خەلافەت: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
چاکسازی: خاڵبەندی، بەستەردان بۆ وتارەکانی تر تاگ: دەستکاریکەری ویکیدەقی ٢٠١٧ |
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) شائەمراز، تاگی خاوێنکردن |
||
ھێڵی ١:
{{خاوێنکردن}}
{{خەلافەت|خیلافەت=خیلافەت}}
{{ئیسلام |history}}
'''خیلافەتی ئیسلامی''' ئەکرێت پێناسە بکرێت بە ڕژێمێکی دەسەڵات بە پێی شەریعەتی ئیسلامی کە ئەگۆڕێت بە پێی سەرکردەی موسڵمانی دەوڵەتەکە کە حوکمی دەکات بەپێی شەریعەتی ئیسلامی.
== خیلافەت لە [[قورئان|قورئاندا]] ==
* وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِیھَا مَن یُفْسِدُ فِیھَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿٣٠﴾- سورة البقرة.
واتە، (ئەی محمد (
* یَا دَأوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْھَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّھِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّھِ لَھُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ﴿٢٦﴾- سورة ص.
واتە، (ئەی داود: بەڕاستی ئێمە تۆمان کردۆتە جێنشین لەم وڵاتەدا، فەرمانڕەوایی لە نێوان خەڵکدا لەسەر بنچینەی حەق و ڕاستی ئەنجام بدە، ھەرگیز شوێنی ئارەزوو مەکەوە، تا نەبێتە ھۆی گومڕاکردن و لادانت لە ڕێبازی خوا، چونکە بێگومان ئەوانەی لە ڕێبازی خوا لادەدەن، سزای بە ئێش و پڕ ئازار بۆیان ئامادەیە، بەھۆی فەرامۆشکردنی ڕۆژی لێپرسینەوە).
* وَعَدَ اللَّھُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّھُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِھِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَھُمْ دِینَھُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَھُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّھُم مِّن بَعْدِ خَوْفِھِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ ھُمُ الْفَاسِقُونَ ﴿٥٥﴾- سورة النور.
واتە، (خوا بەڵێنی دڵنیابەخش و تەواوی داوە بەوانەی باوەڕیان ھێناوە لە ئێوەو کارو کردەوە چاکەکانیان ئەنجامداوە بە ڕاستی لە ئایندەیەکی نزیکدا جێنشین و پایەداریان دەکات لە وڵاتدا ھەروەک چۆن ئیماندارانی پێش ئەمانی جێنشین کردووەو ئەو دین و ئاینەیان بۆ دەچەسپێنێت خوا خۆی پێی ڕازیە، ھەروەھا ترس و بیمیان بۆ دەگۆڕێت بە ئارامی و ھێمنی، ئەو کاتە ئیتر بە تەواوی ھەر من دەپەرستن و ھەرگیز ھیچ جۆرە ھاوەڵ و شەریکێکم بۆ بڕیار نادەن، ئەوسا ئەوەی دوای ئەو پایەداریە بێباوەڕ بێت، ئا ئەو جۆرە کەسانە تاوانبارو لە سنوور دەرچوون).
== خیلافەت بە پێی تێڕوانینی مەزھەبەکان ==
تێڕوانینی کۆمەڵە ئیسلامیەکان جیاوازە لەسەر خیلافەت، ھەر کۆمەڵێک بە پێی بیروباوەڕەکانی خۆیان وفەرموودە سەحیحەکانی لایانە تەفسیری ئەکەن،
=== خیلافەت لە فیقھی سونەدا ===
ئەو فەرمودانەی لە کتێبەکانی سونەدا ھاتوون، خیلافەت ئەبێت لە ھۆزی قوڕەیشدا بمێنێتەوە و بۆ ماوەی سی ساڵ بەردەوام دەبێت لە دوای پێغەمبەر [[
لە فەرموودەکانی پێغەمبەر لەسەر خیلافەت لای سونە ئەمانەی خوارەوەن،
Line ٢٣ ⟶ ٢٢:
واتە، (خیلافەت لە ئومەتەکەمدا ٣٠ ساڵە دوای ئەوە مەلیک دێت)
* " الملک فی قریش والقضاء فی
واتە، (خیلافەت لە قوڕەیشدایە وقەزا لە پشتیوانان وبانگدان لە حەبەشە وئەمانەت لە ئەزد واتە یەمەن)
* " قریش ولاة الناس فی الخیر والشر إلی یوم القیامة " رواە الترمذی.
واتە، (قوڕەیش والی خەڵکن لە چاکە وخراپە نا ڕۆژی دوایی).
=== خیلافەت بە پێی فیقی شیعە ===
شیعە یان ئیسنەعەشەری لەو باوەڕەدان کە بابەتی سەرکردایەتی ئومەی ئیسلام بڕیاردراوە لە وتەی پێغەمبەر [[
خەلبفە لای شیعە یەکێکە لەو ئەئیمانەی کە لە ھەڵە پارێزراون، کە ھەڵدەبژێرێت بە فەرمانی خوا و وەحی ئەکات بۆ ئیمامی پێشتری.
لەگەڵ ئەوەشدا تاکە ئیمام کە خێلافەتی وەرگرتووە عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب بووە ولە دوای ئەو حەسەنی کوڕی عەلی کە لایەنگرانی بە خەلیفەی موسڵمانانی دادەنێن، بەڵام وازی لە خیلافەت ھێنا بۆ معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان.
== پێشەوای باوەڕداران ==
لە مێژووی ئیسلامیدا یەکەم کەس کە نازناوی پیشەوای باوەڕدارانی وەرگرت خەلبقەی دووەم ([[عومەری کوڕی خەتاب]])
بەڵام گێڕانەوەکانی شیعە ئەڵێن عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب یەکەم کەس بووە ئەو نازناوەی وەرگرتووە پێش لە دایک بوونی ھەموو بەشر.
[[پەڕگە:Age-of-caliphs-xtra-space.png|thumb|250px|
[[پەڕگە:Ottoman Empire 16-17th century.jpg|thumb|250px|
▲بەڵام گێڕانەوەکانی شیعە ئەڵێن عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب یەکەم کەس بووە ئەو نازناوەی وەرگرتووە پێش لە دایک بوونی ھەموو بەشر.
▲[[پەڕگە:Age-of-caliphs-xtra-space.png|thumb|250px|دەوڵەتى ئیسلامى لە سەردەمى خیلافەتى ڕاشدین و ئەمەویدا]]
▲[[پەڕگە:Califate 750.png|thumb|250px|خیلافەتى ئیسلامى ساڵى ٧٥٠ز]]
▲[[پەڕگە:Ottoman Empire 16-17th century.jpg|thumb|250px|دەوڵەتى عوسمانى لە کاتى فراوانبونیدا لە ئەوروپا وئاڕاستەکانى تردا]]
== مێژووی خیلافەت و لیستی خەلیفەکانی ئیسلام ==
* خەلیفەی یەکەم (ئەبوبەکری سدیق) :[[ئەبوبەکر]] بە یەکەم خەلیفە ھەڵبژێردرا دوای پێغەمبەر
* خەلیفەی دووەم (عومەری کوڕی خەتاب)
* خەلیفەی سێیەم ([[عوسمانی کوڕی عەفان]])
* خەلیفەی چوارەم ([[عەلی کوڕی ئەبوتالیب]]): لە دوای شەھیدبوونی عوسمان لە یەکەم ئاژاوەدا کە دەوڵەتی ئیسلامی بەخۆیەوە بینی، عەلی موبایەعەی پێدرا لەلایەن ھاوەڵەکانەوە بەمە ئەو دەوڵەتی وەرگرت کە لە پێکدادانێکی توندابوو وناوەندی خیلافەتی لە مەدینەوە بردە کوفە، لەو کاتانە والی [[شام]] [[معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان]]، موبایەعەی بە عەلی نەدا وداوای حەقی عوسمانی کرد لە پێشا و شەڕ و ناکۆکی دروست بوو لە نێوان موسڵمانان، عەلی ٥ ساڵ لە حوکم بەردەوام بوو.
* لە دوای کوژرانی عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب موبایەعە درا بە حەسەنی کوڕی کە نزیکەی حەوت مانگ مایەوە پێش ئەوەی واز لە حوکم بھێنێت بۆ معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان کە موسڵمانان لەو باوەڕەدان ئەوە ھاتنەدی پێشبینی پێغەمبەر بووە لەوەی کە فەرموویەتی حەسەن ناکۆکی نێوان دوو کۆمەڵی موسڵمانان چارەسەر ئەکات، دوای ئەوەی معاویە خەلافەتی گرتە دەست لە [[دیمەشق]]، وەسیەتی خەلافەتی کرد بۆ یەزیدی کوڕی، کە ئەمەش ڕەتکرایەوە لەلایەن ھەندێک لە ھاوەڵەکان لەوانە حسەینی کوڕی عەلی، کە ڕووداوی کەربەلای لێ کەوتەوە و حسەین شەھید کرا
بەم شێوەیە مێژووی ئیسلامی دابەش دەبێت بۆ [[دەوڵەتی ئەمەوی]] کە ئەمەوییەکان حوکمیان کرد، و[[دەوڵەتی عەبباسی]] کە عەباسیەکان حوکمیان کرد، و[[دەوڵەتی فاتیمی]] کە فاتمیەکان حوکمیان کرد پاشان [[دەوڵەتی عوسمانی]] کە عوسمانیەکان حوکمیان کرد و کۆتایی پیھات ساڵی ١٩٢٤ بە ڕاگەیاندنی کۆماری [[تورکیا]] لە ژێر کاریگەری شەری جیھانی یەکەم وبزوتنەوە جیاخوازە عەرەبیەکان لە حوکمی تورکی وەک ئەو بزوتنەوەیەی کە شەریف حسەین سەرکردایەتی کرد لە حبجاز.
▲'''''<u>٭لیستی خەلیفەکانی ئیسلام:</u>'''''
٢. عومەری کوڕی خەتتاب: ٦٣٤–٦٤٤ ز.
▲1.ئەبوبەکری سدیق : 632 - 634 ز.
٨. معاویەی دووەم: ٦٨٣–٦٨٤ ز.
7.یەزیدی یەکەم : 680 - 683 ز. ▼
▲8.معاویەی دووەم : 683 - 684 ز.
▲9.مەروانی یەکەم : 684 - 685 ز.
١١. وەلیدی یەکەم :٧٠٥–٧١٥ ز.
▲10.عەبدولمەلیکی کوڕی مروان : 685 - 705 ز.
▲14.یەزیدی دووەم : 720 - 724 ز.
▲15.ھیشامی کوڕی عەبدولمەلیک: 724 - 743 ز.
▲16.وەلیدی دووەم : 743 - 744 ز.
١٨. ئیبراھیمی یەکەم: ٧٤٤ ز.
▲20.ئەبولعەباس سەففاح : 750 - 754 ز.
▲21.ئەبوجەعفەری مەنسور : 754 - 775 ز.
▲22.المھدی : 775 - 785 ز.
▲23.الھادی : 785 - 786 ز.
▲24.ھارون ڕەشید : 786 - 809 ز.
▲25.ئەمین : 809 - 813 ز.
٢٧. معتصم باللە: ٨٣٣–٨٤٢ ز.
▲26.مەئمون : 813 - 833 ز.
٣٠. المنتصر باللە: ٨٦١–٨٦٢ ز.
٣٥. المعتزید باللە یەکەم: ٨٩٢–٩٠٢ ز.
▲34.المعتەمید علی اللە : 870 - 892 ز.
<nowiki>37.المقتدر باللە : 908 - 929 ز. [جاری یەکەم] </nowiki>
ھێڵی ١٣٤:
<nowiki>_القاھر باللە : 932 - 934 ز. [جاری دووەم] </nowiki>
<nowiki>71.المتوکل علی اللە سێیەم : 1479 - 1497 ز.[جاری یەکەم] </nowiki>
ھێڵی ٢١٠:
<nowiki>72.المستمسک باللە : 1497 - 1508 ز.[جاری یەکەم] </nowiki>
_المتوکل علی اللە سێیەم:
<nowiki>_المستمسک باللە : 1516 - 1517 ز.[جاری دووەم
<nowiki>80.موستەفای یەکەم : 1617 - 1618 ز.[جاری یەکەم] </nowiki>
_موستەفای یەکەم
لە
▲لە بەرواری 3 / 3 / 1924 زاینیدا کۆتایی بە خەلافەتی ئیسلامی ھات لەسەر زەوی کە بۆ ماوەی 1281 ساڵ بەردەوام بوو. لە مێژوو دا سەردەمی وا ھەبووە کە دوو خەلیفە حوکمیان کردووە وەک خەلافەتی ئەندەلوس کە ھاوچەرخی خەلیفەکانی ئومەوی و عەباسی بوون. ئەوانیش لیستی تایبەت بە خۆیان ھەبووە بەڵام ماوەیێکی درێژ نەبووە و خەلافەتیشیان ناوچەیی بووە.
▲'''''خەلیفەکەی کۆتایی جیھان :'''''
''زۆربەی موسوڵمانان لەو بڕوایەدان کە'' لە پێش کۆتایی جیھان خەلیفەیەک دێ لە نەوەی پێغەمبەرە ناوی '''''محمدی کوڕی عبدااللە''''' یە ناسراوە بە '''(محمدی مەھدی)''' کە لە کۆتایی جیھان دێ حەوت یان نۆ ساڵ حوکم دەکات دوایی ئەویش پێغەمبەر '''''عیسا''''' علیە سلام خەلافەت وەردەگرێ.
== ڕێرەوی مێژوویی خیلافەت ==▼
لە ماوەی دەوڵەتی ئیسلامیدا، [[خەلافەتی ڕاشدین]] دەستی پێکرد لە دوای مردنی پێغەمبەر
▲== ڕێرەوی مێژوویی خیلافەت ==
▲لە ماوەی دەوڵەتی ئیسلامیدا، [[خەلافەتی ڕاشدین]] دەستی پێکرد لە دوای مردنی پێغەمبەر محەمەد، پاشان [[دەوڵەتی ئەمەوی|خەلافەتی ئەمەوی]] و[[دەوڵەتی عەبباسی|خەلافەتی عەبباسی]] دێت ، بەڵام [[دەوڵەتی عوسمانی]] بە نازناوی سوڵتان ناوئەبران بە مانای ئەوەی کە لە جێگەی خەلیفەدایە، وسەبارەت بە خیلافەتی فاتیمی کە لە ماوە دەوڵەتی عەبباسی دەستی پێکرد وکۆتایی پێھات، کە کەس دانی پیا نەناوە شیعە نەبێت، و ھەروەھا خیلافەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس کە دەوڵەتی ئەمەوی دەستی پێکرد لە [[ئەندەلوس]] بە دانانی والی ودوای ڕوخانی خەلافەتی ئەمەوی لەلایەن عەبباسیەکانەوە، ئەندەلوس نەچووە ژێر حوکمی عەبباسیەکانەوە بە گشتی بە خەلیفەی ئەندەلوسیان ئەوت (خەلبفەی موسڵمانان لە [[ئەندەلوس]])، ولە ماوەی خیلافەتی عەبباسیدا چەند دەوڵەتیکی تر دامەزران لە ژیر سێبەری عەبباسیەکان لەوانە [[دەوڵەتی سەلجوقی]] ودەوڵەتی تۆڵۆنی ودەوڵەتی قەڕامیتە وچەند دەوڵەتێکی تر لە چەند ناوچەیەکی جیھانی ئیسلامی.
== بانگەوازکاران بۆ دەوڵەتی خیلافەت ==
لە سەردەمی ئێستادا چەند کۆمەڵێک دەرکەوتوون کە داوای گەڕانەوەی خیلافەتی ئیسلامی ودامەزراندنی دەوڵەت ئەکەن لەسەر بنەمای ئاینی [[ئیسلام]]، کە گرنگترینیان ئیخوانی موسلیمینی میسڕە. وھەر لەم سەردەمەدا شۆڕشی ئیسلامی لە [[ئێران]] دەرکەوت وبانگی بنیاتنانی دەوڵەتی کرد لەسەر بنەمای ئاینی.
ولە ساڵی ٢٠٠٥وە پارتی تەحریر دەرکەوت لە ڕاگەیاندنەکانەوە وەک کۆمەڵێک ئیش ئەکەن بۆ گەڕانەوەی خیلافەت، کە ساڵانە لە ٢٨ی ڕەجەبدا ھەزران کەس لەلایەنگرانی کۆ ئەکاتەوە لە چەندین وڵاتدا، کە دیارترینیان کۆبوونەوەی
ولەو پارت وبزوتنەوانەی داوای گەڕانەوەی خیلافەت دەکەن لە ئاستی ھەرێمیدا، کۆمەڵەی داد وچاکەکاری لە مەغریب و ڕێکخستنی دەوڵەتی خیلافەت لە [[تورکیا]] و مەجلیسی خیلافەت لە [[بەنگلادیش]] وبزوتنەوەی حەماس لە فەڵەستین وچەندین بوتنەوە وپارتی ترن.
== سەرچاوەکان ==
Line ٣١٢ ⟶ ٢٩٩:
* [http://www.khilafah.net/ سایتی خەلافە]
* [http://www.hizb-ut-tahrir.org/ سایتی پارتی تەحریر]
[[پۆل:شێوەکانی حکوومەت]]
| |||