|
[[پەڕگە:Et_baal.jpg|وێنۆک|گڕەکان دروست دەبن لەئەنجامی سووتەمەنیێک کە دەسووتێت]]
[[پەڕگە:Regenerative_thermal_oxidizer.jpg|وێنۆک|کەرستەی کەمکردنەوەی پیس بوونی ھەوا کۆنتڕۆلی سووتان ئەبەخشێتە پرۆسە پیشەسازییەکان]]
سووتان ('''Combustionسووتان''' ({{بە ئینگلیزی|Combustion}}), کارلێکێکی کیمیایی گەرمی دەرەگەرمیدەرە لەنێوان سووتەمەنیێک (کەملێکەرەکە) و ئۆکسێنەرێک,ئۆکسێنەرێک، بەشێوەیەکی ئاسایی ئۆکسجینی [[تەوشک|بەرگە ھەوا]],، کە بەرھەمی ئۆکسیدی وە بەزۆری گازی دروست دەکات,دەکات، لەتێکەڵەیەکدا ناودەبرێت بە دووکەڵ . سووتانی [[ئاگر]] گڕێک دروست دەکات,دەکات، وە ئەو گەرمیەی کە بەرھەم ھاتوە دەتوانێ وا لە سووتانەکە بکات کە بەبەردەوامی سەربەستی ھەبێ. سووتان بە زۆری زنجیرەیەکی ئاڵۆزی کارلێکی سەرەتایی ئەتۆمەکانە. سوتەمەنیە ڕەقەکان٫ وەک [[دار]] و [[خەڵووز]]٫ سەرەتا بە کارلێکی شیبونەوە بە گەرمیدا تێەپەردەبێ بۆ بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی سووتەمەنی گازی سووتان دواتر گەرمیە داواکراوەکە دەبەخشێت بۆ بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی بڕێکی زۆرتر. بەزۆری سووتان تەواو گەرمە٫ کە [[ڕووناکی]] داگیرساو لەسەر شێوەی هەریەکھەریەک گەشانەوە یان گڕێک بەرهەمبەرھەم دێت.
نموونەیەکی سادە دەتوانرێ ببینرێ لە ناو سووتانی [[ھایدرۆجین|هایدرۆجین]] و [[ئۆکسجین]] بۆ هەڵمی ئاو٫ کارلێکێک بە گشتی بە کاردێ بۆ تێکردنی بزوێنەری مووشەک. ئەم کارلێکە kJ/mol 242 گەرمی بڵاودەکات و [[ئێنتالپی|ئێنتاڵپی]] کەم دەکاتەوە وە بەوەشێوەیەش(لە پلەی گەرمی و پەستانی جێگیردا) ː ▼
▲نموونەیەکی سادە دەتوانرێ ببینرێ لە ناو سووتانی [[ھایدرۆجین |هایدرۆجین]] و [[ئۆکسجین]] بۆ هەڵمیھەڵمی ئاو٫ کارلێکێک بە گشتی بە کاردێ بۆ تێکردنی بزوێنەری مووشەک. ئەم کارلێکە kJ/mol 242 گەرمی بڵاودەکات و [[ئێنتالپی|ئێنتاڵپی]] کەم دەکاتەوە وە بەوەشێوەیەش (لە پلەی گەرمی و پەستانی جێگیردا) ː :
: 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(g)
سووتانی سوتەمەنیەکی ئۆرگانیکی لە هەواداھەوادا هەردەمھەردەم گەرمی دەرە چونکە بۆندە دوانیەکەی (O<sub>2</sub> ) زۆر لاوازترە لە بۆندە دوانیەکانی تر یان جووتێک لە بۆندە تاکەکان، وە لەبەر ئەوە پێکهێنانیپێکھێنانی بۆندە بەهێزەکانبەھێزەکان لە ناو بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی سووتان [[ئاو|H2O]] و [[کاربۆن دووئۆکسید|CO2]] دەبێت لە ئەنجام لە بڵاوکردنەوەی [[وزە]]. وزەکانی بۆندی ناو سووتەمەنیەکە تەنهاتەنھا ڕۆڵی لاوەکی دەگێڕێ، لەوکاتەوەی کە ئەوان چوونیەکن لەگەڵ وزەی بۆندەکان کە لە نێو بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی سووتاندان؛ بۆ نموونە، سەرجەمی وزەی بۆندەکانی (CH<sub>4</sub>) بە نزیکەیی چوونیەکە لەگەڵ (CO2). گەرمی سووتانەکە بە نزیکەیی -418 kJ بۆ مۆڵی (O<sub>2</sub>) بەکارهاتووەبەکارھاتووە لە کارلێکی سووتاندا، وە دەتوانرێ پێکهاتەیپێکھاتەی توخمی سووتەمەنیەکە بخەملێندرێ.
سووتانی هانھان نەدراو لەناو هەواداھەوادا پێویستی بە [[پلەی گەرمی]] بەرزی یەکسانە، سووتانی تەواو ستۆکیۆمەتریکە(stoichiometric)
بە گوێرەی سووتەمەنیەکە، کە لەوێدا هیچھیچ سووتەمەنیەکی بە جێماو نیە، وە بەشێوەیەکی خەیاڵی هیچھیچ شتێکی ئۆکسێنەر بەجێنەماوە. بە شێوەیەکی [[داینامیکە گەرمی|داینەمیکە گەرمی]]، [[ھاوسەنگیی کیمیایی|هاوسەنگیھاوسەنگی کیمیایی]] سووتان لەناو هەواداھەوادا بەڕادەیەکی ئێجگار زۆر دەکەوێتە لای (دەکەوێتە سەر) بەرهەمەکانبەرھەمەکان. هەرچەندەھەرچەندە سووتانی تەواو ئەستەمە بە نزیکەیی ئەستەمە بۆ بەدەستهێنانی،بەدەستھێنانی، لەو کاتەوەی هاوسەنگیەھاوسەنگیە کیمیاییەکە بە شێوەی پێویست نەگەیشتووە (بە دەست نەگەیشتووە) ، یان لەوانەیە بەرهەمیبەرھەمی نەسووتاوی تیابێت وەک کاربۆن مۆنۆکساید(CO)، هایدرۆجینھایدرۆجین وە هەروەهاھەروەھا کاربۆنیش (کاربۆنی ڕەش یان خۆڵەمێش). بەم شێوەیە، بەشێوەیەکی گشتی دووکەڵی بەرهەمهاتووبەرھەمھاتوو ژەهراویەژەھراویە و کەمێک بەرهەمیبەرھەمی ئۆکسیدبوو یان نەسووتاو دەگرێتەخۆ. هەرسووتانێکھەرسووتانێک لە پلەی گەرمی بەرز لەناو هەوایھەوای بەرگە هەوایھەوای زەوی، کە سەدا (78٧٨)ی نایترۆجینە، هەروەهاھەروەھا [[نایترۆجین]] چەندین ئۆکسیدی نایترۆجینی بری بچووک درووست دەکات، بە گشتی وەک (NOx) ئاماژەی پێدەکرێ، لەوکاتەوەی کە سووتانی نایترۆجین بەشێوەیەکی داینامیکە گەرمی لە پلەی گەرمی بەرز پەسەندی دەکات، نەوەک نزم. لەوکاتەوەی کە سووتان بەدەگمەن پاکە، لەوانەیە پاکردنەوەی گازی فرێدراوی دووکەڵ یان کاتەلیک کۆنڤێەرتەر لەلایەن یاساوە داوابکرێ.
ئاگر بەشێوەیەکی سرووشتی ڕوودەدات، کە داگیرساوە بەهۆیبەھۆی تریشقە لێدان یان بەهۆیبەھۆی بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی [[گڕکان|گڕکانی]]ی. سووتان (ئاگر) یەکەمین کارلێكیکارلێکی کیمیایی کۆنتڕۆڵکراوبوو لەلایەن مرۆڤەوە دۆزراوەیەوە ،دۆزراوەیەوە، لەسەر شێوەی ئاگری هەوارگەھەوارگە یان ئاگرەخۆشە، وە بەردەوام دەبێ بۆئەوەی ببێتە شێوازی سەرەکی بۆ مرۆڤایەتی بۆ بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی وزە. بەگشتی، سووتەمەنیەکە کاربۆنە، یان [[ھایدرۆکاربۆن|هایدرۆکاربۆن]] یان تێکەڵەیەکی ئاڵۆزە وەک دار کە کەمێک هایدرۆکاربۆنیھایدرۆکاربۆنی بە ئۆکسیدبووی تێدایە. ئەو وزە گەرمیە بەرهەمبەرھەم هاتووەھاتووە لە سووتانی سووتەمەنی بەردبووەکانەوە وەک خەڵووز یان [[نەوت]]، یاخود لە سووتەمەنیە نوێبووەکان(renewable fuels) وەک داری ئاگر، کە دروێنەکراووە بۆ بەکارهێنانیبەکارھێنانی هەمەجۆریھەمەجۆری وەک، [[پیشەسازی]] یان گەرمکرنی نیشتیمانی (ناوەخۆ). هەروەهاھەروەھا سووتان لەم دواییانەدا تاکە کارلێکە کە بەکاردێ بۆ هێزپێدانھێزپێدان بە مووشەکەکان. هەروەهاھەروەھا سووتان بەکاردێ لە لەناوبردنی پاشماوەی بەفیڕۆچووی هەردووھەردوو جۆری بەزیان و بێ زیان.
ئۆکسێنەرەکان بۆ سووتان توانای شاراوەی ئۆکساندنی بەرزی هەیەھەیە وە ئۆکسجینی بەرگەهەوابەرگەھەوا یان ئۆکسجینی بێخەوش دەگرێتەوە، یان [[کلۆر|کلۆرین]]، [[فلۆر|فلۆرین]]، کلۆرین تریفلۆرید، نیتریس ئۆکسید وە نیتریک ئەسیدیش دەگرێتەوە. بۆنموونە [[ھایدرۆجین|هایدرۆجین]] لە ناو کلۆرین دەسووتێ بۆ پێکهێنانیپێکھێنانی کلۆریدی هایدرۆجینھایدرۆجین بە ئازادکردنی تایەتمەندی گەرمی و ڕووناکیەکەی سووتان. هەرچەندەھەرچەندە بەگشتی هاننەدراوە،ھاننەدراوە، سووتان دەتوانێ هانبدرێھانبدرێ بەهۆیبەھۆی پلاتنیۆم([[پلاتین]]) یان [[ڤانادیۆم]]، هەروەکھەروەک لەناو کرداری (پڕۆسەی) بەریەککەوتن.
== جۆرەکان ==
==== '''<big>تەواو و ناتەواو </big>''' ==== ▼
▲==== '''<big>تەواو و ناتەواو</big>''' ====
'''تەواو'''
[[پەڕگە:Combustion_reaction_of_methane.jpg|وێنۆک|سووتانی میثاین، هایدرۆکاربۆنێکھایدرۆکاربۆنێک]]
لەسووتانی تەواودا، مادە کارلێکەرەکە دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، وە ژمارەیەکی سووتانی بەرهەمبەرھەم بەرهەمدەهێنێبەرھەمدەھێنێ. کاتێک هایدرۆکاربۆنێکھایدرۆکاربۆنێک دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، کارلێکەکە بەشێوەیەکی سەرەکی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو بەرهەمدەهێنێبەرھەمدەھێنێ. کاتێک پێکهاتەکانپێکھاتەکان دەسووتێنرێ، بەرهەمەکانبەرھەمەکان بە پلەی یەکەم باوترین ئۆکسیدن. کاربۆن دوانە ئۆکسیدی کاربۆن دروست دەکات، [[گۆگرد]] دوانە ئۆکسیدی گۆگرد دروست دەکات، وە [[ئاسن]] ئۆکسیدی ئاسن دروست دەکات. نایترۆجین بە مادەی زوو گڕگرتوو ڕەچاو ناکرێ کاتێک ئۆکسجین ئۆکسێنەرەکەیە، بەڵام بڕە کەمەکانی ئۆکسیدی نایترۆجینەکان هەمەجۆرەکانھەمەجۆرەکان (بە گشتی بە جۆری NOx ناولێنراوە) پێکدێت کاتێک هەواکەھەواکە ئۆکسێنەرەکەیە.
سووتان بەشێوەیەکی پێویست خوازراوی بەرزترین پلەی ئۆکساندن نیە، وە سووتان دەکرێ ببێت بە پەیوەست بە پلەی گەرمی. بۆنموونە، گۆگردی ئۆکسیدی سیانی بە چەندێتی بەرهەمبەرھەم نەهاتووەنەھاتووە بەهۆیبەھۆی سووتانی گۆگرد. جۆری NOx بە بڕێکی گرنگ دەردەکەوێ بە نزیکەی سەروی (1,540١٬٥٤٠ °C)، وە زیاتر بەرهەمدێتبەرھەمدێت لەپلەی گەرمی بەرزتر. هەروەهاھەروەھا بڕی (NOx) نەخشەیەکە لە جۆری ئۆکسجین.
لە زۆربەی بەکارهێنانەکانیبەکارھێنانەکانی پیشەسازی وە لە ئاگردا، [[ھەوا |هەوا]] سەرچاوە [[ئۆکسجین]] <nowiki/>ە (O2). لەهەوادا،لەھەوادا، هەرھەر مۆڵێکی ئۆکسجین تێکەڵکراوە بە نزیکەیی لەگەڵ ( 3.71٣٫٧١) مۆڵی نایتۆجین. نایترۆجین لەناو سووتان جیانابێتەوە، بەڵام لە پلەی گەرمە بەرزەکان هەندێکھەندێک لە نایترۆجین دەگۆڕدرێ بە NOx ( بەزۆری NO، لەگەڵ بڕی بچووکتر لە NO2). لەلایەکی ترەوە، کاتێكکاتێک ئۆکسجینی بەشکردوو نیە بۆ سووتانی سووتەمەنیەکە بە تەواوی، هەندێکھەندێک [[کاربۆن]] <nowiki/>ی سووتەمەنیەکە دەگۆڕێ بۆ یەکەئۆکسیدی کاربۆن(CO) وە هەندێھەندێ لە هایدرۆجینەکەھایدرۆجینەکە بە کارلێکردویی دەمێنێتەوە. کۆمەڵەیەکی تەواوی زیاتر لە هاوکێشەکانھاوکێشەکان بۆ سووتانی هایدرۆکاربۆنێکیھایدرۆکاربۆنێکی نێو هەوا،ھەوا، لەبەرئەوە، داوای حیسابێکی تر دەکات بۆدابەشکردنی ئۆکسجین لەنێوان کاربۆنەکە و هایدرۆجینیھایدرۆجینی نێو سووتەمەنیەکە. ▼
بڕی هەوایھەوای پێویست بۆ ڕوودانی سووتانی تەواو زانراوە بە هەوایھەوای [[تیۆری]]. هەرچەندە،ھەرچەندە، لەکرداردا، هەوایھەوای بەکارهاتووبەکارھاتوو (2-3x) جاری هەوایھەوای تیۆرییە. ▼▲لە زۆربەی بەکارهێنانەکانی پیشەسازی وە لە ئاگردا، [[ھەوا|هەوا]] سەرچاوە [[ئۆکسجین]]<nowiki/>ە (O2). لەهەوادا، هەر مۆڵێکی ئۆکسجین تێکەڵکراوە بە نزیکەیی لەگەڵ (3.71) مۆڵی نایتۆجین. نایترۆجین لەناو سووتان جیانابێتەوە، بەڵام لە پلەی گەرمە بەرزەکان هەندێک لە نایترۆجین دەگۆڕدرێ بە NOx ( بەزۆری NO، لەگەڵ بڕی بچووکتر لە NO2). لەلایەکی ترەوە، کاتێك ئۆکسجینی بەشکردوو نیە بۆ سووتانی سووتەمەنیەکە بە تەواوی، هەندێک [[کاربۆن]]<nowiki/>ی سووتەمەنیەکە دەگۆڕێ بۆ یەکەئۆکسیدی کاربۆن(CO) وە هەندێ لە هایدرۆجینەکە بە کارلێکردویی دەمێنێتەوە. کۆمەڵەیەکی تەواوی زیاتر لە هاوکێشەکان بۆ سووتانی هایدرۆکاربۆنێکی نێو هەوا، لەبەرئەوە، داوای حیسابێکی تر دەکات بۆدابەشکردنی ئۆکسجین لەنێوان کاربۆنەکە و هایدرۆجینی نێو سووتەمەنیەکە.
▲بڕی هەوای پێویست بۆ ڕوودانی سووتانی تەواو زانراوە بە هەوای [[تیۆری]]. هەرچەندە، لەکرداردا، هەوای بەکارهاتوو (2-3x) جاری هەوای تیۆرییە.
==== سووتانی ناتەواو ====
سووتانی ناتەواو ڕوودەدات کاتێكکاتێک ئۆکسجینی تەواونیە بۆ ئەوەی ڕێگەبە سووتەمەنیەکە بدات تاکو بەتەواوی کارلێک بکات بۆ بەرهەمبەرھەم هێنانیھێنانی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو. وە هەروەهاھەروەھا ڕوودەدات کاتێ سووتانەکە بەخێرایی سارد دەکرێتەوە بەحەوزێکی گەرمی، هەروەکھەروەک ڕوێکی پتەو و تەڵەی بڵێسە (flame trap).
ئاو بەرهەمدێبەرھەمدێ لەڕێگای سووتانی تەواوتەواو؛ ؛ هەرچۆنێکھەرچۆنێک بێت، کاربۆن، یەکەئۆکسیدی کاربۆن، وە/یان هایدرۆکسیدھایدرۆکسید بەرهەمدێتبەرھەمدێت لەجیاتی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن.
بۆ زۆربەی [[سووتەمەنی]]ەکان، ڕۆنی دیزڵ، [[خەڵووز]] یان دار، شیبونەوە بەگەرمی پێش سووتان ڕودەدات. لە سوتانی ناتەواودا بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی کارلێکی شیبوونەوە بەگەرمی بە نەسووتاوی دەمێنێتەوە وە دووکەڵەکە پیس دەکەن بە تەنۆلکەی زیانبەخش و گازەکان. نیمچەپێکهاتووەنیمچەپێکھاتووە ئۆکسیدبووەکان بەهەمانبەھەمان شێوە نیگەرانیێکن؛ نیمچەئۆکسانی ئیثانۆڵ دەتوانێ ئاستیهاڵدیهایدیئاستیھاڵدیھایدی زیانبەخش بەرهەمبەرھەم بێنێ، وە کاربۆنیش دەتوانێ یەکەیۆکسیدی ژەهراویژەھراوی بەرهەمبەرھەم بهێنێبھێنێ.
بەهۆیبەھۆی دیزاییەنەکانی ئامێرەکانی سووتان کوالێتی سووتان دەتوانرێ باشتر بکرێ، وەک سووتێنەر و بزوێنەری سووتانی ناوەکی. چاککردنی زیاتریش بەردەستە بەهۆیبەھۆی کاتەلیک ([[catalytic]]) دوای ئامێرە سووتانەکان ( هەروەکھەروەک کاتەلیک کۆنڤێرتەر) یان بەهۆیبەھۆی ئەو بەشە ساردەیە گەڕاوەی گازی فڕێدراوەوە بۆ نێو کرداری سووتان. ئەم جۆرە ئامێرانە لەلایەن یاسادانانی ژینگەییەوە بۆ ئۆتۆمبێل داواکراوە لەزۆر وڵاتان و لەوانەیە پێویستیش بکات بۆ ئامێری سووتانی گەورە، بۆ نموونە وێستگەی کارەبای گەرمی، بۆئەوەی بگات بە دەردانی ستاندارد. ▼
پلەی سووتان دەتوانرێ بپێورێت و شیبکرێتەوە لەرێی ئامێری تاقیکردنەوە. بەڵێندەرانی (HVAC) ، پیاوانی ئاگرهوژێنەوەئاگرھوژێنەوە وە ئەندازیاران شیکەرەوەی سووتان بەکاردێنن بۆ تاقیکردنەوەی چوستی سووتێنەرێک لەماوەی کرداری سووتاندا. سەڕەڕای ئەوەش، دەتوانرێ بەم ڕێگایە چوستی بزوێنەرێکی سووتانی ناوەکی پێوانە بکرێ، وە هەندێکھەندێک لە هەرێمەکانیھەرێمەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و هەندێھەندێ لە شارەوانیە ناوەخۆکان شیکاری سووتان بەکاردێنن بۆ پێناسەکردن و ئەندازەکردنی چوستی گوێزەرەوەکان لەسەر ڕێگادا لە ڕۆژانی ئەمڕۆدا. ▼▲بەهۆی دیزاییەنەکانی ئامێرەکانی سووتان کوالێتی سووتان دەتوانرێ باشتر بکرێ، وەک سووتێنەر و بزوێنەری سووتانی ناوەکی. چاککردنی زیاتریش بەردەستە بەهۆی کاتەلیک ([[catalytic]]) دوای ئامێرە سووتانەکان (هەروەک کاتەلیک کۆنڤێرتەر) یان بەهۆی ئەو بەشە ساردەیە گەڕاوەی گازی فڕێدراوەوە بۆ نێو کرداری سووتان. ئەم جۆرە ئامێرانە لەلایەن یاسادانانی ژینگەییەوە بۆ ئۆتۆمبێل داواکراوە لەزۆر وڵاتان و لەوانەیە پێویستیش بکات بۆ ئامێری سووتانی گەورە، بۆ نموونە وێستگەی کارەبای گەرمی، بۆئەوەی بگات بە دەردانی ستاندارد.
===== یەکە ئۆکسیدی بەرهەمبەرھەم هاتووھاتوو لەسووتانی ناتەواودا ===== ▼یەکە ئۆکسیدی کاربۆن یەکێکە لە بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی سووتانی ناتەواو. کاربۆن لە کارلێکی ئاسایی سووتاندا بەڕەڵا دەکرێت،کەدەکرێت، کە کاربۆنی ڕەش و تۆز پێکدێنێت. لەو کاتەوەی کە یەکە ئۆکسیدی کاربۆن بە گازێکی ژەهراویژەھراوی زانراوە، سووتانی تەواو پەسەندکراوە، هەروەکھەروەک لەوانەیە یەکە ئۆکسیدی کاربۆن ببێتە هۆیھۆی کێشەی هەناسەدانھەناسەدان کاتێ کە هەڵمژرا،ھەڵمژرا، کەلەو کاتەوەی شوێنی ئۆکسجین دەگرێ و لەگەڵ [[ھیمۆگلۆبین |هیمۆگلۆبین]] یەک دەگرێ. ▼
===== کێشە هاوبەشەکانھاوبەشەکان لەگەڵ سووتانی ناتەواو ===== ▼▲پلەی سووتان دەتوانرێ بپێورێت و شیبکرێتەوە لەرێی ئامێری تاقیکردنەوە. بەڵێندەرانی (HVAC) ، پیاوانی ئاگرهوژێنەوە وە ئەندازیاران شیکەرەوەی سووتان بەکاردێنن بۆ تاقیکردنەوەی چوستی سووتێنەرێک لەماوەی کرداری سووتاندا. سەڕەڕای ئەوەش، دەتوانرێ بەم ڕێگایە چوستی بزوێنەرێکی سووتانی ناوەکی پێوانە بکرێ، وە هەندێک لە هەرێمەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و هەندێ لە شارەوانیە ناوەخۆکان شیکاری سووتان بەکاردێنن بۆ پێناسەکردن و ئەندازەکردنی چوستی گوێزەرەوەکان لەسەر ڕێگادا لە ڕۆژانی ئەمڕۆدا.
<u>''کێشەی ژینگەیی </u> ː'': ئەو ئۆکسیدانە لەگەڵ ئا و ئۆکسجین یەکدەگرێ لە نێو [[تەوشک| بەرگەهەوابەرگەھەوا]] <nowiki/>دا، ترشی نیتریک و ترشی [[گۆگرد]] <nowiki/>یک دروست دەکەن، کە دەگەڕێتەوە سەر ڕووی زەوی بەشێوەی نیشتنی ترش. یان "«[[ترشە باران]] " ». نیشتنی [[ترش]] زیان بە زیندەوەرە ئاویەکان دەگەیێنێت و درەختەکان دەکوژێ. بەهۆیبەھۆی پێکهێنانیپێکھێنانی خۆراکە باوەڕپێکراوەکان کە کەمتر بەردەستە بۆ ڕووەکەکان هەروەکھەروەک [[کەلسیۆم|کالسیۆم]] و [[فۆسفۆر|فۆسفۆڕ]]، بەرهەمداریبەرھەمداری سیستەمی ژینگەیی و کێڵگە کەم دەکاتەوە. کێشەیەکی تری هاوبەشھاوبەش لەگەڵ ئۆکسیدی نایترۆجین ئەوەیە کە ئەوان لەگەڵ(لەتەک) هایدرۆکاربۆنەھایدرۆکاربۆنە پیسکەرەکان، دەبنە هۆھۆ بۆ پێکهێنانیپێکھێنانی چینی ئۆزۆنی ترۆپۆسفیری (tropospheric ozone), پێکهاتەیەکیپێکھاتەیەکی گەورەی سمۆگە ( دووکەڵ و [[مژ|تەم]] بەیەکەوە) . ▼
▲===== یەکە ئۆکسیدی بەرهەم هاتوو لەسووتانی ناتەواودا =====
▲یەکە ئۆکسیدی کاربۆن یەکێکە لە بەرهەمەکانی سووتانی ناتەواو. کاربۆن لە کارلێکی ئاسایی سووتاندا بەڕەڵا دەکرێت،کە کاربۆنی ڕەش و تۆز پێکدێنێت. لەو کاتەوەی کە یەکە ئۆکسیدی کاربۆن بە گازێکی ژەهراوی زانراوە، سووتانی تەواو پەسەندکراوە، هەروەک لەوانەیە یەکە ئۆکسیدی کاربۆن ببێتە هۆی کێشەی هەناسەدان کاتێ کە هەڵمژرا، کەلەو کاتەوەی شوێنی ئۆکسجین دەگرێ و لەگەڵ [[ھیمۆگلۆبین|هیمۆگلۆبین]] یەک دەگرێ.
▲===== کێشە هاوبەشەکان لەگەڵ سووتانی ناتەواو =====
▲<u>کێشەی ژینگەیی</u> ː ئەو ئۆکسیدانە لەگەڵ ئا و ئۆکسجین یەکدەگرێ لە نێو [[تەوشک|بەرگەهەوا]]<nowiki/>دا، ترشی نیتریک و ترشی [[گۆگرد]]<nowiki/>یک دروست دەکەن، کە دەگەڕێتەوە سەر ڕووی زەوی بەشێوەی نیشتنی ترش. یان "[[ترشە باران]]" . نیشتنی [[ترش]] زیان بە زیندەوەرە ئاویەکان دەگەیێنێت و درەختەکان دەکوژێ. بەهۆی پێکهێنانی خۆراکە باوەڕپێکراوەکان کە کەمتر بەردەستە بۆ ڕووەکەکان هەروەک [[کەلسیۆم|کالسیۆم]] و [[فۆسفۆر|فۆسفۆڕ]]، بەرهەمداری سیستەمی ژینگەیی و کێڵگە کەم دەکاتەوە. کێشەیەکی تری هاوبەش لەگەڵ ئۆکسیدی نایترۆجین ئەوەیە کە ئەوان لەگەڵ(لەتەک) هایدرۆکاربۆنە پیسکەرەکان، دەبنە هۆ بۆ پێکهێنانی چینی ئۆزۆنی ترۆپۆسفیری (tropospheric ozone), پێکهاتەیەکی گەورەی سمۆگە ( دووکەڵ و [[مژ|تەم]] بەیەکەوە) .
: کێشەکانی تەندروستی مرۆڤ:
هەڵمژینیھەڵمژینی یەکە ئۆکسیدی کاربۆن دەبێتە هۆیھۆی [[سەرئێشە]]، گێژبوون، [[ڕشانەوە]] و هێڵنجدانھێڵنجدان. گەر ئاستەکانی یەکە ئۆکسیدی کاربۆن تەواو بەرزبوو، مرۆڤەکان بێهۆشبێھۆش دەبن یان دەمرن. خستنەڕوو بۆ کەمکردنەوە و ئاستی یەکە ئۆکسیدی کاربۆنی بەرز بۆ ماوەیەکی درێژی کات پۆزەتیڤانە بەیەکەوە بەستراون لەگەڵ مەترسی نەخۆشی دڵ. ئەو خەڵکانەی کە ڕزگاریان دەبێ لە ژەهراوییبونیژەھراوییبونی توند بە (CO) لەوانە بە کێشەی تەندروستی درێژخایەن ئازار بچێژن. یەکە ئۆکسیدی کاربۆن دەمژرێتە ناو سییەکان کە دواتر دەلکێت لەگەڵ هیمۆگلۆبینیھیمۆگلۆبینی خڕۆکە سوورەکانی ناو خوێنی [[مرۆڤ]]. کە ئەمەش تواناو و فراوانی [[خڕۆکەی سوور|خڕۆکە سوور]]<nowiki/>ەکانی خوێن کەم دەکات بۆ هەڵگرتنیھەڵگرتنی ئۆکسجین بە سەرانسەری لەشدا.
=== سووتانی لەسەرخۆ ː- === ▼سووتانی لەسەرخۆ شێوەیەکی بێ گڕی هێواش و پلەی گەرمی نزمی سووتانە، بەردەوام دەبێ، بە گەرمی پەرەسەندوو کاتێک ئۆکسجین ڕاستەوخۆ هێرش دەکاتە سەر ڕووی سووتەمەنیێک لە دۆخی خەستبوو. ئەمە بەشێوەیەکی نموونەیی کارلێکی سووتانی ناتەواوە. [[ماددە]] پتەوەکان کەدەتوانن بەردەوامی بدەن بە کارلێکێکی سووتانی لەسەرخۆ کە [[خەڵووز|خەڵوز]]، سلیلۆز، [[دار]]، [[لۆکە]]، [[تووتن]]، خەڵوزی زۆنگاوەکان، کەفی دەسکرد، سووتانی [[پۆلیمەر|پۆڵیمەر]](polyurethane foam یش دەگرێتەوە) وە تۆزیش دەگرێتەخۆ. نمونەی باوی دیاردەی سووتانی لەسەرخۆ وەک دەستپێکی ئاگری نیشتەنی(شوێنی نیشتەجێبوون) لەسەر کەل و پەلی هەڵواسراوی ناوماڵ بەهۆی سەرچاوەیەکی گەرمی کەم (نمونە ː [[جگەرە]]، شۆتی وایەری کارەبا) هەروەها بەردەوامی سووتانی بارستایی چالاکی ئاگری گەورەی وەک (سووتانی دارستانەکان). ▼
▲=== سووتانی لەسەرخۆ ː:- ===
== '''<big>هاوکێشە کیمیاییەکان</big>''' == ▼▲سووتانی لەسەرخۆ شێوەیەکی بێ گڕی هێواشھێواش و پلەی گەرمی نزمی سووتانە، بەردەوام دەبێ، بە گەرمی پەرەسەندوو کاتێک ئۆکسجین ڕاستەوخۆ هێرشھێرش دەکاتە سەر ڕووی سووتەمەنیێک لە دۆخی خەستبوو. ئەمە بەشێوەیەکی نموونەیی کارلێکی سووتانی ناتەواوە. [[ماددە]] پتەوەکان کەدەتوانن بەردەوامی بدەن بە کارلێکێکی سووتانی لەسەرخۆ کە [[خەڵووز|خەڵوز]]، سلیلۆز، [[دار]]، [[لۆکە]]، [[تووتن]]، خەڵوزی زۆنگاوەکان، کەفی دەسکرد، سووتانی [[پۆلیمەر|پۆڵیمەر]](polyurethane foam یش دەگرێتەوە) وە تۆزیش دەگرێتەخۆ. نمونەی باوی دیاردەی سووتانی لەسەرخۆ وەک دەستپێکی ئاگری نیشتەنی (شوێنی نیشتەجێبوون) لەسەر کەل و پەلی هەڵواسراویھەڵواسراوی ناوماڵ بەهۆیبەھۆی سەرچاوەیەکی گەرمی کەم (نمونە ː: [[جگەرە]]، شۆتی وایەری کارەبا) هەروەهاھەروەھا بەردەوامی سووتانی بارستایی چالاکی ئاگری گەورەی وەک (سووتانی دارستانەکان).
▲== '''<big>هاوکێشەھاوکێشە کیمیاییەکان </big>''' ==
=== سووتانی ستۆکیۆمەتریکی هایدرۆکاربۆنێکیھایدرۆکاربۆنێکی ناو ئۆکسجین ===
بە گشتی، [[ھاوکێشەی کیمیایی|هاوکێشەی کیمیایی]] بۆ سووتانی ستۆکیۆمەتریكیستۆکیۆمەتریکی هایدرۆکاربۆنێکیھایدرۆکاربۆنێکی نێو ئۆکسجین ː :
: <chem>C_\mathit{x}H_\mathit{y}{} + \mathit{z}O2 -> \mathit{x}CO2{} + \frac{\mathit{y}}{2}H2O</chem>
کاتێک ː: <math>z = x + \frac{y}{4}</math>.
بۆ نمونە، سووتانی ستۆکیۆمەتریکی پڕۆپانی نێو ئۆکسجین ː:
: <chem>\underset{propane\atop (fuel)}{C3H8} + \underset{oxygen}{5O2} -> \underset{carbon\ dioxide}{3CO2} + \underset{water}{4H2O}</chem>
== سووتەمەنیەکان ==
ماددەکان کە بەکرداری سووتاندا دەڕۆن ناودەبرێن بە سووتەمەنی. باوترین نمونەکان وەک [[گازی سروشتی]]، پڕۆپان، [[نەوتی سپی|کیرۆسین]]، دیزڵ، بەنزین، ڕەژوو، [[خەڵووز]]، [[دار]]، .... هتدھتد.
=== سووتەمەنیە شلەکان ===
سووتانی سووتەمەنیە شلێک لەڕاستیدا لەنێو دەوروبەرێکی ئۆکسێن لە دۆخی گازی ڕوودەدات. ئەوە هەڵمەکەیەھەڵمەکەیە کەدەسووتێ نەوەک شلەکە. لەبەرئەمە، شلێک بەئاساییانە ئاگر دەگرێ تەنهاتەنھا لە پلەیەکی گەرمی بەرزی خاڵی کڵپەکردن. خاڵی کڵپەکردنی سووتەمەنی شلێک نزمترین پلەی گەرمیە کە دەتوانێ شێوەیەکی سووتێنەری تێکەڵ لەگەڵ هەواھەوا پێکبهێنێتپێکبھێنێت. کەمترین پلەی گەرمیە کە سووتەمەنی هەڵمێنراویھەڵمێنراوی تەواو هەیەھەیە لەنێو هەواداھەوادا بۆ دەستپێکردن بە سووتان.
=== سووتەمەنی گازی ===
سووتانی سووتەمەنیە گازیەکان لەوانەیە بە یەکێک لە چوار جۆرە جیاکەی سووتان ڕووبدات ː: گڕی بڵاوبوەوە، گڕی تێکەڵبوو، کارلێکی سووتانی خودی (ئۆتۆ)، یان وەک تەقینەوەیەک. لەڕاستیدا ئەو جۆرە سووتانەی کەڕوودەدات پشت دەبەستێتە سەر پلەی تێکەڵبووی پێشوو کە سوتەمەنیەکە و ئۆکسێنەرەکە تێکەڵکراون بۆ گەرمبوون لە پێشودا بۆنمونە تەقینەوەیەک (گڕێکی پەرشبوو) پێکدێت گەر سووتەمەنیەکە و ئۆکسێنەرەکە لەسەرەتاوە جیاکرابێتەوە، لە کاتێکدا گڕێکی تێکەڵبوو بەپێچەوانەوە پێکدێت. هەروەها،ھەروەھا، جۆری سووتانەکە پشت دەبەستێتە سەر [[پەستان]]<nowiki/>ەکە: ː تەقینەوەیەک ،تەقینەوەیەک، بۆنمونە، کارلێکێکی سوتێنەری خودیە (ئۆتۆ) بەستراوە بە شەپۆڵێکی شۆکی بەهێزبەھێز کەتایبەتمەندی پەستانی بەرز و خێرایی تەقینەوەی بەرز دەبەخشی.
[[پۆل:کاردانەوە کیمیایییەکان]]
| 