پارێزگای ھەڵەبجە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دەربازدانی ٢ سەرچاوە و تاگکردنی ٠ بە مردوو) #IABot (v2.0
چاککردنی ڕێنووس، خاڵبەندی.
ھێڵی ٦٧:
* ڕوباری تانجەرۆ
* ڕوباری زەڵم
* چەمی ڕیشینڕیشێن
* چەمی چەقان
* چەمی ئێڵان قۆز
ھێڵی ٧٨:
* [[ئاوی لێڵە]]
{{Div col end}}
ئێستا دانیشتوانی شاری ھەڵەبجە ٥٥ ھەزار کەسە، بە کۆی گشتگشتی ناحیەکان و دێھاتەکان ٩٨ ھەزار کەسە.
 
=== کانییەکان ===
ھەڵەبجە و دەور و بەری لە بەر ئەوەی ناوچەیەکی باراناویە بەم پیَ یەپێیە کانی و چەم و کارێزی زۆری تێدایە، ئەمە ناوەکانیانە:
{{Div col|cols=4}}
* کانی سۆفی خدر
ھێڵی ٩٩:
* کانی باخی مەحموودی یار وەیش
* کانی حەمە تاھی
* کانی باخی پورکە حەلیم، وەچەندو چەند کانیلەیەکی تر...
{{Div col end}}
 
ھێڵی ١١٤:
=== زێکان ===
 
* دەلێن: لە ئاوی زەڵم و چەند جۆگەیەک سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت، و بە شارەزووری سەروداسەروودا تیَ ئەپەرِێتتێدەپەڕێت تا ئەرِوادەڕاوت و لەگەڵ چەند جۆگەیەکی تردا یەک ئەگرندەگرن.
* زەڵم: لە رِۆژھەلاَتیڕۆژھەڵاتی گوندی زەڵمەوە تاڤگەی ئاوێکی گەورەیە، بە ناو شاری خورماڵدا تیَ ئەپەرِێتتێدەپەڕێت.
* تانجەرۆ: لە گوندی قزلەرەوە بەرەو خوار تالەگەڵ ئاوی سەرچناردا تێکەڵ ئەبێتدەبێت، پاشان لە خواری شاری سلێمانیەوە لە دەوروبەری بەکرەجۆ و بناری زرِگوێززڕگوێز و شاخی گڵەزەردەوە لەگەڵ بنار قەراخدا چەند جۆگە و ئاوێکی تێکەڵ ئەبێتدەبێت و رِووباریڕووباری تانجەرۆ دروستدرووست ئەکەندەکەن، کە لە خواری دێھاتەکانی عەشرەتی گەڵاڵیەوە لە گەڵلەگەڵ رِووباریڕووباری زەڵم تێکەڵ ئەبندەبن.
* رِیشێنڕیشێن: سەرچاوەی ئاوێکی گەورەیە لە گوندی (رِیشێنڕیشێن) ی بناری چیای (سورێن) وە ھەڵدەقوڵێت.
* سیروان: لە زێکانی پێشوپێشوو گورەترەگەورەترە و لە کوردستانیڕۆژھەڵاتی ئێرانەوەکوردستانەوە سەرچاوەی گرتووە.
* زمکان: لە گوندی توشانی کوردستانیڕۆژھەڵاتی ئێرانەوەکوردستانەوە سەرچاوەی گرتووەگرتووە، و دێتە ناوچەی تاوە گۆزیتاوەگۆزی و لەوێوە تێکەڵ بە سیروان ئەبێتدەبێت.
* لێڵە: لە باکوریباکووری شاری جوانرِۆوەجوانڕۆوە سەرچاوە ئەگریَدەگرێت و ئەمیش بە ناوچەی تاوەگۆزیدا دێت و ئەرِژێتەدەڕژێتە سیروانەوەھەمووسیروانەوە، ھەموو ئەم زێیانەش کە باسمان کردن ئەرِژێنەدەڕژێنە دەریاچەی دەربەندیخانەوە.
 
=== چەمەکان ===
* گوڵان: لە سەرچاوگەی گوندی سەرچاوگی کۆکۆییەوە سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت.
* کوڵە بۆز: لە سەرچاوەی ئاوی بامۆک و کانی شێخ سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت و بە شاردا ئەرِواتدەڕوات.
* قەدەغە: لە سەرچاوەی ئاوی باوەگۆچەک سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت.
* چەمی پریسی سەروو: کە لە سەرچاوەی سەر بەڵخ و بەرکە وورگەوەورگەوە سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت.
* چەمی تەوێڵە: لە سەرچاوەی ئاوی ھاوینەھەواری ئاوێسەر سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت.
* چەمی تریفە: لە سەرچاوەی ئاوی گوندەکەوە سەرچاوە ئەگرێتدەگرێت.
* چەمی بیارە: لە سەرچاوەی ئاوی کێمنە و ھانە گەرمەڵە وەو سەرچاوەی سەرچاەیدەگرێت، ئەگرێتئەمانەئەمانە و چەندین چەم و ووردەوردە چەمی تر لە ناوچەکەدا ھەنھەن، کە بە گشتی مەڵبەندی ھەلچەبجەیانھەڵەبجەیان ئاوەدان کردووەتەوە.
 
== ھاوینەھەوارەکانی پارێزگای ھەڵەبجە ==
* گوڵان: ئەکوێتەدەکەوێتە رِوویڕووی قیبلەی شارەوە، دۆڵێکی ئاوداری سەوز و پرِپڕ باخ و باخاتە، سەرەو ژوور درێژ ئەبێتەوەدەبێتەوە تا کانی زرِگوێز،زڕگوێز، لە خواریشەوە بە کلکەی باخی شێخ وەلی تەواو ئەبێتدەبێت. لە ناوەرِاستیناوەڕاستی ئەم دۆڵەدا گوندی گوڵان ھەیە کە لە دوو ماڵ پێک ھاتووە. شێخ مۆمنی گوڵانی گۆرِیگۆڕی موبارەکیپیرۆزی بە رِاسەریڕاسەری گوڵانەوەیەگوڵانەوەیە، و بە دەوریدا گۆرِستانێکیگۆڕستانێکی گەورە دروستبووە ھەندیَھەندێک لە خەڵکی شار مردووەکانیان لەویچلەوێ ئەنێژندەنێژن. ئەم دوو ماڵەی گوڵان جگە لە بەرھەمی باخ و دارودەوەن ھەندیَھەندێک کشتوکاڵیش ئەکەندەکەن بۆ خۆیان بەمەش ھێندەی تر دۆڵەکەیان رِازاندوەتەوەڕازاندوەتەوە.
* وەزگێرِوەزگێڵ: ھاوینەھەوارێکی دڵگیرە ئەکەوێتەدەکەوێتە خۆرھەڵاتی شارەوە بە سنگی چیای شتروێوە خۆی ەڵواسیوەھەڵواسیوە بە رِوویڕووی دۆڵی ھاواراھاواردا بەرەکەت ئەبارێنیَدەبارێنێت. کانیەکی سازگاری ھەیە و ھەمیشە سەرسەوزە. وەزگێڵ لە رِاستیداڕاستیدا (وەز+کێڵ) ە ووشەکەوشەکە ھەورامیە بەواتای کێڵی کوێز، (ک) گۆرِاوەگۆڕاوە بە (گ).
* سەرکەن: سەرچاوەی ئاوێکی سازگارە کە ھەندێک دار و درەخت و زەوی بە دەوریدا دێراو ئەکاتدەکات. سەیرانگایەکی خۆشە و ئەکەوێتەدەکەوێتە خوارووی دۆڵی تاوێرە بە پشتی گوندی عەنەب و جەلیلەدا.
* ئاوێسەر: کارێزێکی گەورە و ئاوێکی سازگار و مشەی ھەیە لە سەروو شارە دیَیدێی تەوێڵەوەیە. باخی گوێز و میوەکانی تر ئاودێر ئەکات،دەکات، درەختی گوێز و تووی باڵا ھەڵچوو سیچبەرێکیسێبەرێکی خەستیان خستوەتە سەری و بە درێژایی وەرزی ھاوین جێگای گەشت و سەیرانەسەیرانە، و گۆران واتەنی شنەی سێبەری داری گوێز و تووئەسرِنتووئەسڕن ئارەقی رِێبواریڕێبواری ماندوو.
* ئەحمەد ئاوا: ئەم گوندە خۆش و دڵگیرە کاتی خۆی مەڵبەندی دەسەڵاتی ئەردەڵانییەکانئەردەلانییەکان بووە. لە کاتیَکداکاتێکدا خانئەحمەدخان ئەحمەد خانی کورِیکوڕی ھەڵۆ خانی ئەردەڵانیئەردەلانی فەرمان رِەوایفەرمانڕەوای میرنشینی ئەردەڵانئەردەلان بووەبووە، ھەر لە خۆشی خان ئەحمەد خان بوەبووە ناونراوە ئەحمەد ئاوا، نەک وەکو ئەوەی برای خۆشەویستم کاک حەکیمی مەلا ێاڵحساڵح ئەڵێتدەڵێت. گوندێکی سەر سەوزی پرِپڕ لە باخ وباخاتەو باخاتە و ئاو و ھەواەکیھەوایەکی لە باری ھەیە کە لە دوا مانگی بەھارەوە تا سەرەتای پایز خەڵَکیخەڵکی ناوچەکە سەیرانی تیاتێدا ئەکەندەکەن. زیَیزێی زەڵم بەخورِبەخوڕ بە بەردەمیدا رِەتڕەت ئەپەرِێتدەپەڕێت بە تەنیشتیەوە بەرەو سەرچاوەی زەڵم شوێنێکی ئێجگار خۆشی تیایە بە ناوی (بن پەڵگ) کە بە بەردی پان سەکۆ و بانێکی تیاتێدا دروستدرووست کراوە، دیمەنێکی دڵبزوێن و سەرنج رِاکێشیسەرنجڕاکێشی ھەیە.
*
* سەرچاوەی زەڵم: لە ئەحمەد ئاواوە بەرەو کۆتایی دۆڵەکە تاڤگەیەکی بەرزە بە نیوەی چایاکەیچیاکەی ھەورامانەوە وەکو بەفرێکی سپی بەرئەبێتەوەبەردەبێتەوە بەرەو خوارەوە، ئاوێکی شیرین و سازگارە و رِێچکەڕێچکە ئەبەستیَدەبەستێت ومو ئەرِوادەڕوات ووردەوردە وردە تا یەک ئەگرندەگرن لەگەڵ رِووباری تانجەرڕووباری ۆتانجەڕۆ و سیروان و کە ھەمویان پێکەوە ئەرِژێنەدەڕژێنە دەریاچەی دەربەندیخانەوە. خەڵکی ھەورامان و شارەزورشارەزوور بۆ باخ و کشتوکاڵ سوودی زۆری لیَلێ وەرئەگرنوەردەگرن. شایانی باسە پاشماوەی قەڵایەکی کۆنی مەڵبەندی دەسەڵاتی ئەردەڵانییەکانئەردەلانییەکان وەک نیشانە و [[بەڵگە (ڕاستی)|بەڵگە]]یەکی مێژوویی نەتەوەکەمان تا ئێستاش لەو دۆڵەدا ماوە.
* سەراوی سوبحان ئاغا: ئەکەوێتەدەکەوێتە تەنیشت شارۆچکەی سەیدسادقەوە بەرەو شاری عیربەتعەربەت ئاوێکی زۆرە و لە ژێر زەوییەوە ھەڵدەقوڵێت، گۆماوێکی گەورەی لە بەردەمدا دروستدرووست کراوە بۆ ئاودانی زەوی و زارەکانی بەردەمی سوودی لیَلێ وەرءەگرنوەردەگرن. شوێنێکی خۆش و دڵگیرە و جێگای سەیرانی خەڵکی ناوچەکەیە.
* مێشلیَمێشلێ: کانی و باخێکی خۆش و دڵگیرە، ئەکەوێتەدەکەوێتە نێوان گوندی بەڵخە و سۆسەکانەوە، سەیرانگایەکی خۆشە و پاشماوەی قەلایەکیقەڵایەکی کۆنی تیایە،تێدایە، ھاوینان خەڵک رِوویڕووی تیَتێ ئەکەندەکەن بۆ ەیرانسەیران.
* سەروەزەن: تاڤگەیەکی خۆشە نزیک بە گوندی سازان. (وەزەن) یان (وەزان) ووشەیەکیوشەیەکی ھەورامیە بە واتای (گوێزەکان) دێت، باخێکی زۆر لە بەردەمیدا کراوە و دیمەنێکی دڵفرِێنیدڵفڕێنی ھەیە.
* سەربەڵخ: سەرچاوەی ئاوێکی گەورەوگەورە و شیرینە بە تەنیشت گوندی پریسی سەرووەوە شوێنێکی خۆش و دڵگیرە، ئەگەر بایەخی پیَپێبدرێت بدرێتسەیرانگایەکیسەیرانگایەکی خۆشی لیَ دەرلێ ئەچێتدەردەچێت.
* بلە قەوی: کانی و ئەستێڵێکە لە نێوان ھەردوو گوندی عەنەب و بیاوێڵەدا، ھەرچەندە ئاوەکەی وەکو ئاوی ھاوینەھەوارەکانی تر سازگار نییە، بەلامبەڵام ھەمیشە شنە و شەماڵێکی خۆشی ھەیە و ئەوسا دوور لە ئێستا خەڵکێکی زۆر رِوویڕووی تیَتێ ئەکرددەکرد ھاوینان چایخانەیەکیشیان تیا دائەنادادەنا.
* سەرگەت: گوندێکی خنجیلانەیە، ئەکەوێتەدەکەوێتە پشت ھاوینەھەواری ئەحمەدئاواوە، باخ و باخاتێکی خۆش، ئاوێکی سازگاری ھەیە.
 
=== گرنگترین ھاوینە ھەوارەکانی پارێزگای ھەڵەبجە ===
ھێڵی ١٧٠:
{{Div col end}}
 
== شاخ‌وشاخ‌ و لوتکە بەناوبانگەکانی پارێزگاکە ==
{{Div col|cols=6}}
* شاخی ھەورامان
ھێڵی ١٨٠:
* شاخی مللەی داری تەمورە زمان
* شاخی زەواڵی
* شاخی سەید صادقسەیدسادق
* شاخی‌ئەحمەدشاخی ئەحمەد برندە
* قەڵای شەمێران
* قۆپی بەردەبەل
ھێڵی ١٩١:
* ھێلانە چەرخ
* کونە گورگ
* لەھەوراماندا ھەندێھەندێک بەرزایی تر ھەیە ناوی "گۆزندار، ھەسون کە٢٥٠٠م لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە و دەکەوێتە پشت گوندی سەرگەتەوە بەڕویبەڕووی ئێراندا، ھەوارە بەرزە" لەنێوان تەوێڵەوتەوێڵە و بیارەدایە.
{{Div col end}}