمە آناھیتا: دیار یارسان]</ref> و مەبەست لێی [[سوڵتان سەھاک]]ە (بە [[فارسی]]: سلطان اسحاق)، ھەرچەند بوونی ئاینی یارسان دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی میتراییەکان (٤٠٠٠ - ٥٠٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر) بەڵام سوڵتان سەھاک بە داڕێژەرەوەی ئاینەکە دادەنرێت.<ref>ئێستا مەزارەکەی لە گوندی شێخانە لە ھەورامان.</ref> کە رێبەرێکی دیاری ئەم بیروباوەڕەیە لە کوردستاندا. یاخود یارستان بە واتای شوێنی یار یا موردانی ئەھلی حەق.
کۆنترین ناودارانی یارسان [[بابا تاھیری ھەمەدانی]] (٩٣٧ – ١٠١٠)ز لای یارسانەکان پیرۆزە و ھەندێک لە نوسراەوەکانی لە [[سەرەنجام]] کە بەدی دەکرێت کە نووسراوی ھەرە پیرۆزی یارسانە.<ref name="t2">[http://////www.el7ad.com/smf/index.php?topic=20063.0;wap2 الدیانات القدیمة فی کوردستان / دیانة الکاکائیة]</ref>
 
ئاینی یارسان بە چەند گڕێکی (دەوران) دا رویشتووە، پەییڕەوانی ئاینەکە ماوەی ھەرگڕێک بە ٣٠٠ ساڵ دەخمڵێنن بەپێی سەرئەنجام. ھەتاوەکو سەردەمی سوڵتان سەھاک ئاینی یارسان ھەشت گڕێ بەخۆەوە بینێوە، کەواتا تەمەنی ئەمم ئاینە بە لای کەمەوە بۆ ٢٤٠٠ ساڵ ثێش ئێستا دەگەرێتەوە.
 
بالولی دانا (کەسایەتیەکی یارسانیە لە سەدەی ١-٢ی کۆچی دەژیا)، لەوسەردەمە باس لە زیندوکردنەوەی ئاینی یارسان دەکات، دەفەرمێ:
ھێڵی ٢٢:
 
== ناوداران ==
* [[سوڵتان سەھاک]] (١٢٧٦-١٣٩٥ز): شۆرشگێرێکی پیشکەوتوخوازی بیروباوەڕی یارسانەکانە. کوڕی شێخ عیسا بەرزنجەیە و لە پردیوەری ھەوراماندا ژیاوە.
* شائیبراھیم: کوڕی محمد گەورەسوار.
* باوەیادگار: لە سەدەی ھەشتەمی کۆچیدا ژیاوە مەزاری لە بناری چیای داڵاھۆیە لە نزیک گوندی زەردەی رێژاوی سەر بە کرند لە رۆژئاوای کرماشان.<ref>[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=38801 خانەدانەکانی یارسان]</ref>
ھێڵی ٣٤:
 
== زمان و شیعر ==
زمانی بیروباوەری یارسانی شێوەزاری [[گۆران|گۆرانە]]ە کە زمانی دانیشتووانی چەندین دەڤەرە لە کرماشان، ئەردەڵان، باکووری لوڕستان و [[ھەمەدان]]. بۆ ماوەیەکی درێژ زمانی ڕەسمی حوکمڕانانی کوردستان و زمانی شیعر و شاعیران بووە. گێڕانەوەی بەیت و ستایشی یارسان بە ئاوازەوە وشەی ''گۆرانی''ی بە واتای ستران لە زمانی کوردیدا پەیداکردوە.{{ژێدەر}}
نموونەی بەیتی یارسان (شیعری ''شاخوشین لوڕستانی''):
{|
ھێڵی ٥١:
 
== بیروباوەڕ ==
وا دەزانرێت کە بیروباوەڕی یارسانی یەکێک بێت لە شیعەی توندڕەو کە بە عەرەبی بە (غولات) ناو دەبرێن واتە توندڕەو، کە لە سەدەی نؤیەمدا سەری ھەڵداوەو زیاتر بە "قزڵباش" بانگ دەکران. وشەی لێکدراوی "ئەھلی حەق" لە فەرھەنگی "صۆفیە"دا بە کەسانێک دەگوترێت کە پلە سەرەتاییەکانی تێگەیشتن "شەریعەت، تەریقەت، مەعریفەت" یان تێپەڕکردووە و گەیشتوونەتە ئەوپەڕی تێگەیشتوویی، واتە "حەقیقەت". ھەروەھا ئەم وشەیە بە مانای کەسایەتی تێگەیشتوو لە "رازی ئایین" دەگوترێت کە لەلایەن "سوڵتان سەھاک"ەوە گەشەی کردووە. سوڵتان سەھاک گۆرانکاری خستۆتە ناۆ ئەم ئاینە کوردیە کۆنە، بۆ پارێزگاری لە ئاینەکە و ھەوڵانی رواڵەتی ئاینەکەی بە عەلی کوری تالیب داپۆشیوە بۆ ئەوەی بتوانێت یار و یاوەرانی بپارێزێت. ئەم ئاینە باوەری بە دۆن و دۆن (دوبارە ژیانەوە بەڵام لە کەسێکی دیکە) ھەیە، عەلی کوری تالیب یەکێک بووە لەو کەسانە کە ژیانی کەسایەتیەکی پیرۆزی یارسان بووە، ھەر لەبەر ئەوە بە چاوی رێزەوە لە لایەن کاکەییەکانەوە تەماشای دەکرێت بەلام کەسایەتی دیکە ھەن، وەکو عیسای مەسیح، بوودا.... ھتد ھەمان پیرۆزیان ھەیە.
 
یارسان (کاکەیی) باوەڕیان بە خوادیەکی گەورە و بنچینەیی ھەیە لەگەڵ شەش ھاوشێوەی خودا (واتە ڕۆحی خودا لەو شەش کەسەشدا ھەیە) ھەندێک لەو کەسانەش بە پێی بیر و باوەڕی یارسانیەکان بریتین لە [[مەسیح]]، [[عەلی کوڕی ئەبوتالیب]] و [[سوڵتان سەھاک]] کە ئەوان پێشیان وایە سوڵتان ئیسحاق لە دایکبونەکەشی لە کەسێکی وەک مریەم بووە. شوێنەکەوتوانی یارسان باوەڕیان بە کۆپیکردنەوەی ڕۆح ھەیە و پێیان وایە خودا گەورە سەرەکیەکە ئیش و کاری مرۆڤ ڕاستەوخۆ بەڕێوە نابات و بەڵکو لە ڕێگەی شەش لاشەکەوە کارەکان بەڕێوە ئەبات کە ڕۆحی خۆی تێکردوون. کتێبە پیرۆزەکەی یارسان ناوی [[سەرەنجام]]ە.
 
== بنەماڵەکانی حەقیقەت ==
لە دەستووری یارسان ھەر پەیڕەوی ئەم ئایینە دەبێ پیر و دەلیلی بێت. لە سەردەمی [[سوڵتان سەھاک]]ەوە، [[پیر بنیامین]] پیر و [[داو کەوسوار]] دەلیلی ھەموو یارسانیەکان بوون. بەڵام ناوبڕاکان بە ھۆی ھاوسەگیری نەکردن منداڵیان نەبووە و سوڵتان سەھاک حەوت بنەماڵە (خانەدان یا دوودە) بە ناوی بنەماڵەکانی حەقیقەت دامەزراند تا نەسلەکانی داھاتووی یارسانیەکانیش لە ھەر چەرخە و سەردەمێک پیر و دەلیلیان بێت.<ref name="ReferenceA">ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٦٩.</ref>
 
ھێڵی ٦٤:
# [[بنەماڵەی خامۆشی]]
# [[بنەماڵەی میرسۆری]]
# [[بنەماڵەی موستەفاییمستەفایی]]
# [[بنەماڵەی حاجی باوەیسی]]
 
ھێڵی ٩٤:
{{ئایینەکانی کوردستان}}
 
[[پۆل:یارسان| ]]
[[پۆل:ئایین لە ئێران]]
[[پۆل:یارسان]]
[[پۆل:چاندی کوردی]]
[[پۆل:ئایینەکانی کوردستان]]