ئێران: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ئێران''' ({{بە فارسی|ایران}}، بە [[زمانی پاڵەوی|پاڵەوی]]: ''Ērān''، ئێران<ref>فەرھەنگی پەھلەوی، ل١٩٢</ref>) وڵاتێکە لە باکووری ڕۆژاوای [[ئاسیا]] و لە ناوچەی [[ڕۆژھەڵاتی ناوین|ڕۆژھەڵاتی ناویندا]] دا. ناوە فەرمییەکەی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە و پایتەختەکەی [[تاران]]ە ({{بە فارسی|تهران}}). پانتایی ئەم وڵاتە ١٬٨٧٣٬٩٥٩ کیلۆمەتر دووجا(١٧ھەم لە دونیادا) یە و بەپێی سەرژمێریسەرژمێریی ساڵی ٢٠١١ (١٣٩٠ی کۆچی ھەتاوی) ژمارەی دانیشتووانەکەی ٧٦٬٠٩١٬٠٠٠ کەسە و ھەر ساڵ یەک میلیۆن کەس لە دانیشتووانی وڵات زیاد دەبێت.

لە باکوورەوە لەگەڵ کۆماری [[ئازەربایجان]]، [[ئەرمەنستان]]، و [[تورکەمەنستان]]؛ لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ [[ئەفغانستان]] و [[پاکستان]]؛ و لە ڕۆژئاواوە لەگەڵ [[تورکیا]] و کۆماری فێدراڵی [[عێراق]]دا سنووری زەمینیزەمینیی ھەیە. ھەروەھا لە باکوورەوە سنووری دەریایی لە [[دەریای کاسپیەن]] (خەزەر) و لە باشوورەوە لە [[کەنداوی فارس]] و [[دەریای عەممان|دەریای عەمماندا]] دا ھەیە. ئەو دوو ناوچەیە گرینگترین شوێنەکانی دونیا بۆ دەرھێنانی نەوت و گازن.

دەستەڵاتی سیاسی لە ئێراندا لە سەر بنەمای [[یاسای بنەڕەتی]]ی پەسندکراوی ساڵی ١٩٧٩ (١٣٥٨ی ک. ھ) و پێداچوونەوەی ساڵی ١٩٨٩ (١٣٦٨ی ک. ھ) داڕێژڕاوە. بەرزترین پلەی دەستەڵاتی ڕەسمیڕەسمیی ئێران لە دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩، ویلایەتی فەقیھ‌ەفەقیهە کە ئێستا لە دەستی [[سەید عەلی خامنەیی]] دایە. [[ئیسلام]] دینی ڕەسمی، [[شیعە]] مەزھەبی ڕەسمی و [[فارسی]] زمانی ڕەسمی ئێرانە. ئێران وەکو وڵاتێکی پێکھاتوو لە چەند نەتەوە، مێژوویەکی کۆنی ھەیە و یەکێک لە مێژووییترین وڵاتانی جیھانە.

ئێران بە ھۆی ھەبوونیهەڵکەوتنی لە ناوچەی [[ئەوراسیا|ئەوراسیادا]] دا جێگایەکی تایبەتی ھەیە. ئەم وڵاتە ئەندامی ڕێکخراوی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]]، بزووتنەوەی وڵاتانی بێ لایەن،بێلایەن، ڕێکخراوی کۆنفرانسی ئیسلامی، [[ئۆپێک]] و ڕێکخراوی [[ئێکۆ]] یە. ئێران ھێزێکی ناوچەیی‌یەناوچەییە لە باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا دائاسیادا و جێگایەکی گرینگی لە ئابووریئابووریی جیھاندا بە بۆنەی ھەبوونی [[نەوت]]، سەنعەتیپیشەسازیی [[پێترۆشیمی]] و [[گازی سرووشتی]] بەدەست ھێناوە.

لە دوای ھەڵبژاردنی سەرکۆماریی ١٣٨٨ ھەتاوی کە بە دووبارە ھەڵبژاردنەوەی ئەحمەدی نەژاد کۆتایی ھاتھات، چەند خوپێشاندانی گەورە لە ئێران و بەتایبەت تاران روویڕووی دا کە داواکاری دووبارە ژماردنەوەی دەنگەکان بوون و بڕوایان وا بوو کە میرحوسەین مووسەوی ھەڵبژیردراوە بەڵام دەسەڵاتی ئێران بە قۆلبەستکردن و کوشتنی سەدان کەس لەو جەماوەرە بەوکۆتاییی شتەبە کوتاییخۆپیشاندانەکان ھێنا.