ئەلبەرت ئاینشتاین: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ئەلبێرت ئاینشتاین''' ;(لەدایکبوون [[١٤ی ئازار]]ی [[١٨٧٩]] - کۆچی دوایی [[١٨ی نیسان]]ی [[١٩٥٥]])<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/181349/Albert-Einstein ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا</ref> زانایەکی [[ئەڵمانی]] بوو کە توانی بیردۆزی ڕێژەیی تایبەت و بیردۆزی ڕێژەیی گشتی دابڕێژێ، کە یەکێکە لە دوو پایەکانی فیزیکی مۆدێرن.<ref name="Chapter 2, p.41">Zahar, Élie (2001), ''Poincaré's Philosophy. From Conventionalism to Phenomenology'', Carus Publishing Company, [http://books.google.com/?id=jJl2JAqvoSAC&pg=PA41 Chapter 2, p.41], ISBN 0-8126-9435-X.</ref><ref>{{cite doi|10.1098/rsbm.1955.0005}}</ref> ئەم زانایە زیاتر ناسراوە بەھۆی یاسای [[یەکسانی بارستە-وزە|یەکسانیی بارستە-وزە]] ({{Nowrap|1=''E'' = ''mc''²}}) کە ناسراوە بە "بەناوبانگترین ھاوکێشەی جیھان"<ref>David Bodanis, ''E&nbsp;=&nbsp;mc^2q: A Biography of the World's Most Famous Equation'' (New York: Walker, 2000).</ref> وە ھەروەھا توانی [[خەڵاتی نۆبڵ]] بۆ [[فیزیا]] لە ساڵی [[١٩٢١]] بەدەستای بھێنێت بۆ پەرەپێدان و باسکردنی [[دیاردەی کاریگەری کارۆڕووناکی]] (بە ئینگلیسی: Photoelectic effect) و بە گشتی، بە کاریگەرترین فیزیکزانی سەدەی بیستەم دادەنرێت.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/181349/Albert-Einstein ئینسایکڵۆپیدیای بریتانیکا، ئەلبێرت ئاینشتاین]</ref> ئاینشتاین خەڵکی [[ئەڵمانیا]] بوو بەڵام لەبەر دۆخی تایبەتی [[ئەڵمانیا]] لەو سەردەمە بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] کۆچی کرد و تا کۆتایی ژیانی لەوێ مایەوە. ئەینشتاین بە باوکی [[فیزیای نوێ]] دادەنرێت.<ref>Zahar, Élie (2001), ''Poincaré's Philosophy. From Conventionalism to Phenomenology'', Carus Publishing Company, [http://books.google.com/?idname=jJl2JAqvoSAC&pg=PA41 "Chapter 2, p.41], ISBN 0-8126-9435-X.<"/ref> بیردۆزی لە زۆر بوارەکانی [[بیرکاری]] و [[فیزیا]] و [[گەردوونناسی]] و ھەروەھا زۆر بیروبۆچوونی کۆکردۆتەوە لە ھەر یەکە لە [[کات]] و شوێن و [[ڕووناکی]] و ھێزی کێشکردن.

ئاینشتاین لە ئولم لە [[شانشینی ڤویرتمبێرگ]]ی سەر بە [[ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانی]] لە [[١٤ی ئازار]]ی [[١٨٧٩]] لەدایکبووە.<ref name="Bio">{{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html |سەردێڕ=Albert Einstein&nbsp;– Biography |ڕێکەوتی سەردان=7 March 2007 |بڵاوکەرەوە=دامەزراوەی نۆبێل| archiveurl= http://web.archive.org/web/20070306133522/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html| ڕێکەوتی ئەرشیڤ= 6 March 2007 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref> دوای لەدایکبوونی بە ساڵێک واتە لە ساڵی [[١٨٨٠]] بنەماڵەکەیان گواسترایەوە بۆ شاری [[میونخ]].<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein ویکیپیدیای کوردی - ئەلبێرت ئاینشتاین]</ref> باوک و دایکی ئاینشتاین کەسانێکی خوێندەواربوون و خێزانێکی مامناوەندی جوولەکە بوون. باوکی ھێرمان ئاینشتاین بازرگانی خوری بوو وە دواتر کارگەیەکی کارۆکیمیایی بەڕێوەدەبرد کە سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەست ھێنابوو.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/181349/Albert-Einstein ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا]</ref> لە ساڵی [[١٨٩٤]] کۆمپانیاکەی باوکی شکستی ھێنا و بەھۆی گەڕان بە دوای کار و بازرگانیدا خێزانەکەی کەوتنەڕێ بۆ وڵاتی [[ئیتالیا]] و یەکەمجار چوونە شاری [[میلان]] دوای چەند مانگێک چوونە شاری پاڤیا، بەڵام ئاینشتاین لە شاری [[میونخ]] مایەوە بۆ درێژەپێدان بە خوێندن. تا لە کۆتایی مانگی [[کانوونی یەکەم]]ی [[١٨٩٤]] ئەویش چوو بۆ شاری پاڤیا لە [[ئیتالیا]] بۆ لای خێزانەکەی.<ref>A. Fölsing, Albert Einstein, 1997, pp. 30–31.</ref>

پاشان لە ساڵی [[١٨٩٥]] لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا ئاینشتاین چووە شاری زیورخ لە وڵاتی [[سویسرا]] و چووە تاقیکردنەوەی پەیمانگای پۆلیتەکنیکی فیدڕاڵی سویس بەڵام لە تاقی کردنەوەکەدا دەرنەچوو بە تایبەتی لە زمانی [[فەڕەنسی]]دا، تەنھا لە وانەکانی [[فیزیا]] و [[بیرکاری]] نەبێت کە نمرەی بەرزی ھێنابوو تیایاندا.<ref> A. Fölsing, Albert Einstein, 1997, pp. 36–37.</ref> بۆیە لەسەر داواکاری بەڕێوەبەری پەیمانگا پەیوەندی کرد بە قوتابخانەی "ئارگاو کانتۆناڵ" لە شاری ئاراو کە یەکێک لە شارەکانی [[سویسرا]] و لەوێ بخوێنێت و پاش ساڵێک بتوانێت لە پۆلیتەکنیکدا بخوێنێت ئەمەش لە نێوان ساڵانی ١٨٩٥-١٨٩٦.

بە درێژایی ژیانی ئاینشتاین سەدان کتێب و وتاری بڵاوکردەوە.<ref name="Bio">{{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html |سەردێڕ=Albert Einstein&nbsp;– Biography |ڕێکەوتی سەردان=7 March 2007 |بڵاوکەرەوە=[[Nobel Foundation]]| archiveurl= http://web.archive.org/web/20070306133522/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html| archivedate= 6 March 2007 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref><ref name="Paul Arthur Schilpp, editor 1951 730–746">{{Citation |author=Paul Arthur Schilpp, editor |year=١٩٥١ |title=Albert Einstein: Philosopher-Scientist, Volume II |publisher=Harper and Brothers Publishers (Harper Torchbook edition) |location=New York |pages=٧٣٠–٧٤٦}}His non-scientific works include: ''About Zionism: Speeches and Lectures by Professor Albert Einstein'' (1930), "Why War?" (1933, co-authored by [[سیگمۆند فرۆید]]), ''The World As I See It'' (1934), ''Out of My Later Years'' (1950), and a book on science for the general reader, ''The Evolution of Physics'' (1938, co-authored by Leopold Infeld).</ref><ref name="Bio">{{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html |سەردێڕ=Albert Einstein&nbsp;– Biography |ڕێکەوتی سەردان=7 March 2007 |بڵاوکەرەوە=[[Nobel Foundation]]| archiveurl= http://web.archive.org/web/20070306133522/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html| archivedate= 6 March 2007 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref> وە ھەروەھا بێجگە لەو کارە زانستییانەی کە خۆی ئەنجامی دان چەندین کار پرۆژەی تری لەگەڵ زاناکانی تردا کرد بۆ نموونە (کارەکانی بۆس-ئاینیشتاین) و ھەروەھا ساردکەرەوەی ئەنیشتاین.<ref name="Instituut-Lorentz">"[http://www.lorentz.leidenuniv.nl/history/Einstein_archive/ Einstein archive at the Instituut-Lorentz]". ''Instituut-Lorentz. '' 2005. Retrieved on 21 November 2005.</ref>

* [http://www.rengar.com/zanyary/index.php?secondID=293 ماڵپەڕی ڕەنگار - ئەلبێرت ئاینیشتاین]{{بەستەری مردوو|url=http://www.rengar.com/zanyary/index.php?secondID=293 |date=تشرینی دووەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=Septemberئەیلوولی 2017٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}