ویکیپیدیا

پەرلەمانی کوردستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
ب زیادکردنی دەروازەی کوردستان، + عێراق
تاگ: دەستکاریی تووڵی دەروازە
ب شائەمراز، سڕینەوەی بەستەری ڕێکەوتەکان، تاگی شێواز
ھێڵی ١:
{{شێواز}}
{{وتاری ھەڵبژێردراوی پێشوو}}
{{زانیاریدانی ئەنجوومەنی یاسادانان
| ناو = پەرلەمانی کوردستان-عێراق<br/>{{ھن}}ئەنجوومەنی نیشتمانیی کوردستان-عێراق
| ناوی خۆماڵی = پەرلەمانی کوردستان
| زمانی_ناوی_خۆماڵی = ckb
| ناو_وەک_خۆی =
| خوول = پێنجەمین خولی پەرلەمانی کوردستان
| وێنەی_ئاڕم =
Line ١٥ ⟶ ١٦:
| جێگرەوەی_لۆگۆ =
| جۆری_ئەنجوومەن = [[تاک ئەنجوومەنی|تاک ئەنجوومەن]]
| پێکھاتە =
| ئەنجوومەنەکان =
| سنوورەکانی_خوول = چوار ساڵ
Line ٢١ ⟶ ٢٢:
| جۆری_سەرکردە١ = [[سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان|سەرۆکی پەرلەمان]]
| سەرکردە١ = [[ڕێواز فایەق]]
| حیزب١ =
| ھەڵبژاردن١ = ٣٠ی [[ئەیلوول]]ی ٢٠١٩
| جۆری_سەرکردە٢ = [[جێگری سەرۆکی پەرلەمان]]
Line ٣٣ ⟶ ٣٤:
| قەبارەی_پێکھاتە١ = 300px
| جێگرەوەی_پێکھاتە١ = پێکھاتەی ھەنووکەیی پەرلەمانی کوردستان
| گرووپە_سیاسییەکان١ = حیزبە نوێنەرەکان لە پەرلەمان<br/>
* {{colorbox|#ffdf00}}<br/>{{ھن}}[[پارتی دیموکراتی کوردستان]] (٤٥)
* {{colorbox|#00c274}} [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان]] (٢٤)
* {{colorbox|#0000bf}} [[بزووتنەوەی گۆڕان]] (١٢)
Line ٤٠ ⟶ ٤١:
* {{colorbox|#ff8c00}} [[کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان]] (٧)
* {{colorbox|#878787}} دیکە (١٠)
* {{colorbox|#FFFFFF}} گیراو بۆ کەمەنەتەوایەتییەکان (١١)
| ھەڵبژاردن٣ = ٢٥ی [[کانوونی یەکەم]]ی ٢٠٠٥
| شوێنی_کۆبوونەوە = [[تەلاری پەرلەمانی کوردستان]]
Line ٤٦ ⟶ ٤٧:
| بەرپێنووس =
| درووشم =}}
'''پەرلەمانی کوردستان'''، بەفەرمی '''پەرلەمانی کوردستان-عێراق''' یان '''ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان-عێراق''' [[پارلەمان|ئەنجومەنی نوێنەرانی]] دانیشتووانی [[ھەرێمی کوردستان]] و ھێزی یاسادانەری [[حکومەتی ھەرێمی کوردستان]]ە. پەرلەمانی کوردستان بۆی ھەیە ھەر یاسایەکی فیدڕاڵی لە ھەرێمدا بخاتە کار کە بەدەر بێت لە تایبەتمەندیی دەسەڵاتەکانی فیدڕاڵی کە لە ماددەی ١١٠ی دەستووری کۆماری عێراقی فیدڕاڵیدا ھاتوون.<ref>ماددەی ٤ی دەستووری ھەرێمی کوردستان-عێراق http://www.perleman.org/files/sitecontents/100809083313.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304042515/http://www.perleman.org/files/sitecontents/100809083313.pdf |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> خولی چوارەمی پەرلەمان لە ١١١ نوێنەر پێک ھاتووە و سەرۆکی ئێستای [[ڕێواز فایەق]]ە.
 
ئەندامانی پەرلەمان چوار ساڵ جارێک لە ھەڵبژاردنی گشتیی لە ھەرێمی کوردستاندا دەستنیشان دەکرێن. لانی کەم دەبێ ٢٥٪ -ی ئەندامانی پەرلەمان ژن بن.
Line ٥٢ ⟶ ٥٣:
 
== مێژوو ==
=== خولی یەکەم (١٩٩٢-١٩٩٤١٩٩٢–١٩٩٤) ===▼
 
دوای شکستھێنانی گفتوگۆکانی نێوان [[بەرەی کوردستانی]] و ڕژێمی سەدام، لە ٢٦\١٠\١٩٩١ حکوومەتی ئێراق دەستی کرد بە کێشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەکان لە ناوچەکانی کوردستان. بەرەی کوردستانی کە لە حەوت حیزب پێک ھاتبوو وەک دەسەڵاتی [[دیفاکتۆ|دیفاکتۆی]]ی ناوچەکە بیری لە دامەزراندنی سیستمێکی پەرلەمانی کردەوە لەڕێی ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی سەربەخۆی ئازاد و دیموکراتیەوە.▼
▲=== خولی یەکەم (١٩٩٢-١٩٩٤) ===
▲دوای شکستھێنانی گفتوگۆکانی نێوان [[بەرەی کوردستانی]] و ڕژێمی سەدام، لە ٢٦\١٠\١٩٩١ حکوومەتی ئێراق دەستی کرد بە کێشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەکان لە ناوچەکانی کوردستان. بەرەی کوردستانی کە لە حەوت حیزب پێک ھاتبوو وەک دەسەڵاتی [[دیفاکتۆ|دیفاکتۆی]] ناوچەکە بیری لە دامەزراندنی سیستمێکی پەرلەمانی کردەوە لەڕێی ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی سەربەخۆی ئازاد و دیموکراتیەوە.
بۆ ئەمەش لێژنەیەکی تایبەتی لە ١٥ کەس لە سیاسەتوانەکانی ناو بەرەی کوردستانی پێک ھێنرا بەم ئەندامانەوە:
ڕەشید عەبدولقادر، مەعرووف رەئووف، نازم حەوێزی، حاکم ئەمیر، شەمسەددین موفتی، مەحموود بابان، سەعدی بەرزنجی، خورشید شەوکەت، مستەفا عەسکەری، فەرسەت ئەحمەد، قەیس دیوالی، حەسەن عەبدولکەریم، بەختیار حەیدەری، قادر جەباری و، فەرەنسۆ ھەریری.
 
ئەم لیژنەیە دوای ئەوەی چەند دانیشتنێکی لە نێوان [[٢٣ی کانوونی یەکەم]]ییەکەمی ١٩٩١ تاوەکو [[٢٨ی کانوونی دووەم]]یدووەمی ١٩٩٢ ئەنجام دا، پڕۆژە یاسایەکیان پێشکەش بە سەرکردایەتیی سیاسیی بەرەی کوردستانی کرد و لە ڕۆژی ٢٨\٤\١٩٩٢ لە لایەن بەرەوە بڕیاری لەسەردرا و بە ناوی یاسای ژمارە ١ بۆ ساڵی ١٩٩٢ یاسای ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنیی نیشتمانیی کوردستان – عێراق پەسەند کرا.
ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمان لە ڕێگای دەنگدانی گشتی و نھێنی و راستەوخۆ لە [[١٩ی ئایار]]یئایاری ١٩٩٢ بە بەشداریی ٩٦٧٢٢٩ دەنگدەر ئەنجام درا. کە بەھاوکاری و پشتیوانیی چاودێرانی بیانی بەڕێوە چوو. بەپێی یاسای ھەڵبژاردن ھەر حزبێک دەبوایە ٧٪ -ی دەنگەکان بەدەست بھێنێ بۆ ئەوەی کورسیەکی پەرلەمان مسۆگەر بکات.<ref>{{Cite web |url=http://www.perleman.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date=٢٤ی ئازاری ٢٠١١ |archive-url=https://web.archive.org/web/20110307232509/http://perleman.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History |archive-date= ٧ی ئازاری ٢٠١١ |dead-url=yes}}</ref>
ئەم لیستانە لە ھەڵبژاردنەکەدا بەشدار بوون:
{| class="wikitable sortable"
ھێڵی ٨٤:
بەپێی بڕیارێکی سەرکردایەتیی سیاسیی بەرەی کوردستانی، ٥ کورسی بۆ [[مەسیحیەکانی کوردستان]] تەرخان کرا، کە ٤ ئەندامیان لە لیستی بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری و ١ ئەندامیش بۆ لیستی یەکگرتووی مەسیحییەکانی کوردستان تەرخان کرا.
 
=== خولی گواستنەوە (٢٠٠٢-٢٠٠٥٢٠٠٢–٢٠٠٥) ===
بەھۆی ھەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ ([[شەڕی براکوژی]])، لە ٢ی مایسی ١٩٩٤ نەتوانرا ھەڵبژاردنی خولی دووەم ئەنجام بدرێ. پەرلەمانی کوردستان لە ڕاگەیاندنێکی دیکۆمێنتیدا کە لە ١٩ خاڵ پێک ھاتبوو دژی ئەم شەڕە ھەڵویستی دەرکرد و چەندین لێژنەی مەیدانیشی بۆ چاودێریکردنی جێبەجێکردنی پرۆسەی ئاگربەست و بڕیاردانی ئاشتی لە بەرەکانی شەڕدا پێک ھێنا، ھەروەھا ٥٩ ئەندام بۆ ماوەی ١٠١ رۆژ لە ھۆڵێکی نێو پەرلەمان دژی شەڕی ناوخۆ پەناگیریی خۆیان ڕاگەیاند. بەڵام پەرلەمانیش بووە قوربانیی شەڕی ناوخۆ.
 
بەھۆی رێکەوتننامەی ئاشتی واشنتۆن کە لە ساڵی ١٩٩٨ بە ئامادەبوونی وەزیری دەرەوەی ئەوسای ئەمەریکائەمریکا [[مادلین ئۆلبرایت]] لە نێوان [[جەلال تاڵەبانی]] و [[مەسعوود بارزانی]] ئیمزاواژوو کرا، پەرلەمانی کوردستان یەکی گرتەوە. لە ٤/١٠/٢٠٠٢ یەکەم کۆبوونەوەی یەکگرتنەوەی کرد و ھەفتەیەکیش دوای ئەوە کۆبوونەوەی دووەمی یەکگرتنەوەی لە سلێمانی گرێ دا. ٢٣ نوێنەری یەکێتی گۆڕدران و نوێنەرێکی دیکەش بۆ پارتی زۆرکرا. ماوەی سەرۆکایەتیی ئەم خولەی پەرلەمان ٣ مانگ بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتی [[ڕۆژ نووری شاوێس]] و ٢ مانگیش بۆ یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بە سەرۆکایەتیی [[کەمال فوئاد]] دیاری کرا. بەڵام بەگشتی ئەم خولە درێژەپێدەری خولی یەکەمی ھەڵبژاردنەکانی سالی ١٩٩٢ بوو.<ref>http://www.perleman.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History1992# {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140505194802/http://www.perleman.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History1992 |date= ٥ی ئایاری ٢٠١٤}}</ref>
 
=== خولی دووەم (٢٠٠٥-٢٠٠٩٢٠٠٥–٢٠٠٩) ===
لە [[٣٠ی کانوونی دووەم]]یدووەمی ٢٠٠٥ خولی دووەمی ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان ھاوکات لەگەڵ ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجام درا.
لە ھەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان، ١٣ لیستی جیاواز بەشداریان کرد کە بە سیستمی نوێنەرایەتیی ڕێژەیی بەڕێوە چوو. تێیدا ١٧٥٣٩١٩ کەس لە دانیشتوانی [[ھەرێمی کوردستان]] بەشداریان تێدا کرد. لەم ھەڵبژاردنەدا، ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە ١٠٥ ئەندام بۆ ١١١ ئەندام بەرزکرایەوە. لە ئەنجامدا تەنھا ٣ لیست لەکۆی ١٣ لیستەکە، توانیان بگەنە پەرلەمان، ئەوانیش لیستی نیشتمانیی دیموکراتی کوردستان کە ١٠٤ کورسی و لیستی کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستانی عیراق ٦ کورسی و لیستی حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان و سەربەخۆکان ١ یەک کورسییان بەدەست ھێنا. [[عەدنان موفتی]] سەرۆکی پەرلەمان و [[فەرسەت ئەحمەد عەبدوڵڵا]] سکرتێری پەرلەمان لە خولی دووەم بوون.
ئەنجامی کۆتاییی ھەڵبژاردنەکان:<ref>{{cite web |url=http://www.perleman.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History2005 |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٢٤ی ئازاری ٢٠١١ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140401025632/http://perleman.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History2005 |archivedate= ١ی نیسانی ٢٠١٤}}</ref>
ھێڵی ٩٩:
| لیستی نیشتمانی دیموکراتی کوردستان || ١٥٧٠٦٦٣ || ٨٩٫٥٥ || ١٠٤
|-
| کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستانی عێراق || ٨٥٢٣٧ || ٤٫٨٦ || ٦
|-
| لیستی زەحمەتکێشان و سەربەخۆکان || ٢٠٥٨٥ || ١٫١٧ || ١
|-
| پارتی کاری دیموکراتی کوردستان || ١١٧٤٨ || ٠٫٦٧ || ٠
|-
| بزووتنەوەی دیموکراتی گەلی کوردستان || ١٠٩٥٢ || ٠٫٦٢ || ٠
ھێڵی ١٢٤:
|}
 
=== خولی سێیەم (٢٠٠٩-٢٠١٣٢٠٠٩–٢٠١٣) ===
رۆژی [[٢٥ی تەمموز]]یتەممووزی [[٢٠٠٩]] خولی سێیەمی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەرێوە چوو کە ٢٤ لیست بەشداریی ھەڵبژاردنیان کرد، بۆ کێبرکێ لەسەر ١١١ کورسی و تێیدا ١١ لیست توانیان ڕێژەی یاسایی بەدەست بێنن و بێنە ناو پەرلەمان. [[حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی کوردستان]] بایکۆتی ھەڵبژاردنەکانی کرد. ئەنجامی کۆتاییی ھەڵبژاردن لە نووسراوی [[کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان]] لە ١٨/٨/٢٠٠٩ ھاتووە بەم شێوەیەی خوارەوەیە:<ref>{{Cite web |url=http://www.perleman.org/Default.aspx?page=articles&c=News-title&id=6871 |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date=٢٤ی ئازاری ٢٠١١ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311185851/http://perleman.org/default.aspx?c=news-title&id=6871&page=articles |archive-date=١١ی ئازاری ٢٠١٦ |dead-url=yes }}</ref>:
 
{| class="wikitable sortable"
ھێڵی ١٣١:
! ناوی لیست!! ژمارەی دەنگەکان!! ڕێژە لە سەد!! کورسییەکان
|-
| لیستی کوردستانی || ١٠٧٦٣٧٠ || ٥٧٫٣٧ || ٥٩
|-
| گۆڕان || ٤٤٥٠٢٤ || ٢٣٫٧٢ || ٢٥
|-
| لیستی خزمەتگوزاری و چاکسازی || ٢٤٠٨٤٢ || ١٢٫٨٤ || ١٤
|-
| بزووتنەوەی ئیسلامی لە کوردستان/عێراق || ٢٧١٤٧ || ١٫٤٥ || ٢
|-
| بزووتنەوەی دیموکراتی تورکمانی لە کوردستان || ١٨٤٦٤ || ٠٫٩٨ || ٣
|-
| ئەنجومەنی میللی کلدانی سریانی ئاشوری || ١٠٥٩٥ || ٠٫٥٦ || ٣
|-
| ئازادی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی || ١٥٠٢٨ || ٠٫٨٠ || ١
|-
| لیستی چاکسازیی تورکمانی|| ٧٠٧٧ || ٠٫٣٨ || ١
|-
| لیستی ڕافیدەین || ٥٦٩٠ || ٠٫٣٠ || ٢
|-
| ئارام شاھین داود باکۆیان (ئەرمەنی) || ٤١٩٨ || ٠٫٢٢ || ١
|-
| لیستی تورکمانیی ھەولێر || ٣٩٠٦ || ٠٫٢١ || ١
|}
 
== ئەرک و دەسەڵاتەکانی پەرلەمانی کوردستان ==
 
پەرلەمانی کوردستان ئەم ئەرک و دەستەڵاتانەی خوارەوەی ھەیە:
* دەرچوواندنی یاسا
Line ١٩١ ⟶ ١٩٠:
* لیژنەی دەسپاکی (نەزاھەت)
* لیژنەی کاروباری کۆمەڵەی مەدەنی
* لیژنەی ئەوقاف و کاروباری ئایینی<ref>{{Cite web |url=http://www.perleman.org/default.aspx?page=Committees&c=Committees-Permanant2009 |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date=٢٢ی ئازاری ٢٠١٤ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170630125439/http://perleman.org/Default.aspx?page=committees&c=Committees-Permanant2009 |archive-date=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |dead-url=yes }}</ref>
 
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
[http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=237&lngnr=13&smap=04070000&anr=16902 ئەنجومەنی نشتیمانی کوردستان (پەرلەمان)] - [https://web.archive.org/web/20160506173827/http://www.krg.org/ ماڵپەڕی حکومەتی ھەرێمی کوردستان]
 
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/پەرلەمانی_کوردستان»