سووتەمەنی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «Fuel»
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد وەرگێڕی ناوەڕۆک وەرگێڕی ناوەڕۆکی ٢
بNo edit summary
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
ھێڵی ١:
 
[[پەڕگە:Buying_fuelwood.jpeg|وێنۆک|دار یەکەمین سووتەمەنیە لەلایەن مرۆڤەوە بەکارهێنراوە]]
سووتەمەنی هەرماددەیەکە کە دەتوانرێ دروست بکرێ بۆ کارلێککردن لەگەڵ ماددەکانی تردا کە وزە بەڕەڵادەکاتبڵاودەکاتەوە لەسەر شێوەی وزەی گەرمی یاخود بەکاربهێنرێت بۆ ئیش، لەسەرەتادا چەمکەکە بەتەنها بەکارهێنرا بۆ ئەوماددانەی کە بەتوانان بۆ بەڕەڵاکردنیبڵاوکردنەوەی وزەی کیمیایی بەڵام هەروەها بەکارهاتووە بە سەرچاوەکانی وزەی گەرمی وەک وزەی ناوکی (لەڕێگای کەرتبوونی ناوکی و توانەوەی ناوکی).
 
ئەو وزەی گەرمییەی بەڕەڵادەکرێ بەهۆی کارلێکەکانی سوتەمەنی، دەگۆڕدرێ بۆ وزەی میکانیکی لەڕێگەی [[مەکینەیبزوێنەری گەرمی]]. وەهەوەهاوە هەروەها کاتەکانی تریش [[گەرمی]] بەنرخە بۆنمونە بۆ گەرمبوونەوە، بۆ چێشت لێنان، یان بۆ پڕۆسە [[پیشەسازی]]<nowiki/>یەکان، هەروەها ئەو ڕووناککردنەوەیەی کە لە سووتانەوە دێت.
 
ئەو وزەی گەرمییەی بەڕەڵادەکرێ بەهۆی کارلێکەکانی سوتەمەنی، دەگۆڕدرێ بۆ وزەی میکانیکی لەڕێگەی [[مەکینەی گەرمی]]. وەهەوەها کاتەکانی تریش [[گەرمی]] بەنرخە بۆنمونە بۆ گەرمبوونەوە، بۆ چێشت لێنان، یان بۆ پڕۆسە [[پیشەسازی]]<nowiki/>یەکان، هەروەها ئەو ڕووناککردنەوەیەی کە لە سووتانەوە دێت.
 
[[ھایدرۆکاربۆن|هایدرۆکاربۆن]] و ئۆکسجینی پەیوەند-گەرد دەگرێتەخۆ، تاکو ئێستا باوترین سەرچاوی سووتەمەنین لەلایەن مرۆڤەوە بەکارهاتوون، بەڵام مادەکانی تر ، کانزا تیشکدەرەکان دەگرێتەوە، هەروەها ئەوانیش بەکاردێن.
 
 
سووتەمەنیەکان بەراورد دەکرێن لەگەڵ ماددەکانی تر یان ئامێرەکان کە وزەی شاراوە خەزن دەکەن، هەروەک ئەوانەی کە ڕاستەوخۆ وزەی کارەبایی بەڕەڵادەکەن (وەک پاتری و بارگەگر) یاخود وزەی میکانیکی (وەک فلای ویل(فلاون)، سپرینگ، هەوای پەستێنراو، یان ئاوی نێو عەمبارێک).
 
== <big>مێژوو</big> ==
بەدرێژایی مێژووی [[مرۆڤ]] سوتەمەنیەکان لە [[ڕوەک]]<nowiki/>ەکان یان [[چەورییەکان|چەوری]] [[ئاژەڵ]]<nowiki/>ەکانەوە وەرگیراون و لەلایەن مرۆڤەوە بەکارهێنراون. [[خەڵووز]] وەرگیراویێلیوەرگیراوەی دارە، بەلایەنی کەمەوە 6000 ساڵ بەر لەئێستادا بەکارهێنراون بۆ توانەوەی [[کانزا]]<nowiki/>کان. تەنها بە خەڵووزی کوککۆک شوێنی گیرایەوە، کە لە خەڵووزەوە وەرگیراوە، کە کاتێک [[دارستان]]<nowiki/>ە ئەوڕوپیەکان دەستیان بە کەمبوونەوەکرد لە دەوروبەری سەدەی 18. شێوەی خشتی بچووکی خەڵووز لە ئێستادا بەکاردێ وەک سووتەمەنیێکی باو بۆ [[گۆشت]] برژاندن.
 
نەوتی خاو لەلایەن کیمیاگەرە [[خەڵکی فارس|فارس]]<nowiki/>ەکان پاڵێورا(دڵۆپێنرا)، بە باسە ڕوونەکانەوە کە بە نامیلکەی [[زمانی عەرەبی]] هەبوون هەروەک ئەوانە ( محمد ابن زكريا رازی) . تیادا باسی کرداری دڵۆپاندنی نەوتی خاو/ پەتڕۆڵ بۆ [[نەوتی سپی]] کردووە، هەروهاهەروەها باسی هایدرۆکاربۆنە لێکدراوەکانی تریشی کردوە لەناو کتێبی نهێنیەکاندا ( كتاب الاسرار) . هەروەها نەوتی سپی([[:en:Kerosene|kerosene]]) لەهەمان ماوە بەرهەمهێنرا لە نەوتە قوڕ و قیڕە بەهۆی گەرم کردنی بەردەکە و دەرهێنانی نەوتەکە، کەدواتر دڵۆپێنرا. هەروەها ( ڕازی ) یەکەم باسی چرای سپی بەخشی بە بەکارهێنانی [[کانزا]] ڕۆنە خاوەکان، کە ئاماژە دەکرێ بە ([[نەوت|نەفت]]).
 
نەوتی خاو لەلایەن کیمیاگەرە [[خەڵکی فارس|فارس]]<nowiki/>ەکان پاڵێورا(دڵۆپێنرا)، بە باسە ڕوونەکانەوە کە بە نامیلکەی [[زمانی عەرەبی]] هەبوون هەروەک ئەوانە ( محمد ابن زكريا رازی) . تیادا باسی کرداری دڵۆپاندنی نەوتی خاو/ پەتڕۆڵ بۆ [[نەوتی سپی]] کردووە، هەروها باسی هایدرۆکاربۆنە لێکدراوەکانی تریشی کردوە لەناو کتێبی نهێنیەکاندا ( كتاب الاسرار) . هەروەها نەوتی سپی([[:en:Kerosene|kerosene]]) لەهەمان ماوە بەرهەمهێنرا لە نەوتە قوڕ و قیڕە بەهۆی گەرم کردنی بەردەکە و دەرهێنانی نەوتەکە، کەدواتر دڵۆپێنرا. هەروەها (ڕازی) یەکەم باسی چرای سپی بەخشی بە بەکارهێنانی [[کانزا]] ڕۆنە خاوەکان، کە ئاماژە دەکرێ بە ([[نەوت|نەفت]]).
 
شەقامەکانی [[بەغدا|بەغداد]] بە قەتران قیڕتاو کراون، لەپەتڕۆڵەوە وەرگیرابوون کە ئاسان بوو بۆ بەدەستهێنان لە ناوچە [[سروشت|سروشتی]]<nowiki/>ەکانی نێو هەرێمەکە.
 
[[وزە]] لەسەر شێوەی وزەی کیمیایی دەکرێ بەڕەڵابکرێبڵاوبکرێتەوە بەنێو [[سووتان]]<nowiki/>دا، بەڵام چەمکی گەشەسەندنی مەکینەیبزوێنەری هەڵمی لە [[شانشینی یەکگرتوو]] (UK) لە ساڵی 1769، خەڵووز باشتر بوبوو بۆ بەکارهێنان وەک سەرچاوەیەکی [[توانا (فیزیک)|توانا]] ، دواتر [[خەڵووز]] بەکارهێنرا بۆ لێخوڕینی [[کەشتی]]<nowiki/>ەکان و [[شەمەندەفەر]]<nowiki/>ی هەڵمی. لەسەدەی 19 هەمدا [[گاز]] لە خەڵووزەوە دەرهێنراو و بەکارهێنرا بۆ ڕووناککردنەوەی شەقامەکانی [[لەندەن]]. لەسەدەی 20 و 21 دا ، بەکارهێنانی سەرەکی خەڵووز بۆ بەرهەمهێنیبەرهەم هێنانی [[کارەبا]]<nowiki/>یە، بە دابینکردنی کارەبی ٪40 [[جیھان|جیهان]] لە 2005.
 
سووتەمەنیە بەبەردبوەکان ([[سووتەمەنیی فۆسیلی|سووتەمەنیی فۆسیڵی]]) بەکارهێنران بەخێرایی لەماوەی شۆڕشی پیشەسازیدا، لەربەرئەوەیلەبەرئەوەی کە زیاتر جەخت لەسەرکراو و جیڕتربوون لەچاو سەرچاوە وزەی نەریتیەکان(شێوازی کۆن) ، وەک توانای [[ئاو]]. سووتەمەنیە بەبەردوەکان بوون بە بەشێکی تەوەرەیی کۆمەڵگای هاوچەرخ، کە لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان بە سووتاندنیان بە مەبەستی بەرهەم هێنانی توانا (وزە).
[[وزە]] لەسەر شێوەی وزەی کیمیایی دەکرێ بەڕەڵابکرێ بەنێو [[سووتان]]<nowiki/>دا، بەڵام چەمکی گەشەسەندنی مەکینەی هەڵمی لە [[شانشینی یەکگرتوو]] (UK) لە ساڵی 1769، خەڵووز باشتر بو بۆ بەکارهێنان وەک سەرچاوەیەکی [[توانا (فیزیک)|توانا]] ، دواتر [[خەڵووز]] بەکارهێنرا بۆ لێخوڕینی [[کەشتی]]<nowiki/>ەکان و [[شەمەندەفەر]]<nowiki/>ی هەڵمی. لەسەدەی 19 هەمدا [[گاز]] لە خەڵووزەوە دەرهێنراو و بەکارهێنرا بۆ ڕووناککردنەوەی شەقامەکانی [[لەندەن]]. لەسەدەی 20 و 21 دا ، بەکارهێنانی سەرەکی خەڵووز بۆ بەرهەمهێنی [[کارەبا]]<nowiki/>یە، بە دابینکردنی کارەبی ٪40 [[جیھان|جیهان]] لە 2005.
 
ئێستا ئاراستەی گشتی بەرەو سووتەمەنیە نوێبووەکان(renewable fuels) چووە، وەک بایۆسووتەمەنی ([[:en:Biofuel|biofuel]]) هەوەکهەروەک [[ئەلکھول|ئەلکهول]].
 
سووتەمەنیە بەبەردبوەکان ([[سووتەمەنیی فۆسیلی|سووتەمەنیی فۆسیڵی]]) بەکارهێنران بەخێرایی لەماوەی شۆڕشی پیشەسازیدا، لەربەرئەوەی کە زیاتر جەخت لەسەرکراو و جیڕتربوون لەچاو سەرچاوە وزەی نەریتیەکان(شێوازی کۆن) ، وەک توانای [[ئاو]]. سووتەمەنیە بەبەردوەکان بوون بە بەشێکی تەوەرەیی کۆمەڵگای هاوچەرخ، کە لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان بە سووتاندنیان بە مەبەستی بەرهەم هێنانی توانا (وزە).
 
ئێستا ئاراستەی گشتی بەرەو سووتەمەنیە نوێبووەکان چووە، وەک بایۆسووتەمەنی ([[:en:Biofuel|biofuel]]) هەوەک [[ئەلکھول|ئەلکهول]].
 
== <big>کیمیایی</big> ==
سووتەمەنیە کیمیاییەکان ماددانێکن کە وزە بەڕەڵا دەکاتبڵاودەکەنەوە بەهۆی کارلێککردن لەگەڵ ماددەکانی دەوروبەریان، بەتایبەتی بەهۆی کرداری [[سووتان]]. زۆربەی وزە کیمیایەکان بەڕەڵاکرانبڵاوکراون لەنێو سووتان کە خەزن نەکرابوون لەنێو بۆندە کیمیاییەکانی سووتەمەنیە، بەڵامبەڵکو لەناو بۆندی لاوازی دوانی گەردی ئۆکسجین بڵاوکراون.
 
سووتەمەنیە کیمیاکیەکانکیمیاییەکان دابەشکراوە بۆ دوو ڕێگا، یەکەم ، بە تایبەتمەندیە فیزیاییەکان، وەک تەنی [[ڕەق]] ، [[شلە|شل]] یان گاز. دووەم ، لەسەر بنچینەی دەرکەوتنیان ؛ سەرەکی (سووتەمەنی سرووشتی) و دووەمی (سووتەمەنی دەستکرد ). بەم شێوەیە، پۆڵێنکردنێکی سووتەمەنیە کیمیاییەکان :
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto;"
|+جۆرە گشتیەکانی سووتەمەنی کیمیاییەکان
Line ٥٢ ⟶ ٤٧:
=== سووتەمەنی ڕەق ===
[[پەڕگە:Coal_anthracite.jpg|چەپ|وێنۆک|220x220پیکسڵ|خەڵووز سوتەمەنیەکی ڕەقی گرنگە]]
سووتەمەنی ڕەق ئاماژە دەکات بە چەندین جۆری ماددەی [[ڕەق]] کەوەککە وەک سووتەمەنیەک بەکاردێت بۆ بەرهەمهێنانی وزە و بەخشینی [[گەرمی]]، بەگشتی بەنێو سووتاندا بەڕەڵاکرا. سووتەمەنیە ڕەقەکان دار، ڕەژوو ، خەڵووزی زۆنگاوەکان ([[:en:Peat|peat]])، [[خەڵووز]]، حەبە سوتەمەنی، وە حەبی بچوک کە لەدارەوە درووستکراوە، [[گەنمەشامی]]، [[گەنم]]، پەڕشە وە دانەوێڵەکانی تریش دەگرێتەوە. هەروەها [[تەکنۆلۆژیا|تەکنەلۆژیا]]<nowiki/>ی سوتەمەنی ڕەقی مووشەک ، سووتەمەنی ڕەق بەکاردێنن. سووتەمەنیە ڕەقەکان بەکارهێنراون لەلایەن مرۆڤایەتی بۆ چەندین ساڵ بۆ بەرهەمهێنانی [[ئاگر]]. خەڵووز ئەو سەرچاوەی سووتەمەنیە بوو کە ڕێگەی بە شۆڕشی پیشەسازیدا، لە تەنورە(کورەکوورە) ئاگرینەکانەوە، بۆ ئیشپێکردنی بزوێنەری هەڵمی. هەروەها داریش بەفراوانی بەکارهێنرا بۆ ئیش پێکردنی شەمەندەفەری هەڵمی. هەردوو خەڵووز و خەڵوزی زۆنگاوەکان لەئێستادا بەکاردێ بۆ دروستکردنی [[کارەبا]] لەڕۆژگاری ئەمڕۆدا. بەکارهێنانی هەندێ لە سووتەمەنیە ڕەقەکان (وەک خەڵووز) سنوردارکراوە یا قەدەغەکراوە لە هەندێ ناوچە شارنشینەکاندا، بەهۆی ئاستەکانی دەردانی ژەهرینی نا سەلامەت.
 
بەکارهێنانی سووتەمەنیە ڕەقەکانی تری وەک (دار) کەم دەبێت کە [[تەکنۆلۆژیا|تەکنەلۆژیا]]<nowiki/>ی گەرمکردن و بەردەستبونی سووتەمەنی کوالێتی باش، بەرەو باشتر دەچێ. لە هەندێ ناوچەدا، خەڵووزی بێ دووکەڵ تاکە سوتەمەنی ڕەقە کە بەکاردەهێنرێ.
 
 
=== سووتەمەنیە شلەکان ===
[[پەڕگە:Benzinepomp002.jpg|چەپ|وێنۆک|220x220پیکسڵ|وێستگەیەکی بەنزین]]
سووتەمەنیە شلەکان سوتێنەرن (گڕگرتون) یان گەردە-وزە دروستکەرن کە دەتوانرێ کۆنترڵکۆنتڕۆڵ بکرێ بۆ دروستکردنی وزەی میکانیکی، بەگشتی بەرهەمهێنانی جووڵە وزە ؛ هەروەها سوتەمەنیە شلەکە شێوەی دەفرەکە دەگرێتە خۆی. ئەوە تەم و دوکەڵی سوتەمەنیە شلەکانە کە گڕگرتون لەجیاتی شلگازەکە.
 
زۆربەی [[شلە]] سوتەمەنیەکان لە بەکارهێنانی فراواندا وەرگیراون لە پاشماوە بەردبوەکانی ڕووەکی مردوو و [[ئاژەڵ]]<nowiki/>ە مردووەکان بەهۆی پیشاندان بە [[گەرمی]] و [[پەستان]] لەنێو توێکڵی زەویدا، هەرچۆنێک بێت، چەندین جۆر هەن ، وەک سووتەمەنی [[ھایدرۆجین|هایدرۆجین]] ( بۆ [[ئۆتۆمۆبیل|ئۆتۆمبێل]]) ، ئیثانۆڵ([[:en:Ethanol|ethanol]])، سوتەمەنی جێت و بایۆدیزڵ([[:en:Biodiesel|biodiesel]]) کە هەموویان دەپۆڵێنرێن بە شلە سوتەمەنیێکسوتەمەنیەک.
 
هەندێک لە تایبەتمەندیەکانی شلە سوتەمەنیەکان ئەوەن کە ئاسانن بۆ [[گواستنەوە]]، کە دەتوانرێ بە ئاسانی چارەسەربکرێ. هەروەها بەکارهێنانیان ئاسانە بۆ هەموو بەکارهێنانەکانی [[ئەندازیاری]]، وە بەکاردێ لەنێو [[ماڵ]]<nowiki/>یشدا. سووتەمەنیەکان وەک [[نەوتی سپی|کیرۆسین]] (نەوتی سپی) دابەشدەکرێن لەهەندێ وڵاتاندا، بۆ نموونە بەردەستە لە فرۆشگاکانی حکومەتی هێمن کراو(دامرکاوە) لە [[ھیندستان|هیندستان]]<nowiki/>دا بۆ بەکارهێنانی ماڵ.
Line ٦٧ ⟶ ٦١:
=== گازە سووتەمەنی ===
[[پەڕگە:Propane_tank_20lb.jpg|چەپ|وێنۆک|20 پاوەند (9.1 کگم) لە لولەکێکی پڕۆپان]]
گازە سوتەمەنیەکان ، هەر ژمارەیەکی سووتەمەنیەکانە کە گازین لەژێر مەرجە یاساییەکاندا. زۆربەی گازە سوتەمەنیەکان پێکدێن لە [[ھایدرۆکاربۆن|هایدرۆکاربۆن]]<nowiki/>ەکان (وەک میثان یان پڕۆپان)، [[ھایدرۆجین|هایدرۆجین]]، یەکە ئۆکسیدی کاربۆن، یاخود تێکەڵەکان. ئەم گازانە سەرچاوەی وزەی گەرمی شاراوە یا وزەی ڕووناکین کە دەتوانێ بەخێرایی بگوێزرێتەوە و دابەشبکرێ بەنێو بۆڕیەکانەوە لە خاڵی سەرەتاوە ڕاستەوخۆ بۆ شوێنی بەکارهێنان. گازە سووتەمەنی لەگەڵ سووتەمەنیە شلەکان و سووتەمەنی [[ڕەق]] بەراورد دەکرێ، هەرچەندە هەندێک لەگازەکان لە گازەوە دەکرێن بە [[شلە|شل]] بۆ هەڵگرتن و [[گواستنەوە]]<nowiki/>ی. لەکاتێکدا کە دەکرێ سرووشتە گازەکەی سوود بەخش بێت، خۆ دورخستنەوە لە زەحمەتی گواستنەوەی سووتەمەنی ڕەق و مەترسی ڕژانی ناوەکی(خۆکی) لە سوتەمەنی شل، هەروەها ئەویش دەتوانێ مەترسیدار بێت. دەشێت بۆ گازە سووتەمەنیەک کە پێی نەزانرێت (تێبینی نەکرێت) و کۆبکرێتەوە لەنێو ڕوبەرێکی دڵنیادا، کە ئەمەش بەرەوە مەترسی تەقینەوەی گازەکە دەیبات. لەبەر ئەم هۆکارە، بۆن بەخشەرەکان بۆ زۆربەی گازە سووتەمەنیەکان زیاد دەکرێن بۆیە لەوانەیە تێبینی بکرێت بۆهۆیبەهۆی بۆنێکی ئاشکرا. باوترین جۆری گازە سوتەمەنی لە بەکارهێنانی ئێستادا [[گازی سروشتی|گازی سرووشتی]]<nowiki/>ە.
 
 
=== سووتەمەنی ئەندامی(بایۆ) ===
سووتەمەنی ئەندامی([[:en:Biofuel|biofuel]]biofuels) بە گشتی دەکرێ پێناسە بکرێ بە ڕەق، شل، یان گازە سوتەمەنی کە بارستەی چالاک([[:en:Biomass|biomass]]) دەگرێتەوە ، وە یاخود لێی وەرگیراوە. بارستایی چالاک دەتوانرێ ڕاستەوخۆ بەکاربێ بۆ گەرمکردن یان توانا - ناسراوە بە سوتەمەنی بارستایی چالاک. سوتەمەنی ئەندامی دەتوانرێ بەرهەمبهێنرێت لە هەر سەرچاوەیەکی کاربۆن کە دەتوانرێ دووبارە پڕبکرێتەوە بەخێرایی بۆ نمونە [[ڕوەک]]<nowiki/>ەکان. زۆرجۆری جیاوازی ڕوەکەکان و ماددەی وەرگیراوی ڕوەکەکان بەکادەهێنرێبەکاردەهێنرێ بۆ بەرهەمهێنانی سوتەمەنی ئەندامی.
 
لەم دواییانەدا سوتەمەنیە ئەندامیەکان گەشەیان پێدراوە بۆ بەکارهێنانی لە نێو [[ئۆتۆمۆبیل|ئۆتۆمبێل]]<nowiki/>ی گواستنەوە ( بۆنمونە بایۆ ئیثانۆڵ وە بایۆ دیزڵ)، بەڵام مشت و مڕێکی فراوانی [[گەل]]<nowiki/>ی هەیە دەربارەی ئەوەی کە ئەم سووتەمەنیانە چەنێک کاربۆنی چوستن.