|
| ناو = بەغدا
| ناوی فەرمی = {{نووسەی عەرەبی|بغداد}}
| ناوی خۆماڵی =
| زمانی ناوی خۆماڵی = عەرەبی
| ناوەکانی دیکە = بەغدا
| جۆری نیشتنگە = شار
<!--- وێنەکان، نازناو، دروشم --->
| وێنە =
| قەبارەی وێنە =
| شرۆڤەی وێنە = چەند دیمەنێک کە بەغدا
| وێنەی ئاڵا =
| قەبارەی ئاڵا =
| وێنەی مۆر =
| قەبارەی مۆر =
| وێنەی نیشان =
| قەبارەی نیشان =
| نازناو =
| دروشم =
<!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------>
| وێنەی نەخشە =
| قەبارەی نەخشە =
| شرۆڤەی نەخشە =
| وێنەی خاڵ نەخشە =
| قەبارەی خاڵ نەخشە =
| شرۆڤەی خاڵ نەخشە =
| خاڵ_x =
| خاڵ_y =
| دەرزی نەخشە = Iraq
| شوێنی ناونیشانی دەرزی نەخشە =
| قەبارەی دەرزی نەخشە =
| شرۆڤەی دەرزی نەخشە = جێگەی بەغدا لەسەر نەخشەی [[عێراق]]
| latd = 33 |latm = 20 |lats = 00 |latNS = N
| longd = 44 |longm = 26 |longs = 00 |longEW = E
| تەوەرەی جوگرافیایی =
| جۆری تەوەرە =
| نمایشی تەوەرە =
<!-- شوێن ------------------>
| جۆری دابەشکراو = وڵات
| ناوی دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}}
| جۆری دابەشکراو1دابەشکراو١ =
| ناوی دابەشکراو1دابەشکراو١ =
| جۆری دابەشکراو2دابەشکراو٢ =
| ناوی دابەشکراو2دابەشکراو٢ =
<!-- دامەزران --------------->
| سەردێڕی دامەزران =
| ڕێکەوتی دامەزران =
| سەردێڕی دامەزران1دامەزران١ =
| ڕێکەوتی دامەزران1دامەزران١ =
| سەردێڕی لەناوچوون =
| ڕێکەوتی لەناوچوون =
| دامەزرێنەر =
| ھۆکاری ناونران =
<!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات --->
| پەراوێزەکانی دەسەڵات =
| جۆری دەسەڵات =
| حیزبی سەرۆک =
| سەرناوی سەرۆک =
| ناوی سەرۆک =
<!-- ڕووبەر ---------------------->
| سەرجەمی ڕووبەر کم٢ = ٢٠٤/٢
| ڕووبەری وشکایی کم٢ =
| ڕووبەری ئاو کم٢ =
| ڕووبەری ئاو لەسەددا =
| ڕووبەری شاری کم٢ =
| ڕووبەر بە دەوروبەرەوە کم٢ =
<!-- بەرزایی --------------------->
| بەرزایی م = ٣٤
| بەرزترین بەرزایی م =
| نزمترین بەرزایی م =
<!-- ژمارەی دانیشتووان ---------------->
| ژمارەی دانیشتووان = ٧,٢١٦,٠٤٠٧٬٢١٦٬٠٤٠
| دانیشتووان لە = [[٢٠١١]]
| چڕیی دانیشتووان کم٢ =
| مەزەندەی دانیشتووان =
| مەزەندەی دانیشتووان لە =
| دانیشتووان شاری =
| چڕیی دانیشتووان شاری کم٢ =
| دانیشتووان بە دەوروبەرەوە =
| چڕیی دانیشتووان بە دەوروبەرەوە کم٢ =
| سەرناوی دانیشتووان =
| ئاگاداریی دانیشتووان =
<!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) -------->
| جۆری دانیشتووانناسی١ =
| سەرناوی١ دانیشتووانناسی١ =
| زانیاریی١ دانیشتووانناسی١ =
| سەرناوی٢ دانیشتووانناسی١ =
| زانیاریی٢ دانیشتووانناسی١ =
| سەرناوی٣ دانیشتووانناسی١ =
| زانیاریی٣ دانیشتووانناسی١ =
<!-- کاتناوچە -------------->
| کاتناوچە1کاتناوچە١ = کاتی ستانداردی عەرەبی
| جیاوازی لەutc1 =
| کاتناوچە1_DST =
| جیاوازی لە1_DST =
<!-- کۆدی پۆستە، کۆدی ناوچە --->
| جۆری کۆدی پۆستە =
| کۆدی پۆستە = ١٠٠٠١ بۆ ١٠٠٩٠
| جۆری کۆدی پۆستە2پۆستە٢ =
| کۆدی پۆستە2پۆستە٢ =
| جۆری کۆدی ناوچە =
| کۆدی ناوچە =
<!-- ماڵپەڕ، پەراوێزەکان -------->
| ماڵپەڕ = http://www.baghdad.gov.iq/
| پەراوێزەکان =
}}
'''شاری بەغدا''' (بە[[عەرەبی]]: {{نووسەی عەرەبی|بغداد}}، بە[[ئینگلیزی]]: Baghdad) گەورەترین شاری [[عێراق]]ە و لە نێوان وڵاتانی عەرەبیدا لە پاش [[قاھیرە]] دووەم شاری گەورەی عەرەبییە. بەغدا لە نێوان ساڵانی ٧٦٢ بۆ ٧٦٤ درووست کراوە. لە سەردەمێکدا پایتەختی [[خەلافەتی عەبباسی]] بووە. روباری‌روباری [[دیجلە]] بە ناوەڕاستیدا تێدەپەڕێت و بەغدا دەکات بە دوو بەشەی‌بەشەی سەرکییەوە لەڕووی‌لەڕووی جوگرافییەوە، شاری‌شاری بەغدا لە دەیەی‌دەیەی یەکەمی‌یەکەمی سەدەی‌سەدەی ھەژدەیەمی‌ھەژدەیەمی زاییندا [[ئەبووجەعفەری مەنسوور]] بە شێوەیەکی‌شێوەیەکی بازنەیی‌بازنەیی بە دەوری‌دەوری [[دیجلە|ڕووباری‌ڕووباری دیجلە]]دا نەخشەسازی‌نەخشەسازی بۆ کێشاوە و دروستی‌دروستی کردووە.
== مێژوو ==
شاری‌شاری بەغدا، پاش مردنی‌مردنی ھارونە رەشید لە ساڵی‌ساڵی ١٩٣ی١٩٣ی کۆچیدا کە بەرامبەر بە ٨٠٩ زایینی‌زایینی دەکات، ئەمینی‌ئەمینی کوڕی‌کوڕی ھارونە رەشید، بە خەلیفە ھەڵبژێردرا، لە سەردەمی‌سەردەمی ئەمیندا، ئاشوب‌ئاشوب و شەڕو شۆڕێکی‌شۆڕێکی زۆر، کەوتە شاری‌شاری بەغداوە تا بە کوشتنی‌کوشتنی خۆی‌خۆی کۆتایی‌کۆتایی پێھات، دوایی‌دوایی ئەو مەئمونی‌مەئمونی برای‌برای کرا بە خەلیفەی‌خەلیفەی بەغدا لە ساڵی‌ساڵی ٨١٤ی٨١٤ی زایندا، لە دوای‌دوای مردنی‌مردنی ھارونە رەشید بە دوو ساڵ ناکۆکی‌ناکۆکی دەکەوێتە نێوان ئەمین مەئمونەوە و بەم جۆرە دەسەڵاتێکی‌دەسەڵاتێکی سەربازی‌سەربازی تێدا ھاتەکایەوە، لە سەردەمی‌سەردەمی مەئموندا بەغدا بۆ یەکەمین جار ماوەی‌ماوەی ١٤ مانگ گەمارۆی‌گەمارۆی ئابووری‌ئابووری سەپاوە بە سەریداو بە حوکمی‌حوکمی ئاگرو ئاسن چووە بەڕێوە. لە کۆتایی‌کۆتایی ٨١٢ی٨١٢ی زایین دا ھەردوو سەرۆکی‌سەرۆکی سوپای‌سوپای مەئمون کە ناویان (ھەرسەمەو گاھیر) بوو توانیان لە دوو قۆڵەوە گەمارۆی‌گەمارۆی شاری‌شاری بەغدا بدەن، بەو شێوەیە خەلیفە لە کۆشکی‌کۆشکی سەرۆکایەتی‌سەرۆکایەتی خۆیدا کە بە کۆشکی‌کۆشکی خولد ناسراوە و دەکەوێتە سەر کەناری‌کەناری دیجلە، بە تەنیا مایەوە، لەکاتێکدا کە ھەوڵی‌ھەوڵی خۆدەربازکردنی‌خۆدەربازکردنی دەدا بەدیل گیراو کوژرا، بەو شێوەیە گەمارۆکە کۆتایی‌کۆتایی پێھات ،پێھات، بەڵام بە کوشتنی‌کوشتنی ئەمین خەڵکی‌خەڵکی شاری‌شاری بەغدا زۆر توڕەو نیگەران بوون ،بوون، بەم شێوە وێرانی‌وێرانی و قاتوو قڕی‌قڕی ڕووی‌ڕووی لەو شارە کرد و جوانییەکەی‌جوانییەکەی پێشوی‌پێشوی نەما. ▼
▲شاری بەغدا، پاش مردنی ھارونە رەشید لە ساڵی ١٩٣ی کۆچیدا کە بەرامبەر بە ٨٠٩ زایینی دەکات، ئەمینی کوڕی ھارونە رەشید، بە خەلیفە ھەڵبژێردرا، لە سەردەمی ئەمیندا، ئاشوب و شەڕو شۆڕێکی زۆر، کەوتە شاری بەغداوە تا بە کوشتنی خۆی کۆتایی پێھات، دوایی ئەو مەئمونی برای کرا بە خەلیفەی بەغدا لە ساڵی ٨١٤ی زایندا، لە دوای مردنی ھارونە رەشید بە دوو ساڵ ناکۆکی دەکەوێتە نێوان ئەمین مەئمونەوە و بەم جۆرە دەسەڵاتێکی سەربازی تێدا ھاتەکایەوە، لە سەردەمی مەئموندا بەغدا بۆ یەکەمین جار ماوەی ١٤ مانگ گەمارۆی ئابووری سەپاوە بە سەریداو بە حوکمی ئاگرو ئاسن چووە بەڕێوە. لە کۆتایی ٨١٢ی زایین دا ھەردوو سەرۆکی سوپای مەئمون کە ناویان (ھەرسەمەو گاھیر) بوو توانیان لە دوو قۆڵەوە گەمارۆی شاری بەغدا بدەن، بەو شێوەیە خەلیفە لە کۆشکی سەرۆکایەتی خۆیدا کە بە کۆشکی خولد ناسراوە و دەکەوێتە سەر کەناری دیجلە، بە تەنیا مایەوە، لەکاتێکدا کە ھەوڵی خۆدەربازکردنی دەدا بەدیل گیراو کوژرا، بەو شێوەیە گەمارۆکە کۆتایی پێھات ، بەڵام بە کوشتنی ئەمین خەڵکی شاری بەغدا زۆر توڕەو نیگەران بوون ، بەم شێوە وێرانی و قاتوو قڕی ڕووی لەو شارە کرد و جوانییەکەی پێشوی نەما.
=== پایتەختی خەلافەت ===
بەغدا لە کۆندا پایتەختی‌پایتەختی [[عوسمانی|عوسمانییەکان]] بووە و پایەیەکی‌پایەیەکی بەرزی‌بەرزی ھەبووە لەو کاتەدا، لە بەر ئەوەی‌ئەوەی بە گرنگترین ناوەندی‌ناوەندی عیلم و زانیاری‌زانیاری ژمێردراوە، بۆ ماوەی‌ماوەی چەند سەدەیەکیش جێگەی‌جێگەی پێکگەشتن و ژوانی‌ژوانی زاناکانی‌زاناکانی ئەو سەردەمە بووە. شاری‌شاری بەغدا یەکێکە لەو شارانەی‌شارانەی کە لە مێژووی‌مێژووی [[دەوڵەتی عەبباسی|دەوڵەتی‌دەوڵەتی عەباسی]]دا پانتاییەکی‌پانتاییەکی گەورەی‌گەورەی ھەیە و پەیوەستە بە مێژووی‌مێژووی ئەوانەوە، لە بەرئەوەی‌بەرئەوەی دووەمین خەلیفەی‌خەلیفەی عەباسییەکان کە ئەبوو جەعفەری‌جەعفەری مەنسوور بوو لە ساڵی‌ساڵی ٧٦٢ی٧٦٢ی زاییندا بەغدای‌بەغدای بە پایتەختی‌پایتەختی خۆی‌خۆی ھەڵبژارد؛ دوای‌دوای ئەوەی‌ئەوەی بە سەر نەیارەکانیدا سەرکەوت لە عەباسی‌عەباسی و [[عەلەوی|عەلەویەکان]]، شاری‌شاری بەغداد لەو سەردەمەدا لە ڕووی‌ڕووی بیناسازییەوە شتێکی‌شتێکی جیاواز و نوێ‌نوێ بوو، لە چاو شارەکانی‌شارەکانی دیکەی‌دیکەی عەرەبدا، ئەو سەردەمە لە ڕووی‌ڕووی شێوە بازنەیی‌بازنەیی و بیناسازییە جوانەکەیەوە کە لە [[ئەورووپا]]دا بە ھونەری‌ھونەری "«ئەرابێسک"» ناسراوە کە ھونەرێکی‌ھونەرێکی تایبەتە بە زەخرەفەی‌زەخرەفەی ئیسلامیی،ئیسلامیی، لە سەردەمی‌سەردەمی [[ھاروون ڕەشید]]دا ئەم شارە گەیشتۆتە لقە پۆپەی‌پۆپەی بەرزی‌بەرزی و شکۆداریی‌شکۆداریی خۆیی و خانوەکانی‌خانوەکانی تا دەھات بە چواردەوریدا جوانتر و فراوانتر دەبوون و وەک چەند شارێکی‌شارێکی بچکۆلەی‌بچکۆلەی یەکگرتوو دەھاتە بەر چاو کە ژمارەیان ٤٠ شارێک دەبوو.
=== پشێوی سەردەمی عەبباسی ===
پاش دروستبوونی‌دروستبوونی پشێوی‌‌وپشێوی‌و شەڕو شۆڕ لە بەغدادا، نزیکەی‌نزیکەی دوو ساڵێک ئیبراھیمی‌ئیبراھیمی کوڕی‌کوڕی مەھدی‌مەھدی عەباسیی،عەباسیی، بەسوود وەرگرتن لەو ناکۆکیانەی‌ناکۆکیانەی کە لە نێوان خەڵک و عەباسییەکاندا ھەبوو، خەریک بوو دەسەڵات بگرێتە دەست، بە لام بەھۆی‌بەھۆی ناپاکی‌ناپاکی لێکردنی‌لێکردنی سەرکردەکانیەوە ناچار بوو دەسەڵات بداتەوە دەست مەئمون، لەبەر ئەوەی‌ئەوەی مەئمون فارسەکان پشتیوانیان لێدەکرد و ھەوڵی‌ھەوڵی دەدا کە پایتەختی‌پایتەختی عەباسی‌عەباسی بگوازێتەوە بۆ [[خوراسان]] بۆ ئەوەی‌ئەوەی بە باشی‌باشی کۆنتڕۆڵی‌کۆنتڕۆڵی کاروبارەکانی‌کاروبارەکانی دەوڵەت بکات، داوای‌داوای ئەویش حەسەنی‌حەسەنی کوڕی‌کوڕی سەھل خەلافەتی‌خەلافەتی وڵاتی‌وڵاتی عێراق و [[حیجاز]] و [[یەمەن|یەمەنی]]ی گرتە دەست، بەو شێوەیە باری‌باری ئەمنی‌ئەمنی بەغدا رووی‌رووی لە خراپی‌خراپی کردو بشێویی‌بشێویی و فیتنە باڵی‌باڵی بەسەردا کێشا بە یەکجاری،یەکجاری، تا ئەو کاتەی‌کاتەی کە مەئمون لە ساڵی‌ساڵی ٨٢٠ گەڕایەوە بەغداو ئەو شارەش کەمێک گەرایەوە سەر دۆخی‌دۆخی جارانی‌جارانی خۆی،خۆی، تا ساڵی‌ساڵی ٨٣٤ زایین مەئمون کۆچی‌کۆچی دوایی‌دوایی کردو خەلافەت درایە دەست موعتەسەمی برای‌موعتەسەمی برای. لەو کاتەوە بەغدا ئارامی‌ئارامی بەخۆیەو نەبینی‌نەبینی تا ساڵی‌ساڵی ١١٥٧ زایین، لەو مەملەکەتە گەورە و ئاوەدانە تەنھا شارەکۆنەکە خۆی‌خۆی و ھەندێک لە دەوروبەری‌دەوروبەری مانەوە. لە ساڵی‌ساڵی ١٢٥٨ دا [[ھۆلاکۆ خان|ھۆلاکۆش]] بە سوپایەکی‌سوپایەکی گەورەوە گەمارۆی‌گەمارۆی بەغدای‌بەغدای داو داگیری‌داگیری کرد، ئاگری‌ئاگری شەڕو فیتنەی‌فیتنەی ناوخۆش ھەر بەردەوام بوو، تا ئەو دەمەی‌دەمەی [[تاتاری|تەتارەکان]] چونە بەغدا و کۆتاییان بە دەسەڵاتی‌دەسەڵاتی موعتەسەم ھانی‌ھانی و خۆیی‌خۆیی و ماڵ و منداڵ و دارو دەستەکەیان ھەموو کوشت و قەتڵ و عامێکی‌عامێکی گەورەشیان لەو شارەدا بەرپاکرد و بەزەییەیان بە ژن و منداڵ و پیریشدا نەھاتەوە، بەو شێوەیە کۆتایی‌کۆتایی بە دەسەڵاتی‌دەسەڵاتی [[خەلافەتی عەبباسی‌عەبباسی]] ھات کە زیاتر لە پێنج سەدەی‌سەدەی خایاند.
شاری‌شاری بەغدا لە سەردەمی‌سەردەمی ئەحمەد جەلائیریدا [[تەیمووری لەنگ]] زیاد لە جارێک پەلاماری‌دا و دواجاریان لە ساڵی‌ساڵی ١٤٠٠ زایندا داگیری‌داگیری کردو ئازارو ئەشکەنجەیەکی‌ئەشکەنجەیەکی زۆری‌زۆری دانیشتوانەکەی‌دانیشتوانەکەی داو پەرژو بڵاوەی‌بڵاوەی پێکردن و لە ماوەی‌ماوەی ھەفتەیەکدا کارێکی‌کارێکی وای‌وای پێکردن بەھیچ زمانێک باسناکرێت. پاش ئەوەی‌ئەوەی تەیموری‌تەیموری لەنگ لە ساڵی‌ساڵی ١٤٠٤ی١٤٠٤ی زایندا کۆچی‌کۆچی دوایی‌دوایی کرد، جارێکی‌جارێکی دیکە سوڵتان ئەحمەد جەلائیری گەڕاوە بۆ بەغداد لە ١٤٠٥دا١٤٠٥دا، ، دوای‌دوای ئەویش ناکۆکی‌ناکۆکی کەوتە نێوانیان لەگەڵ سوڵتان قەرە یوسفی‌یوسفی تورکمان نەژاددا و تورکمانەکان لە ساڵی‌ساڵی ١٤١٠ دا توانیان سوڵتان ئەحمەد بکوژن و لە ساڵی‌ساڵی ١٤١١ بە سەرۆکایەتی‌سەرۆکایەتی محەمەدمحەممەد شا بچنە سەر حوکم و دەسڵاتی‌دەسڵاتی شاری‌شاری بەغدا بگرنەدەست دوای‌دوای ئەوەی‌ئەوەی دەرگاکانی‌دەرگاکانی ئەو شارە لەلایەن خەڵکەکەیەوە داخرا بە ڕوویاندا. بەو شێوەیە بەغدا لە ژێر دەسەڵاتی‌دەسەڵاتی تورکمانەکاندا مایەوە تا ساڵی‌ساڵی ١٥٠٩ زاینیی ،زاینیی، تا ئەو کاتەی‌کاتەی [[سەفەوی|سەفەوییەکان]] بە سەرکردایەتی‌سەرکردایەتی [[شا ئیسماعیلی یەکەم|شا ئیسماعیلی‌ئیسماعیلی سەفەوی]] بەغدایان داگیر کرد لە ساڵی‌ساڵی ١٥٣٥ زاییندا، لە دوای ئەوانیش جارێکی‌جارێکی دیکە عوسمانییەکان ھاتنەوەو دەسەڵاتیان لە سەفەوێکان سەندەوە و دواجار جارێکی‌جارێکی دیکە سەفەوییەکان توانیان لە ساڵی‌ساڵی ١٦٢٤دا دەسەڵاتیان لێبسەننەوە و تا ساڵی‌ساڵی ١٦٣٩ فەرمانڕەوایی‌فەرمانڕەوایی بەغدایان کرد، تا ئەو دەمەی‌دەمەی سوڵتانی‌سوڵتانی عوسمانیی‌عوسمانیی مرادی‌مرادی چوارەم حوکمی‌حوکمی بەغدای‌بەغدای گرتە دەست و تا ئەو کاتەی‌کاتەی کە ئینگلیزییەکان لە ئاداری‌ئازاری ١٩١٧دا ھاتن و دەسەڵاتیان گرتە دەست ھەر ئەوان حوکمی‌حوکمی بەغدایان کردووە. بەمشێوەیە بەغدا ھەروەکو زۆربەی‌زۆربەی ناوچەکانی‌ناوچەکانی دیکەی‌دیکەی عێراق کەوتە ژێر فەرمانڕەوایی‌فەرمانڕەوایی و ئینتدابی‌ئینتدابی [[بریتانیا]]وە تا ئەو کاتەی‌کاتەی شۆرشی‌شۆرشی بیست واتە پورە ئەلعەشرین دەستی‌دەستی پێکرد.
=== لەمێژووی‌لەمێژووی شارستانیدا ===
شاری‌شاری بەغدا لە چوارچێوەی‌چوارچێوەی شارستانیەتی‌شارستانیەتی خۆیدا چەند گۆرانکارییەکی‌گۆرانکارییەکی گەورەی‌گەورەی بە سەردا ھاتووە، لە سەردەمی‌سەردەمی [[بابلیی]] و [[سلوقی]] و [[گریک]] و [[تورک]] و [[فارس|فارسەکانەوە]] کە بە شارەکانی‌شارەکانی کیسرا ناودەبرا دەستی‌دەستی پێکردوە ھەتاکو ئەمڕۆ کە بە بەغدای‌بەغدای عێراقی‌عێراقی فیدڕاڵ دەناسرێت. دوای‌دوای ئەو ھەموو کارەسات و نەھامەتییەی‌نەھامەتییەی کە بە سەر شاری‌شاری بەغدادا ھاتووە لە مێژوودا، ھێشتا ھەروەکو خۆی‌خۆی ماوەو لە ھەردوو دەرگای‌دەرگای سەروو خوارویەوە بە ڕووکاری‌ڕووکاری ڕۆژئاوای‌ڕۆژئاوای دیجلەدا چەند ناوچەیەکی‌ناوچەیەکی دیکەی‌دیکەی نوێش چۆتەسەری‌چۆتەسەری. بەغدا لە سەردەمی‌سەردەمی ھارونە رەشیددا مەڵبەندی‌مەڵبەندی رۆشنبیریی‌رۆشنبیریی و زانست بوو، لە ٨٠٠ زایندا ئەو دەمە دانیشتوانەکەی‌دانیشتوانەکەی پتر لە یەک مایۆن کەس دەبووە، بەڵام بەھۆی‌بەھۆی شەڕە یەک لە دوایەکەکانی‌دوایەکەکانی تورک و [[تەتار]] و فارس و [[مەغول]]ەوە کاولو وێران بوو، ھەروەھا گەلێک کارەساتی‌کارەساتی وەک سوتان و لافاو نەخۆشی‌نەخۆشی و برسێتیش ڕوویان تێکردووە . ▼
شاری‌شاری بەغدا لە ساڵی‌ساڵی ١٩٢١دا بۆتە پایتەختی‌پایتەختی عێراق و بەھۆی‌بەھۆی [[شەڕی ئێران و عێراق|شەڕی ئێران و عێراقەوە]] لە ساڵانی‌ساڵانی ھەشتاکاندا و [[ جەنگی‌جەنگی کەنداوی‌کەنداوی دووەم]] لەساڵی‌لە ساڵی ١٩٩١دا و [[ جەنگی‌جەنگی کەنداوی‌کەنداوی سێیەم]] لە ساڵی٢٠٠٣،ساڵی٢٠٠٣، جارێکی‌جارێکی دیکەش کەوتۆتەوە بەر شاڵاوی‌شاڵاوی وێران کاریی‌کاریی و قات و قڕی وو برسێتی‌برسێتی و شەڕی‌شەڕی برکوژیی‌برکوژیی و تایەفەچێتی‌تایەفەچێتی بەھۆی‌بەھۆی سیاسەتی‌سیاسەتی وڵاتانی‌وڵاتانی دراسێیەوە. ئێستا شاری‌شاری بەغدا دەکەوێتە سەرووی‌سەرووی شاری‌شاری [[بابل]] بە ٩٠ کیلۆمەتر و چەند کیلۆمەترێکیش لە سەروی‌سەروی شاری‌شاری قتیسون واتە ئەلمەدائینی‌ئەلمەدائینی جارانەوەیە کە بە سەنتەری‌سەنتەری ناوەندی‌ناوەندی وڵات دادەنرا تا ئەو کاتەی‌کاتەی لە سەردەمی‌سەردەمی عەباسێکاندا شاری‌شاری بەغدای‌بەغدای ئێستا جێگای‌جێگای گرتەوە. ▼▲شاری بەغدا لە چوارچێوەی شارستانیەتی خۆیدا چەند گۆرانکارییەکی گەورەی بە سەردا ھاتووە، لە سەردەمی [[بابلیی]] و [[سلوقی]] و [[گریک]] و [[تورک]] و [[فارس|فارسەکانەوە]] کە بە شارەکانی کیسرا ناودەبرا دەستی پێکردوە ھەتاکو ئەمڕۆ کە بە بەغدای عێراقی فیدڕاڵ دەناسرێت. دوای ئەو ھەموو کارەسات و نەھامەتییەی کە بە سەر شاری بەغدادا ھاتووە لە مێژوودا، ھێشتا ھەروەکو خۆی ماوەو لە ھەردوو دەرگای سەروو خوارویەوە بە ڕووکاری ڕۆژئاوای دیجلەدا چەند ناوچەیەکی دیکەی نوێش چۆتەسەری. بەغدا لە سەردەمی ھارونە رەشیددا مەڵبەندی رۆشنبیریی و زانست بوو، لە ٨٠٠ زایندا ئەو دەمە دانیشتوانەکەی پتر لە یەک مایۆن کەس دەبووە، بەڵام بەھۆی شەڕە یەک لە دوایەکەکانی تورک و [[تەتار]] و فارس و [[مەغول]]ەوە کاولو وێران بوو، ھەروەھا گەلێک کارەساتی وەک سوتان و لافاو نەخۆشی و برسێتیش ڕوویان تێکردووە .
=== مێژووی‌مێژووی فەرمانڕەواییکردن لە شاری‌شاری بەغدا === ▼▲شاری بەغدا لە ساڵی ١٩٢١دا بۆتە پایتەختی عێراق و بەھۆی [[شەڕی ئێران و عێراق|شەڕی ئێران و عێراقەوە]] لە ساڵانی ھەشتاکاندا و [[جەنگی کەنداوی دووەم]] لەساڵی ١٩٩١دا و [[جەنگی کەنداوی سێیەم]] لە ساڵی٢٠٠٣، جارێکی دیکەش کەوتۆتەوە بەر شاڵاوی وێران کاریی و قات و قڕی و برسێتی و شەڕی برکوژیی و تایەفەچێتی بەھۆی سیاسەتی وڵاتانی دراسێیەوە. ئێستا شاری بەغدا دەکەوێتە سەرووی شاری [[بابل]] بە ٩٠ کیلۆمەتر و چەند کیلۆمەترێکیش لە سەروی شاری قتیسون واتە ئەلمەدائینی جارانەوەیە کە بە سەنتەری ناوەندی وڵات دادەنرا تا ئەو کاتەی لە سەردەمی عەباسێکاندا شاری بەغدای ئێستا جێگای گرتەوە.
ئەو کەسانەی‌کەسانەی کە لە شاری‌شاری بەغدادا فەرمانڕەواییان کردووە زۆرن، بەڵام گرنگترینیانە ئەمانەن: ▼
* عەبدوڵای کوری محەممەد ئەلئیمام ناسراو بە ئەبو جەعفەری مەنسور لە ٧٥٤ تا ٧٧٥.
▲=== مێژووی فەرمانڕەواییکردن لە شاری بەغدا ===
* محەممەد کوڕی عەبدوڵای مەنسور ناسراو بە ئەبو عەبدوڵای مەھدی لە ٧٧٥ تا ٧٨٥.
* موسی‌موسی کوڕی‌کوڕی محەمەدمحەممەد مەھدی‌مەھدی ناسراو بە ئەبو محەمەدی‌محەمەدی ھادی لە ٧٨٥ تا ٧٨٦. ▼▲ئەو کەسانەی کە لە شاری بەغدادا فەرمانڕەواییان کردووە زۆرن، بەڵام گرنگترینیانە ئەمانەن:
* ھارون کوری‌کوری محەمەدمحەممەد مەھدی ناسراوبە ئەبو جعفری‌جعفری رەشید لە ٧٨٦ تا ٨٠٩. ▼
* عەبدوڵای‌محەممەد کوری‌کوڕی محەمەد[[ھارونە ئەلئیمامرەشید]] ناسراو بە ئەبوئەبوعەبدوڵای جەعفەری مەنسورئەمین لە ٧٥٤٨٠٩ تا ٧٧٥٨١٣.
* محەمەدعەبدوڵا کوڕی‌کوڕی عەبدوڵای‌ھارونە مەنسوررەشید ناسراو بە ئەبو عەبدوڵای‌عەباسی مەھدیمەئمون لە ٧٧٥٨١٣ تا ٧٨٥٨٣٣.
▲* موسی کوڕی محەمەد مەھدی ناسراو بە ئەبو محەمەدی ھادی لە ٧٨٥ تا ٧٨٦.
▲* ھارون کوری محەمەد مەھدی ناسراوبە ئەبو جعفری رەشید لە ٧٨٦ تا ٨٠٩.
* محەمەد کوڕی [[ھارونە رەشید]] ناسراو بە ئەبوعەبدوڵای ئەمین لە ٨٠٩ تا ٨١٣.
* عەبدوڵا کوڕی ھارونە رەشید ناسراو بە ئەبو عەباسی مەئمون لە ٨١٣ تا ٨٣٣.
=== ناوە مێژووییەکانی بەغدا ===
لەوانە "«ئەلمەدینە ئەلمدەوەرە "» واتە شارە خڕەکە کە شتێکی‌شتێکی نوێ‌نوێ بوو لە سەردەمی‌سەردەمی خۆیدا.{{ژێدەر پێویستە}} ▼
ھەروەھا دارولسەلام ،دارولسەلام، زەورا. ئەو شوێنەی‌شوێنەی لە بنەڕەتدا بەغدای‌بەغدای تیادامەزرا پێی‌پێی دەوترا شوینزییە. ▼▲لەوانە "ئەلمەدینە ئەلمدەوەرە" واتە شارە خڕەکە کە شتێکی نوێ بوو لە سەردەمی خۆیدا.{{ژێدەر پێویستە}}
▲ھەروەھا دارولسەلام ، زەورا. ئەو شوێنەی لە بنەڕەتدا بەغدای تیادامەزرا پێی دەوترا شوینزییە.
== مۆزەخانەو مزگەوت و قوتابخانە کۆنەکان ==
لە شاری‌شاری بەغدادا چەند مۆزەخانەیەکی‌مۆزەخانەیەکی تێدایە پاشماوەی‌پاشماوەی گەلێک ئاسەواری‌ئاسەواری کۆنی‌کۆنی تێدا نیشان دەدرێت وەکو خشڵ و دراوی‌دراوی کۆن و پەیکەری‌پەیکەری کۆنی‌کۆنی سەدەکانی‌سەدەکانی پێش زایین ھەتا سەدەی‌سەدەی حەڤدەی‌حەڤدەی زاینیی،زاینیی، ھەروەھا ئاسەواری‌ئاسەواری سەردەمی‌سەردەمی خەلافەتەکانی‌خەلافەتەکانی ئیسلامی‌ئیسلامی. لە شاری‌شاری بەغدادا کۆنترین مزگەوتی‌مزگەوتی مێژوویی‌مێژوویی تێدایە مێژوویان دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی‌سەردەمی موعتەسەم، لەوانەش مزگەوتی‌مزگەوتی ئەلخولەفا کاتی‌کاتی خۆی‌خۆی بە مزگەوتی‌مزگەوتی خەلیفە موعتەسەم ناوی‌ناوی براوە، ھەروەھا مزگەوتی‌مزگەوتی ئەحمەدییە کاتی‌کاتی خۆی‌خۆی قوتابخانەکەی‌قوتابخانەکەی [[ئەحمەد کوڕی حەنبەل|ئیمام ئەحمەدی‌ئەحمەدی حەنبەل]] بووەو مزگەوتی‌مزگەوتی ئیمام موسای‌موسای کازم وو مزگەوتی‌مزگەوتی مەرجان کە دەکەوێتە بازاڕی‌بازاڕی شۆریجەی‌شۆریجەی شاری‌شاری بەغداوە. ھەروەھا مزگەوتی‌مزگەوتی مەنسور و مەھدی‌مەھدی و مزگەوتی‌مزگەوتی رەسافە، ھەروەھا چەند قوتابخانەیەک کە خاوەنی‌خاوەنی مێژوویەکی‌مێژوویەکی دێرینن، وەکو قوتابخانەی‌قوتابخانەی ئەلشەرقییە لە نزیک مەزارگەی‌مەزارگەی ئەبی‌ئەبی حەنیفەی‌حەنیفەی نوعمان و قوتابخانەی‌قوتابخانەی موەفەقییە، ئاسفییە، سلجوقییە، نازمیە. ▼
▲لە شاری بەغدادا چەند مۆزەخانەیەکی تێدایە پاشماوەی گەلێک ئاسەواری کۆنی تێدا نیشان دەدرێت وەکو خشڵ و دراوی کۆن و پەیکەری کۆنی سەدەکانی پێش زایین ھەتا سەدەی حەڤدەی زاینیی، ھەروەھا ئاسەواری سەردەمی خەلافەتەکانی ئیسلامی. لە شاری بەغدادا کۆنترین مزگەوتی مێژوویی تێدایە مێژوویان دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی موعتەسەم، لەوانەش مزگەوتی ئەلخولەفا کاتی خۆی بە مزگەوتی خەلیفە موعتەسەم ناوی براوە، ھەروەھا مزگەوتی ئەحمەدییە کاتی خۆی قوتابخانەکەی [[ئەحمەد کوڕی حەنبەل|ئیمام ئەحمەدی حەنبەل]] بووەو مزگەوتی ئیمام موسای کازم و مزگەوتی مەرجان کە دەکەوێتە بازاڕی شۆریجەی شاری بەغداوە. ھەروەھا مزگەوتی مەنسور و مەھدی و مزگەوتی رەسافە، ھەروەھا چەند قوتابخانەیەک کە خاوەنی مێژوویەکی دێرینن، وەکو قوتابخانەی ئەلشەرقییە لە نزیک مەزارگەی ئەبی حەنیفەی نوعمان و قوتابخانەی موەفەقییە، ئاسفییە، سلجوقییە، نازمیە.
== ئابووری ==
شاری‌شاری بەغدا لەرووی‌لەرووی بازرگانییەوە بە سەنتەرێکی‌سەنتەرێکی گرنگی‌گرنگی بازرگانی‌بازرگانی دادەنرێت، بۆ ھەموو [[پارێزگاکانی عێراق|پارێزگاکانی عێراق]]، ھاوکات چەند کارگە و وەرشەیەکی‌وەرشەیەکی پیشەسازیی‌پیشەسازیی گرنگی‌گرنگی تێدایە لە بەرئەوەشە کە بە سەنتەری‌سەنتەری پیشەسازیی‌پیشەسازیی دەژمێردرێت، لە ھەمان کاتیشدا. ▼
ھەروەھا بەغدا وەکو بازنەیەکی‌بازنەیەکی پەیوەندی‌پەیوەندی وایە لە نێوان [[سووریا]] و [[تورکیا]] و [[ھیندستان]] و خوارووی‌خوارووی رۆژھەڵاتی‌رۆژھەڵاتی ئاسیادا کە لەڕووی‌لەڕووی بازرگانیردنی‌بازرگانیردنی نێودەوڵەتییەوە شوێنێکی‌شوێنێکی گرنگی‌گرنگی ھەیە، ھاوکات بە غدا لەڕووی‌لەڕووی گەشتیارییەوە شوێنی‌شوێنی گرنگە و زیاتر لە یەک ملیۆنمیلیۆن کەس ساڵانە ڕووی‌ڕووی تێدەکەن، بەتایبەتی‌بەتایبەتی زۆربەیان لە وڵاتانی‌وڵاتانی دراسێوە دێن بە مەبەستی‌مەبەستی زیارەت کردنی‌کردنی شوێنە پیرۆزەکانی‌پیرۆزەکانی وەک شاری‌شاری [[نەجەف]] و [[کەربەلا]] و چەند شوێنی‌شوێنی دیکەش کە بە شاری‌شاری بەغدادا تێدەپەڕن. لە ھەمان کاتیشدا لەڕووی‌لەڕووی کشتوکاڵییەوە بە ناوچەیەکی‌ناوچەیەکی گرنگی‌گرنگی عێراق دادەنرێت، لەبەرئەوەی‌لەبەرئەوەی سامانێکی‌سامانێکی ئاویی‌ئاویی باشی‌باشی ھەیەو زەویەکەشی‌زەویەکەشی بە پیتە. ▼▲شاری بەغدا لەرووی بازرگانییەوە بە سەنتەرێکی گرنگی بازرگانی دادەنرێت، بۆ ھەموو [[پارێزگاکانی عێراق|پارێزگاکانی عێراق]]، ھاوکات چەند کارگە و وەرشەیەکی پیشەسازیی گرنگی تێدایە لە بەرئەوەشە کە بە سەنتەری پیشەسازیی دەژمێردرێت، لە ھەمان کاتیشدا.
▲ھەروەھا بەغدا وەکو بازنەیەکی پەیوەندی وایە لە نێوان [[سووریا]] و [[تورکیا]] و [[ھیندستان]] و خوارووی رۆژھەڵاتی ئاسیادا کە لەڕووی بازرگانیردنی نێودەوڵەتییەوە شوێنێکی گرنگی ھەیە، ھاوکات بە غدا لەڕووی گەشتیارییەوە شوێنی گرنگە و زیاتر لە یەک ملیۆن کەس ساڵانە ڕووی تێدەکەن، بەتایبەتی زۆربەیان لە وڵاتانی دراسێوە دێن بە مەبەستی زیارەت کردنی شوێنە پیرۆزەکانی وەک شاری [[نەجەف]] و [[کەربەلا]] و چەند شوێنی دیکەش کە بە شاری بەغدادا تێدەپەڕن. لە ھەمان کاتیشدا لەڕووی کشتوکاڵییەوە بە ناوچەیەکی گرنگی عێراق دادەنرێت، لەبەرئەوەی سامانێکی ئاویی باشی ھەیەو زەویەکەشی بە پیتە.
== دیمۆگرافیا ==
زۆرینەی‌زۆرینەی دانیشتوانی‌دانیشتوانی شاری‌شاری بەغدا [[سوننە]] مەزھەبن‌و ھاوکات وو [[کورد]] و [[تورکمان]]یش پێکھاتەیەکی‌پێکھاتەیەکی دیکەی‌دیکەی دانیشتوانی‌دانیشتوانی ئەم شارەن. [[یەزیدی]] و [[سوبی]] و [[مەسیحی]]یەکانیش کەمایەتییەکی‌کەمایەتییەکی دیکەن و لە پێش ساڵی‌ساڵی ١٩٤٨یشدا [[جولەکە]]کانیش رێژەیەکی‌رێژەیەکی زۆریان لەشاری‌لەشاری بەغدا ھەبوون، بەڵام دوای‌دوای دامەزراندنی‌دامەزراندنی دەوڵەتی‌دەوڵەتی جولەکە ژمارەیان بەرەبەرە ڕووی‌ڕووی لە کەم بوونەوە کرد تا ساڵانی‌ساڵانی پەنجاکان وای‌وای لێھات ژمارەیان بەرەو نەمان چوو. ▼
▲زۆرینەی دانیشتوانی شاری بەغدا [[سوننە]] مەزھەبن‌و ھاوکات و [[کورد]] و [[تورکمان]]یش پێکھاتەیەکی دیکەی دانیشتوانی ئەم شارەن. [[یەزیدی]] و [[سوبی]] و [[مەسیحی]]یەکانیش کەمایەتییەکی دیکەن و لە پێش ساڵی ١٩٤٨یشدا [[جولەکە]]کانیش رێژەیەکی زۆریان لەشاری بەغدا ھەبوون، بەڵام دوای دامەزراندنی دەوڵەتی جولەکە ژمارەیان بەرەبەرە ڕووی لە کەم بوونەوە کرد تا ساڵانی پەنجاکان وای لێھات ژمارەیان بەرەو نەمان چوو.
== بیناسازی و نیشتەجێبوون و دانیشتوان ==
لە ئێستادا شاری‌شاری بەغدا بە یەکێک لە چوار پایتەختە گەورەکەی‌گەورەکەی وڵاتانی‌وڵاتانی ئیسلامیی‌ئیسلامیی دادەنرێت لەڕووی‌لەڕووی گەورەیی‌‌گەورەیی و زۆریی‌زۆریی دانیشتوانەکەیەوە، شاری‌شاری بەغدا بە شەقامە پان وو رێکەکانی‌رێکەکانی بەناوبانگە کە بەدەوریدا کۆشک و تەلاری‌تەلاری مۆدێرن چوون بە ئاسماندا، بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵی [[٢٠١١]]، ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارە ٧,٢١٦,٠٤٠٧٬٢١٦٬٠٤٠ کەس بووە. ▼
▲لە ئێستادا شاری بەغدا بە یەکێک لە چوار پایتەختە گەورەکەی وڵاتانی ئیسلامیی دادەنرێت لەڕووی گەورەیی و زۆریی دانیشتوانەکەیەوە، شاری بەغدا بە شەقامە پان و رێکەکانی بەناوبانگە کە بەدەوریدا کۆشک و تەلاری مۆدێرن چوون بە ئاسماندا، بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵی [[٢٠١١]]، ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارە ٧,٢١٦,٠٤٠ کەس بووە.
== شوێنە بەناوبانگەکانی بەغدا ==
لەشاری‌لەشاری بەغدادا گەلێک شوێنێکی‌شوێنێکی گرنگ‌و بەناوبانگ ھەن کە بوونەتە ناسنامەی‌ناسنامەی ئەو شارە. لەوانەش قوتابخانەی‌قوتابخانەی ({{نووسەی عەرەبی|الاصفیة}} و مزگەوتی‌مزگەوتی مەرجان و مزگەوتی‌مزگەوتی قەبەلانی‌قەبەلانی و زانکۆی‌زانکۆی {{نووسەی عەرەبی|مستنصریة}} و مزگەوتی‌مزگەوتی خولەفا وو شوێن نەزەرگەی‌نەزەرگەی ئیمام موسای‌موسای کازم و مەرقەدی‌مەرقەدی [[شێخ عەبدولقادری گەیلانی]] و مزگەوتی‌مزگەوتی حوسەین پاشا و مزگەوتی‌مزگەوتی ئیمام ئەعزەم و تەواری‌تەواری بەغداو کاتژمێرەکەی‌کاتژمێرەکەی شاری‌شاری بەغداو وێستگەی‌وێستگەی شەمەندەفەری‌شەمەندەفەری نێو دەوڵەتی‌دەوڵەتی و تابلۆی‌تابلۆی ئازادی‌ئازادی جەواد سەلیم (واتە {{نووسەی عەرەبی|نصب الحریة}}) ی‌ی گۆڕەپانی‌گۆڕەپانی تەحریر، پەیکەری‌پەیکەری کەھرەمانە و دوورگەی‌دوورگەی بەغدای‌بەغدای گەشت و گوزاریی‌گوزاریی و گۆرەپانی‌گۆرەپانی پاشایەتی‌پاشایەتی لە ناوچەی‌ناوچەی ئەعزەمیە و یاریگای‌یاریگای شەعب کە گەورەترین یاریگای‌یاریگای تۆپی‌تۆپی پێی عێراقە. ھەروەھا کتێبخانەی‌کتێبخانەی "«بەیتولحیکمە "» و گۆڕەپانی‌گۆڕەپانی ئاھەنگ گێڕانی‌گێڕانی "کەوانی«کەوانی سەرکەوتن "» کە بە ساحەی‌ساحەی ئیحتیفالات ناسراوە و مینۆمێنتی‌مینۆمێنتی سەربازی‌سەربازی ون و کۆشکی‌کۆشکی کۆبوونەوەکان وو پردی‌پردی ھەڵواسرا و و پردی‌پردی دوو قات واتە ({{نووسەی عەرەبی|جسر المعلق و جسر ذو الطابقین}}) بازاڕی‌بازاڕی شۆریجە و بازاڕی‌بازاڕی غەزل کە دەکەونە ناوەڕاستی‌ناوەڕاستی شاری‌شاری بەغداو کۆنترین بازاڕن لەو شارەدا. ▼
▲لەشاری بەغدادا گەلێک شوێنێکی گرنگ‌و بەناوبانگ ھەن کە بوونەتە ناسنامەی ئەو شارە. لەوانەش قوتابخانەی ({{نووسەی عەرەبی|الاصفیة}} و مزگەوتی مەرجان و مزگەوتی قەبەلانی و زانکۆی {{نووسەی عەرەبی|مستنصریة}} و مزگەوتی خولەفا و شوێن نەزەرگەی ئیمام موسای کازم و مەرقەدی [[شێخ عەبدولقادری گەیلانی]] و مزگەوتی حوسەین پاشا و مزگەوتی ئیمام ئەعزەم و تەواری بەغداو کاتژمێرەکەی شاری بەغداو وێستگەی شەمەندەفەری نێو دەوڵەتی و تابلۆی ئازادی جەواد سەلیم (واتە {{نووسەی عەرەبی|نصب الحریة}})ی گۆڕەپانی تەحریر، پەیکەری کەھرەمانە و دوورگەی بەغدای گەشت و گوزاریی و گۆرەپانی پاشایەتی لە ناوچەی ئەعزەمیە و یاریگای شەعب کە گەورەترین یاریگای تۆپی پێی عێراقە. ھەروەھا کتێبخانەی "بەیتولحیکمە" و گۆڕەپانی ئاھەنگ گێڕانی "کەوانی سەرکەوتن" کە بە ساحەی ئیحتیفالات ناسراوە و مینۆمێنتی سەربازی ون و کۆشکی کۆبوونەوەکان و پردی ھەڵواسرا و و پردی دوو قات واتە ({{نووسەی عەرەبی|جسر المعلق و جسر ذو الطابقین}}) بازاڕی شۆریجە و بازاڕی غەزل کە دەکەونە ناوەڕاستی شاری بەغداو کۆنترین بازاڕن لەو شارەدا.
== جوگرافی ==
[[پەڕگە:Haifa street, as seen from the medical city hospital across the tigres.jpg|250px|وێنۆک|چەپ| رووباری‌رووباری دیجلە لە ناوەراستی شاری بەغدا]]
شاری‌شاری بەغدا لەڕووی‌لەڕووی جوگرافییەوە دەکرێت بە دوو بەشی‌بەشی ناوەڕاستەوە کەبە بەشی‌بەشی ڕۆژئاوای‌ڕۆژئاوای رووباری‌رووباری دیجلە دەوترێت ناوچەی‌ناوچەی کەرخ وو بە بەشی‌بەشی رۆژھەڵاتیشی‌رۆژھەڵاتیشی دەوترێت ناوچەی‌ناوچەی رەسافە، ئەمڕۆ لە ھەردوو ئەم ناوچانەدا کۆشک و تەلاری‌تەلاری نوێ‌نوێ بەرچاو دەکەون، بەڵام لە بەشی‌بەشی رەسافە ناوچەی "ئەلمرادە" ھەیە کە بەشەقام و کۆڵانە تەسک وو باریکەکانی‌باریکەکانی بەناوبانگە.
شاری‌شاری بەغدا دەبێت بە دوو بەشی‌بەشی ناوەڕاستەوە بە ھۆی‌ھۆی رووباری‌رووباری دیجلەوە کە بە ناوەندیدا دەڕوات، یەکەم بەشی‌بەشی (رەصافە) کە لەم ناوچانە پێکدێت "ئەعزەمیە، بەتاوینبەتاوین، ،کەڕادە،کەڕادە، شەعبشەعب، ،بەغدادبەغداد جدیدە، زەعفەرانیە، وەزیریە، شەقامی‌شەقامی فەزل گەرەکی‌گەرەکی شێخ عومەر کە زۆربەی‌زۆربەی دانیشتوانەکەی‌دانیشتوانەکەی کوردنکوردن، ، شەقامی‌شەقامی سەعدون و مەدینە سەدر ، شەقامی‌سەدر، ئەبونوئاسشەقامی ،ئەبونوئاس، حەی‌حەی ئور، ناوچەی‌ناوچەی نۆی‌نۆی نیسان ،نیسان، غەدیر، بنوک، شەقامی‌شەقامی فەلەستین و شەقامی‌شەقامی نیزالنیزال، ،شەقامی شەقامی‌مەغریب، مەغریب ، ناوچەی‌ناوچەی صلێخ، جادریە، باب شەرقی،شەرقی، مەسبح، شارەوانیی،شارەوانیی، کەمپی‌کەمپی سارە، حوسێنییە، زەیونە، مەشتەل، بوب ئەلشام، راشدیە. ھەروەھا بەشی‌بەشی دووەم کەبەشی‌کەبەشی (کەرخ)ی ی پێدەوترێت بەشدەکرێت بە سەر ئەم ناوچانەدا، ناوچەی‌ناوچەی کازمیە، عامریە، مەنصور، قادسیە، دۆرە، سەیدیە، غەزالیە، حەی‌حەی جیھاد، مەدینەی‌مەدینەی حوریە، شوعلە، ناوچەی‌ناوچەی سەوز، چواردەی‌چواردەی رەمەزان، حەی‌حەی ئیعلامئیعلام، ،عتێفییە،عتێفییە، حەی‌حەی عامل، شرگە الرابعە ،الرابعە، حەی‌حەی توراپ و زەورا‌وزەوراو شارع حەیفاو حارپیە و بەیاع و دەولەعی‌دەولەعی و صالحییە وەشاش و حەی‌حەی یەرموک و جامیعە ھەروەھا ناوچەی‌ناوچەی عەرەبی‌عەرەبی جبور.
=== پردە بەناو بانگەکان ===
ئەو پردانەی‌پردانەی کە ھەردوو بەشی‌بەشی کەرخ و رەسافەی‌رەسافەی شاری‌شاری بەغدا بەیەک دەگەیەنن بریتین لە: پردی‌پردی ئەئمە، پردی‌پردی ئەعزەمیە، پردی‌پردی شوھەدا، پردی‌پردی کۆماریی،کۆماریی، پردی‌پردی ئەحرار، پردی‌پردی رەشید، پردی‌پردی ھەڵواسراوی‌ھەڵواسراوی بەغداد، پردی‌پردی جادریە، پردی‌پردی دووقات، پردی‌پردی بابلموعەزەم، پردی‌پردی موسەننا پردی‌پردی رەسافە و پردی‌پردی دۆرە. ▼
▲ئەو پردانەی کە ھەردوو بەشی کەرخ و رەسافەی شاری بەغدا بەیەک دەگەیەنن بریتین لە: پردی ئەئمە، پردی ئەعزەمیە، پردی شوھەدا، پردی کۆماریی، پردی ئەحرار، پردی رەشید، پردی ھەڵواسراوی بەغداد، پردی جادریە، پردی دووقات، پردی بابلموعەزەم، پردی موسەننا پردی رەسافە و پردی دۆرە.
=== ناوچە پیشەسازییەکان ===
ناوچە پیشەسازییەکانی‌پیشەسازییەکانی شاری‌شاری بەغدا، لە سەنتەری‌سەنتەری شارەوە درێژدەبنەوە تادەرەوەی‌تادەرەوەی شارو دەوروبەری،دەوروبەری، وەکو ناوچەی‌ناوچەی پیشەسازیی‌پیشەسازیی تاجی‌تاجی. شاری‌شاری بەغدا ئێستا نزیکەی‌نزیکەی ١٠٠٠ کیلۆمەتری‌کیلۆمەتری چوارگۆشەی‌چوارگۆشەی داپۆشیوەو لەدوای‌لەدوای پرۆسەی‌پرۆسەی ئازادکردنی‌ئازادکردنی عیراقیش پرۆژەی‌پرۆژەی ئاوەدانکردنەوە بە شێوەیەکی‌شێوەیەکی بەر فراوان دەستی‌دەستی پێکردووە ھاوکات باری‌باری ئەمنی‌ئەمنی ئێستای‌ئێستای بەغداش، بەرەو باش بوون دەچێت و بە شێوەیەک رۆژانە بە سەداھا خێزان لە ھەرێمی‌ھەرێمی کوردستان و وڵاَتانی‌وڵاَتانی دراس و جیھانەوە دەگەڕێنەوە ئەم شارە دێرینەو بە شێوەیەکی‌شێوەیەکی گشتی‌گشتی ئێستا ژیان تێدا بەرەوە ئارامی‌ئارامی سەقامگیری‌سەقامگیری دەچێت و رۆژ لە دوای‌دوای رۆژ لە گەورە بوون و جوانتر بووندایە. ▼
▲ناوچە پیشەسازییەکانی شاری بەغدا، لە سەنتەری شارەوە درێژدەبنەوە تادەرەوەی شارو دەوروبەری، وەکو ناوچەی پیشەسازیی تاجی. شاری بەغدا ئێستا نزیکەی ١٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەی داپۆشیوەو لەدوای پرۆسەی ئازادکردنی عیراقیش پرۆژەی ئاوەدانکردنەوە بە شێوەیەکی بەر فراوان دەستی پێکردووە ھاوکات باری ئەمنی ئێستای بەغداش، بەرەو باش بوون دەچێت و بە شێوەیەک رۆژانە بە سەداھا خێزان لە ھەرێمی کوردستان و وڵاَتانی دراس و جیھانەوە دەگەڕێنەوە ئەم شارە دێرینەو بە شێوەیەکی گشتی ئێستا ژیان تێدا بەرەوە ئارامی سەقامگیری دەچێت و رۆژ لە دوای رۆژ لە گەورە بوون و جوانتر بووندایە.
== سەرچاوەکان ==
* [http://radionawa.com/NewsDetailN.aspx?id=29656&LinkID=132 بەغداد - گەنجینەی زانیاریی ڕادیۆ نەوا] - سەردانی ٢٢/٦/٢٠٠٩
* [[:ar:بغداد|بەغداد - ویکیپیدیای عەرەبی]] ▼
{{پایتەختەکانی ئاسیا}}
[[پۆل:دامەزرانەکانی ٧٦٢]]
[[پۆل:پایتەختەکانی ئاسیا]]
== سەرچاوە ==
| 