نوێترین بنەچەی ھاوبەش: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە زانستی [[ژینناسی|زیندەزانی]] و بۆماوەزانی دا ( '''نوێترین بنەچەی هاوبەشھاوبەش (MRCA)''' یان '''کۆتا بنەچەی هاوبەشھاوبەش (LCA)''' )ی کۆمەڵە زیندەوەرێكزیندەوەرێک بریتییە لە نوێترین تاكتاک کە هەمووھەموو زیندەوەرەکانی کۆمەڵەکە سەرچاوەیان لێوەگرتووە. دەستەواژەکە بۆ بنەچەی کۆمەڵە بۆماوەیەكبۆماوەیەک (جیین) بەکاردێت نەكنەک زیندەوەر.

دەکرێت (MRCA) کۆمەڵە تاکێكتاکێک دەستنیشان بکرێت لەڕێی ئاماژە پێکردنی زانستی دامەزراوی پەرەسەندنی وەچەکانەوە. هەرچەندەھەرچەندە بەشێوەیەکی گشتی کارێكیکارێکی ئەستەمە دەستنیشان کردنێکی وردی (MRCA) کۆمەڵەیەکی گەورە بەڵام دەکرێت خەمڵاندنێکی نزیكنزیک ئەنجامبدرێت بۆ ئەو کاتەی کە (MRCA) تێیدا ژیاوە. دەکرێت ئەم جۆرە خەمڵاندنە لە (کاتی نوێترین بنەچەی هاوبەشھاوبەش - TMRCA) ئەنجامبردێت بەهۆیبەھۆی ئەنجامی تاقکیردنەوەکانی (ناوکە ترشی ڕایبۆزی کەم ئۆکسجین - DNA) و خێرایی بازدان (گۆڕان) وەكوەک ئەوەی کاریپێکراوە لە زانستی بۆماوەزانی دا، یان لەڕێی بە سەرچاوە وەرگرتنی نموونەیەکی ماتماتیکی نا بۆماوەیی یان بەکارهێنانیبەکارھێنانی لێکچواندنی ئەلکترۆنی (Simulation).

تەمەنی (MRCA) مرۆڤ نەزانراوە بەڵام بەدڵنیاییەوە کەمترە لە تەمەنی هەردووھەردوو (Y-MRCA و mt-MRCA) وە بە ٢٠٠ هەزارھەزار ساڵ خەملێندراوە.

کۆتا بنەچەی هاوبەشیھاوبەشی گشتی (LUCA)  نوێترین و کۆتاترین بنەچەی هەمووھەموو شێوەکانی ژیانە لەسەر زەوی و خەملێنراوە کە نزیکەی (٣.٥٣٫٥ – ٣.٨٣٫٨) ملیارمیلیارد ساڵ لەمەوپێش ژیاوە.<ref>{{cite journal|author=Doolittle WF|title=Uprooting the tree of life|journal=Scientific American|volume=282|issue=2|pages=90–95|date=February 2000|pmid=10710791|doi=10.1038/scientificamerican0200-90|bibcode=2000SciAm.282b..90D}}</ref><ref>{{cite journal|vauthors=Glansdorff N, Xu Y, Labedan B|title=The last universal common ancestor: emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner|journal=Biology Direct|volume=3|page=29|year=2008|pmid=18613974|pmc=2478661|doi=10.1186/1745-6150-3-29}}</ref>

بەرنامەی ناساندنی تەواوی زانستی بنەچەزانی جۆرە زیندەوەرەکان بە "«درەختی ژیان"» پێناسەکراوە و بەرنامەکە خەمڵاندنی کاتی هەمووھەموو دیاردە زانراوەکانی دروست بوونی جۆرەکان لەخۆدەگرێت، بۆ نموونە (MRCA)ی سەگ و پشیلە خەملێنراوە کە ٤٢ ملیۆنمیلیۆن ساڵ لەمەوبەر ژیاوە.

لە کتێبەکەی ڕیچارد دۆکینزی ساڵی ٢٠٠٤ بە ناوی (چیرۆکی بنەچە - The Ancestor's Tale) چەمکی کۆتا بنەچەی هاوبەشھاوبەش لە دیدگای پەرەسەندنی مرۆڤەوە شیکراوەتەوە بۆ خەڵکی گشتی. هەمووھەموو مێژووی بنچەی مرۆڤ لە ٤٠ قۆناغ پێکدێت و دۆکینز لە کتێبەکەی دا هەڵدەستێتھەڵدەستێت بە پلەبەند کردنی بنەچە و ڕەسەنایەتی مێژووی قۆناغەکانی مرۆڤ لە کەمترین تەمەنەوە بۆ زۆرترین تەمەن.

== دیاریکردنی (MRCA)ی کۆمەڵەیەكکۆمەڵەیەک لەڕێی تاکە دیارکەرێكیدیارکەرێکی بۆماوەیی ==

هەروەهاھەروەھا دەکرێت بنەچەی بۆماوە (جیین) تاکەکانی کۆمەڵە بۆماوەیەكبۆماوەیەک دیاریبکرێت لەجیاتی دیاریکردنی بنەچەی تەواوی زیندەوەرەکە. بیردۆزی تێکەڵاوبوون هەڵدەستێتھەڵدەستێت بە ناساندنی نموونەیەکی هەڕەمەکیھەڕەمەکی کە چۆن بنەچەی (دیاریکەرە بۆماوەکان) دەتوانن مێژووی کۆمەڵەیەكکۆمەڵەیەک نەخشەبکەن.

پێچەوانەی زیندەوەرەکان، جیین لە وەچەیەکی زیندەوەرەکانەوە بۆ وەچەی داهاتووداھاتوو دەگوازرێتەوە وەكوەک لەبەرگیراوێکی (کۆپی) نایاب یان وەكوەک جیینێکی گواستراوی کەمێكکەمێک گۆراو. لەگەڵ ئەوەی زیندەوەرەکان تۆماری بنەچە و تۆماری وەچەکانیان لەڕێی زاوزێی سێکسییەوە بەدەست دەهێنندەھێنن بەڵام جیینەکان تاکە زنجیرەیەکی بنەچەیی و تۆمارێکی وەچەکانیان هەیەھەیە. زیندەورێکی بەرهەمهاتووبەرھەمھاتوو لەڕێی زاوزێکردنی پیتاندنی سێکسی (زاوزێکردن لەڕێی پیتاندنی هێلکەھێلکە بە تۆو) خاوەنی بە لایەنی کەمەوە دوو بنەچەیە (دایكدایک و باوکی ڕاستەوخۆی) بەڵام جیینێكجیینێک هەمیشەھەمیشە خاوەنی یەكیەک بنەچەیە لە هەرھەر نەوەیەكنەوەیەک دا.

تەمەنی (MRCA)ی هەمووھەموو مرۆڤە زیندووەکان نەزانراوە بەڵام بە دڵینیاییەوە کەمترە لە تەمەنی هەردووھەردوو (mt-MRCA: مایتۆکۆندریای ئیڤ و Y-MRCA: کرۆمۆسۆمی ئادەم) کە تەمەنی هەردووکیانھەردووکیان خەملێنراوە بە نزیکی لە نێوان ١٠٠ بۆ ٢٠٠ هەزارھەزار ساڵ لەمەوبەر.<ref name="Eizirik, E. 2010">{{cite journal|last1=Eizirik|first6=S.J.|doi=10.1016/j.ympev.2010.01.033|pages=49–63|issue=1|volume=56|journal=Molecular Phylogenetics and Evolution|title=Pattern and timing of the diversification of the mammalian order Carnivora inferred from multiple nuclear gene sequences|year=2010|last6=O'Brien|first1=E.|first5=J.W.|last5=Dragoo|first4=W.E.|last4=Johnson|first3=K.P.|last3=Koepfli|first2=W.J.|last2=Murphy|pmid=20138220}}</ref>

تەمەنی (MRCA) مرۆڤ نەزانراوە بەڵام بەدڵنیاییەوە کەمترە لە تەمەنی هەردووھەردوو (Y-MRCA و mt-MRCA) وە بە ٢٠٠ هەزارھەزار ساڵ خەملێندراوە.

لێکۆڵینەوەیەکی ماتماتیکی نا بۆماوەیی لەلایەن زانای ماتماتیكماتماتیک جۆزیف ت. چانگ، دۆگلاس رۆهدرۆھد وستیڤ ئۆڵسن هەستاھەستا بە هەژمارکردنیھەژمارکردنی تەمەنی (MRCA) بە نزیکەی ٣٠٠  پێش زایین. نموونەی ئەم لێکۆڵینەوەیە ئەو ڕاستییەی بەهەندبەھەند وەرگرتبوو کە خەڵکی بەشێوەیەکی هەڕەمەکیھەڕەمەکی هاوسەرگیریھاوسەرگیری ناکەن بەڵکو زۆربەی خەڵكخەڵک هاوسەرگیریھاوسەرگیری لەگەڵ ئەو کەسانەدا ئەنجام دەدەن کە شوێنی ژیانیان نزیکە لێیانەوە و زۆرجار لەگەڵ ئەو کەسانەی لە هەمانھەمان گوند یان شارۆچکەن و ئەم دیاردەیە لە سەردەمانی ڕابردوودا زۆر بەربڵاوبووە، بۆیە کارێكیکارێکی یەکجار دەگمەن بووە ئەنجام دانی هاوسەرگیریھاوسەرگیری لەگەڵ کەسێكکەسێک ژیاو لە وڵاتێکی دیکەدا. بەڵام چانگ گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی کە ئەگەر کەسێكیکەسێکی دەگمەن هەڵسێتھەڵسێت بە ئەنجامدانی هاوسەرگیریھاوسەرگیری لەگەڵ کەسێكیکەسێکی مەودا دوور، ئەوا ئەو کەسە بەپێی تێپەڕینی کات زنجیرەی تۆماری خێزانی هەمووھەموو جیهانجیھان لێکدەداتەوە و هیچھیچ کۆمەڵەیەكکۆمەڵەیەک بەڕاستی و تەواوی دابڕ و جودا نین.