ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

|ناو_خۆماڵی = United States of America<br />

|ناو_فەرمی = ویلایەتە یه‌کگرتووه‌کانیەکگرتووەکان

|ناوی_باو =ویلایەتە یه‌کگرتووه‌کان وەلایەتە یەکگرتووەکان

|دروشمی_نەتەوەیی =''In God We Trust''<br />{{ھن}}"بەخودا متمانە دەکەین"</small>

|هێمایھێمای دیکە_جۆرە =

|هێمایھێمای دیکە =

|latd=38 | latm=53 | latNS=N

|ڕەگەز_گرووپەکان =ئەوروپیە-ئەمریکیەکان (سپی)%٧٢.٤،ئەفریقە٤، ئەفریقە-ئەمریکیەکان (رەش)%١٢.٦،ئاسیایە٦، ئاسیایە-ئەمریکیەکان (ئاسیای)%٤.٨،ئەمریکیە٨، هیندیەکانئەمریکیە ھیندیەکان و رەسەنەکانی ئالاسکا%٠.٩،هاوایە٩، ھاوایە رەسەنەکان%٠.٢،ئەوانی٢، ئەوانی تر%٦.٢

|پلە_ڕووبەر =<!--پلە لە نێو ولاتانی جیهانجیھان بە پێی قەبارەی ڕووبەر-->

|ڕووبەر_ک. م. ٤گ = ۹۸۲٦٦۳

|ڕووبەر_م. ٤گ =

|ئاو_ڕێژەی_سەد =

|مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان = ۳۲۲٫۳٦۹٫۳۱۹ لەساڵیلە ساڵی (۲۰۱٦).

|پلە_مەزەندەی_دانیشتوان = ٣

|چڕیی_دانیشتوان_ک. م. ٤گۆش =

|چڕیی_دانیشتوان_م. ٤گۆش =

|کۆدی_دراو = 4217

|کاتی_ناوچەیی = ٥ ‏تا‎‏تا ١٠-

'''ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا''' ([[زمانی ئینگلیزی|بەئینگلیزی]]: ''United States of America''، یونایتد ستەتیس ئۆف ئەمەریکائەمریکا) [[کۆمار]]ێکی دەستووریی [[حکومەتی فێدراڵ|فیدراڵیی]]ە کە لە پەنجا [[ویلایەت]] و یەک [[ھەرێمی فێدراڵ|ھەرێمی فیدراڵ]] پێک ھاتووە. زۆربەی خاکی ئەم وڵاتە لە ناوەندی [[ئامریکای باکوور|ئەمریکای باکوور]]دایە. ئەم وڵاتە بریتییە لە ٤٨ ویلایەتی پێکلکاو و [[واشینگتن دی سی|ھەرێمی پایتەخت]] و دەکەوێتە نێوان [[ئۆقیانووسی ئارام|ئۆقیانووس ئارام]] و [[ئۆقیانووسی ئاتلانتیک]] و لە باکوورەوە لەگەڵ [[کەنەدا]] و لە باشوورەوە لەگەڵ [[مەکسیک]]دا ھاوسنوورە. ویلایەتی [[ئالاسکا]] دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای کیشوەری ئەمریکای باکوور و هەروەهاھەروەھا ویلایەتی [[ھاوایی]] [[کۆمەڵە دوورگە]]یەکە لە پاسیفیکی ناویندا.

ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ساڵی [[١٧٧٦]] زایینی بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی و یەکگرتنی ١٣ داگیرکراوی [[بەڕیتانیا]]ی گەورە پێک ھاتووە. ئەم وڵاتە ٩,٨٣ ملیۆنمیلیۆن کیلۆمتری چوارگۆشە پانتاییەکەیەتی و نزیکەی ٣٠٨ ملیۆنمیلیۆن حشیمەتەکەیەتی. وا مەزەندە دەکرێ فرەنەژادترین وڵاتی جیھانە و ئەم جۆراوجۆرییە بەرھەمی کۆچکردنی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی وڵاتانی‌وڵاتانی ترە بۆ ئەو وڵاتە. ئابووریی ویلایەتە یەکگرتووەکان گەورەترینە لە جیھاندا.

ئەم وڵاتە ٩،٨٢٦،٩٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە پانتاییەکەیەتی و پاش [[ڕووسیا]] و [[کەنەدا]] سێھەمین وڵاتی گەورەی جیھانە. پێک ھاتووە لە ٥٠ ویلایەت کە ٤٨یان پێکەوە لکاون و [[ئەلاسکا]] و [[ھاوایی]] لەوانی دیکە دابڕاون. بەشێک لە [[زنجیرە شاخەکانی ڕاکی]] لە لای ڕۆژئاواوە دێتە نێو ئەم وڵاتە و [[ڕووباری میسیسیپی|میسیسیپی]]_ درێژترین ڕووباری باکووری ئەمەریکا_ئەمریکا_ لەم وڵاتەدایە.

=== دانیشتوانی ڕەسەنی ئەمەریکائەمریکا و ھاتنی ئەورووپییەکان ===

دانیشتوانی ڕەسەنی [[ئەمەریکائەمریکا]] پێیان وایە کە ١٢٠٠ تا ١٤٠٠ ساڵ پێش ئەمە لە کیشوەری [[ئاسیا]]وە ھاتوونەتە ئەم وڵاتە نوێیەوە. لە ڕاستیشدا نیشانەی شارستانییەتێکیشارستانیەتیێکی کۆن لە قەراخ [[ڕووباری میسیسیپی]] دۆزراوەتەوە کە پیشەیان [[کشت و کاڵ|کشتوکاڵ]] بووە. ئەگەرچی پاش ھاتنی [[ئەورووپییەکان]] بۆ ئەم وڵاتە، بە ھۆی ھاتنی نەخۆشییە نوێیەکانەوە، ژمارەیەکی یەکجار زۆریان تێدا چوون.

لە ساڵی [[١٤٩٢]]<nowiki/>دا١٤٩٢دا [[کریستۆف کۆلۆمب]]، گەشتیاری ناودار، کاتێ لە ژێر فەرمانی پاشای [[ئیسپانیا]]دا بوو، گەیشتە [[دوورگەکانی کارائیب]] و لەوێدا بۆ یەکەم جار ئەورووپییەکان چاویان کەوت بە دانیشتووانی ڕەسەنی ئەو وڵاتە. بە ھۆی ئەوەی کە مەبەست لەو گەشتە، گەیشتن بە وڵاتی [[ھیند]] بوو، کاتێ گەیشتنە ئەو وڵاتە بە ھیندیان دەزانی و دانیشتوەکانی بە [[ھیندی]] ناسران. پاش ئەوە ھەر یەک لە وڵاتانی دیکە بە سوپایەکەوە لە گۆشەیەکی ئەو وڵاتە دادەبەزین و پارچەیەکیان دەکرد بە بەشی وڵاتی خۆیان؛ وەک [[ئیسپانیا]]، [[ھۆڵەندا]] [[فەڕەنسا|و فەڕەنسا]].

لە ساڵی [[١٧٣٢]] ئەم وڵاتە بریتی بوو لە سێزدە ویلایەت کە موستەعمەرەی [[بەریتانیای گەورە]] بوون. ھەریەک یاسا و ھەڵبژاردنیان ھەبوو بەڵام لە کۆتاییدا ھەموو یاساکان لەژێر حوکمی بەریتانیادا بوون.

ئەو خاکەی ئەمرۆ ناوی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و کەنەدایە لە ڕابردوودا خاکی نەتەوەیەک بووە کە ناویان هندییھندیی سوور (sioux indian) بوو.

ئەمریکا پێشتر ١٣ هەرێمھەرێم بووە کە لە نێوان ئەم هێزانەداھێزانەدا دابەشکرابوو

(ئیمپراتۆریەتی ڕووسی، بەریتانیا، ئیمپراتۆریەتی فەڕەنسی، هۆلەندا،ھۆلەندا، دانیمارک، ئیتاڵیا، ساکۆنی، پۆلەندا، بەلجیکا، ئیسپانیا، پرتوگال و ...…)

وە بەشێكیبەشێکی کەم هیھی ڕەشپێستەکان و هیندییەھیندییە سوورەکان بوو.

ئەم جەنگە لە ١٧٥٦ هەلگیرساھەلگیرسا لە لایەن ١٣ کۆلۆنیەکەی بەریتانیا، دژی سیاسەتی کۆنگرێسی بەریتانیا و پەرلەمانی بەڕیتانیا. سەرەتا پێشبینی ئەوەیان نەدەکرد کە شۆڕشەکەیان جەنگی لێ بکەوێتەوە و لە وشکانی و دەریاوە هێرشھێرش کرێتە سەر ئینگلیز.

لە ساڵی ١٧٦٨ بەرەی شۆڕش پێكپێک هێنراھێنرا و چەکیان هەلگرتھەلگرت و چەند شارێكیانشارێکیان گرت،بەتایبەتگرت، بەتایبەت بۆستن و نیۆرک

بەرەی شۆڕش لە ١٨ یەکەی سەربازی پێكپێک هاتبووھاتبوو:

یەکەی بۆستن هۆرم ھۆرم

بەدەست ئەلیکرۆس گریکۆی ئیسپانی بوو کە توانی لە پەنەما دژی ئینگلیز لە دەریاوە شەڕ بكاتبکات و پاکی کاتەوە.

بەدەست ژنڕاڵی فەرەنسی گرات فۆنس بوو کە تۆپخانە و هێزیھێزی پیادەی لەبەردەست بووبوو، ،توانییتوانیی دەوروبەری بۆستن داگیر بکات.

یەکەی سێیەم

بە دەست بنیامین ئەمریکانۆ بوو کە هێزیھێزی تۆپخانە و ئەسپسواری پێ بوو لە دەوروبەری نیوجێرسی شەڕی کرد و داگیری کردن.

بە دەست پۆرتگس هارۆلھارۆل بوو کە ژنڕاڵێكیژنڕاڵێکی پرتوگال بوو، و لە دەریاوە هێزیھێزی وشكانییوشکانیی ئینگلیزی لاواز کرد.

بە دەست مانسۆن گریکۆی ئیسپانی بوو کە هێزیھێزی شۆڕشی گەل بوو و پاڵپشتیان بوو

شۆڕش فراوان بوو تا لە ١٧٧٤ توانییان گشت بەرپرسانی ئینگلیز لە کۆنگرێس دەرکەن. بەریتانیا لە ١٧٧٥ جەنگی ڕاگەیاند کە پۆلندا و هیندییەھیندییە سوورەکان هاوپەیمانیھاوپەیمانی بوون. بەڵام لە ڕووی هێزەوەھێزەوە بەڕیتانیا زۆر ناوچەی ستراتیژیی لەدەست دابوو؛ توانای ڕووبەڕووبوونەوەی نەمابوو، هەروەهاھەروەھا بەریتانیا دەیزانی کە کۆتاییی دێ بەڵام دەیویست هیندییەھیندییە سوورەکان بە کوشت بدات.

لە ١٧٧٨ بەریتانیا هێزیھێزی «دۆزەخی دەریا» یانژی (مارشاڵ)ی داوا کرد کە نیویۆرک بگرێتەوە، بەلام مارشاڵ تەنهاتەنھا توانیی لە دووریی چەند میلێكەوەمیلێکەوە تۆپبارانی نیویۆرک بکات.

هەرھەر لەم جەنگانەدا بەریتانیا 2 ملیۆنمیلیۆن هیندییھیندیی سووری کۆمەڵکوژ کرد

هەرھەر لەو ساڵەدا فەرەنساش جەنگی ڕاگەیاند دژی بەریتانیا.

لە ١٧٨١ بەڕیتانیا ٤٥ هەزارھەزار سەربازی هێزیھێزی تایبەتی لەلایەن ژنڕاڵ جۆرج واشنتۆنەوە بە دیل گیران

لە ١٧٨٣ بەریتانیا پەیمانی ئاشتیی مۆر کرد. ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دامەزرا کە سەرەتا 13 ولایەت بوون، ئێستا 52 ولایەتن .

وە لەم جەنگەدا نابێ ڕۆڵی بنیامین فرانکلین لەیاد بکرێت کە ڕێكخراویڕێکخراوی ماسۆنیی بەکارهێنابەکارھێنا بۆ لاوازکردنی ئینگلیز.

لە کلتوری بڕێک لە ویلایەتەکانی باشووردا ڕاگرتنی بەندە باو بوو؛ بەڵام لە ویلایەتەکانی باکووردا وانەبوو. بۆیە کاتێک [[ئەبراھام لینکۆڵن]]، نوێنەری زۆربەی ویلایەتەکانی باکوور و نوێنەری کۆمارییەکان، لە ساڵی [[١٨٦٠]]دا١٨٦٠دا بووە سەرۆک کۆمار، بانگەوازی لابردنی ئەو یاسا و کولتورەیدا و ھەموو بەندەکانی بە پێی یاسا ئازاد ژمارد. ئەوە بووە ھۆی ئاڵۆزی نێوان ویلایەتەکانی باکوور و باشوور. لە ساڵی [[١٨٦١]] ئاگری [[شەڕی ناوخۆی ئەمریکا]] سازبوو کە تا [[١٨٨٦]] درێژەی بوو و تێیدا ٦٢٠ھەزار کەس کووژران بۆیە بە خوێنینترین شەڕی مێژووی ئەم وڵاتە دەناسرێت. لە ئاکامدا باکوورییەکان سەرکەوتن و بەندەداری بە پێی یاسا نەما. ئەو [[ئافریقا- ئەمریکایی|ئافریقا-ئەمریکائیانەش]] کە بە پێی یاسا ئیتر بەندە نەبوون، بوونە خاوەن مافی شارومەندی و مافی دەنگدان.

لە [[شەڕی جیھانی یەکەم]]دا، لە ساڵی [[١٩١٤]] ئەمریکا بێلایەن مایەوە ئەگەرچی زۆربەی خەڵکیپاڵپشتی [[فەڕەنسا]] یا [[ئینگەلترا|ئینگەلترایان]] دەکرد. لە ساڵی [[١٩١٧]] ھاوکاریی [[ھێزەکانی ھاوپەیمانی]] کرد بەڵام گرێبەستی کۆتایی شەڕ کە لە [[پاریس]] واژۆکرای پەسەند نەکرد.

لە ساڵانی ١٩٢٠دا چەرخی وڵاتەکە بە تایبەت دۆخی شارە گەورەکانی بە شێوەیەک پێش ئەڕۆیشت کە ئابووری وڵاتی ڕۆژلەدواڕۆژ بێ‌ھێز دەکرد. ساڵی [[١٩٢٩]] سستی ئابووری ڕوویدا و تێیدا یەک لە چواری خەڵک کار و پیشەی خۆیان لە دەست‌بووەوە، بۆیە ئەو ڕووداوە بە [[سستی ئابووری گەورە]] دەناسن.

لە[[شەڕی جیھانیی دووەم]]، ئەمریکا دیسان بێلایەن بوو بەڵام پاش داگیرکرانی [[پۆلەند]] لە لایەن [[نازی|نازییەکانەوە]]، ئەمریکا بە ناردنی پێداویستییەکانی شەڕ بو ھێزەکانی ھاوپەیمانی و دواتر، کە ژاپۆن ھێرشی کردە سەر شارێکی ئەمریکا، بە فەرمی بووە ئەندامی ھاوپەیمانان و تێکەڵ بە شەڕ بوو. ئەمریکا یەکەم وڵاتبوو کە دەستی گەیشتە [[چەکی ناوەکی]] و بۆ یەکەم جار لەسەر [[ھیرۆشیما|ھیرۆشیمای]]ی ژاپۆندا تاقی کردەوە. شەڕەکە بە کۆڵدانی [[ژاپۆن]] کۆتایی ھات.

پاش [[شەڕی جیھانی دووەم]] و لە درێژەی ئەوەی بە [[شەڕی سارد|شەڕی ساردی]]ی دەناسن، ئەمریکا و [[سۆڤیەت]] کێبەرکێیان بوو بۆ گرتنی نازناوی زلھێزی جیھان؛ ئەگەرچی لەم شەڕەدا بەرنگاری چەکی تێدا نەبوو. ئەمریکا لەگەڵ [[کۆریای باکوور]] و [[چین]] لە ساڵی [[١٩٥٠]] تاکوو [[١٩٥٣]] بە شەڕھات کە بە [[شەڕی کۆریا]] دەناسرێت. لە ناوخۆشدا بەرنگاری بزووتنەوە کۆمۆنیستییەکان دەبوونەوە.

لە ساڵی [[١٩٦١]]دا١٩٦١دا سۆڤیەت یەکەمین [[کەشتی ئاسمانی]] بە بنیادەمەوە نارد بۆ بۆشایی ئاسمان و ئەمە بە جۆرێک نیشانەیەکی پیشکەوتنی سۆڤیەت بوو و ھەروەھا جێگەی مەترسی بۆ ئەمریکا لەبەر ئەوەی تەکنەلۆجیای ئەو کەشتییە بۆ بۆردومانی ئەمریکاش دەکرا کەڵکی لێوەربگیرێت. کێبەرکێی ناوەکی دوو زلھێز لەم سەردەمەدا گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی. ئەمەریکائەمریکا لە ناوخۆ بەرنگاری بزووتنەوە نەتەوەپرستەکان و ھەروەھا بزووتنەوەی مافخواز بە سەرکردایەتی [[مارتین لوسەر کینگ]] دەبووەوە.

[[جان ف کێنێدی]] سەرۆک کۆماری ئەمریکا لە ساڵی [[١٩٦٣]]دا١٩٦٣دا تیرۆرکرا. کاتێ [[ڕیچارد نیکسۆن]] بووە سەرۆک کۆمار، ئەمریکا دەستی بە شەڕێک کرد لە باشووری ئاسیا دا، لە [[ڤیەتنام]] کە سەرکەوتنێکی نەبوو. پاش [[ڕیسواییەکەی واتێرگەیت]]، نیکسۆن یەکەمین سەرۆک کۆماری ئەمریکا بوو کە دەستی لە کار کێشاوە.

لە کاتی دەسەڵاتداریی [[جۆرج بووش (باوک)]]، ئەمریکا لە [[شەڕی کەنداو]]دا بەشداریکرد. ساڵی [[١٩٩٨]] [[بیل کلینتۆن|کلینتۆن]]، سەرۆک کۆمار، توشی ڕیسواییەکی سێکسی بوو بەڵام لە دەسەڵات مایەوە. ساڵی [[٢٠٠٠]] پاش ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری، کە [[دادگای باڵای ئەمریکا]] ڕای کۆاتایی سەبارەت بە ئاکامەکەی دەڕبڕی، [[جۆرج و بووش|جۆرج بووش (کوڕ)]] بووە سەرۆک کۆمار.

ویلایەتە یەکگرتووەکان بۆ زۆربەی مێژووکەی خاوەنی سیستەمێکی دوو حیزبی بووە. ئەو دوو حیزبە ئەمانەن: [[حیزبی دیموکڕات(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|حیزبی دیموکڕات]] لە دامەزانی [[١٨٢٤]] و [[حیزبی کۆمارخواز(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|کۆمارخواز]] لە دامەزرانی [[١٨٥٤]]. لە ھەلبژاردنەکانیشدا، نوێنەرانی ئەو دوو حیزبە وەک نوێنەرانی سەرەکیی جەماور لە قەڵەم دەدرێن. تەنھا لە ساڵی [[١٩١٢]]دا١٩١٢دا بوو کە [[ثیئۆدۆر ڕوزوێڵت]] بووە سەرۆک کۆمار کە ئەندامی ھیچ یەک لەم دوو حیزبە سەرەکییە نەبوو و لە سەدا بیستی ڕای جەماوەری ھێنا. پاش ئەم دوو حیزبە گەورە سێھەمین حیزب، [[حیزبی ئازادیخوازە(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|حیزبی ئازادیخوازەکان]]ە.

لە کولتووری ڕامیاریی ئەمریکادا، کۆمارخوازەکان زیاتر بە [[خۆپارێز]] (لایەنی ڕاست) دەناسرێن و دیموکراتەکان بە [[لیبەڕاڵ]] (لایەنی چەپ) بەناوبانگن. ویلایەتەکانی باکوور-ڕۆژھەڵات و کەناری ڕۆژئاواڕۆژاوا بە "«ئاوی"» و پشتیوانی دیموکڕات و ویلایەتەکانی باشوور و زۆربەی ویلایەتەکانی ڕۆژئاواڕۆژاوا "«سوور"» و پشتیوانی کۆمارخوازەکانن.

سەرۆک کۆمار، سەرۆکی ھەموو ھێزە نیزامییەکانە و وەزیری بەرگری لە لایەن ئەو دەستنیشان دەکرێت. [[وەزارەتی بەرگری ئەمریکا]] ھەموو ھیزە نیزامییەکانی لەژێر فەرماندایە: [[ئەرتەش]]، [[ھێزەکانی دەریایی]]، [[چەکدارانی دەریایی]] و [[ھێزەکانی ئاسمانی]]. پاسەوانیی کەنارەکان لە ژێر دەسەڵاتی [[وەزارتی ناوخۆ]]دایە لە کاتی ئاشتیدا بەڵام لە کاتی شەڕ دەڕواتە ژێر چاودێری ھێزی دەریایی.

ویلایەتە یەکگرتووەکان سیستەمێکی ئابووریی [[سەرمایەداری|سەرمایەداریی]]ی تێکەڵی ھەیە کە بە سەرچاوەی سرووشتیی فراوان و ژێرخانی بەھێز و کلتووری بەرھەمھێنەری دەوڵەمەندکراوە. بە پێی [[لێژنەی نێودەوڵەتی پارە]]، ویلایەتە یەکگرتووەکان بە [[داھاتی ناپوخت]]ی ١٥.١ تریلیون، لە سەدا ٢٢ی ھەموو داھاتی ناپوختی دونیای بەخۆی تەرخانکردووە. ئەم ژمارە بە پێی حەشیمەتی وڵاتەکە، پلەی ٩ی لە دونیادا ڕادەست کردووە بۆی لە داھاتی ناپوختی ناوەکی. [[دۆلاری ئەمریکی|دۆلار]]، دراوی ئەمریکا، سەرەکیترین دراوی سرانسەر دونیایە.

ئەمریکا گەورەترین ھێنەری کەلوپەل بۆ ناو وڵاتە و لە ھەناردندا پلەی دووەمی ھەیە. [[کەنەدا]]، [[چین]]، [[مەکسیک]]، [[ژاپۆن]] و [[ئەڵمانیا]] گەورەترین ھاوکارانی بازرگانی و ئابووریی ئەمریکان. لە ساڵی [[٢٠١٠]]دا٢٠١٠دا [[نەوت]] زیاترین ھێنانەناوەی بوو و کەلوپەلی ماشین زیاترین ڕاژەی ھەناردنی ھەبوو. چین گەورەترین قەرزڕاگری ئەمریکایە.

ژمارەی کرێکارانی ئەم وڵاتە لە [[٢٠١٠]]دا٢٠١٠دا ١٥٤ میلیون کەس بوو. حکومەت بە ٢١ ملیون کەس زیاترین ژمارەی کارلەدەستانی ھەیە. خزمەتگوزارییەکانی سڵامەتی و کۆمەڵگایی بە ١٦.٤ ملیون کەس گەورەترین کاروباری تایبەتی (غەیری حکومەتی) ھەیە.

== سەرچاوەسەرچاوەکان ==

* کتێبی : پوختەی مێژووی ئەمریکا